GÜZEL SANATLAR VE SPOR LİSELERİ TÜRK RESİM, HEYKEL SANATI 11 YAZARLAR: Ömer Faruk KAYA - Sertap YEĞİN - Gönül KAYA DEVLET KİTAPLARI ALTINCI BASKI...,2015
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI... : 4893 DERS KİTAPLARI DİZİSİ... : 1477 15.?.Y.0002.4035 Her hakkı saklıdır ve Mîlli Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayınlanamaz. Editör Prof. Aydın AYAN Dil Uzmanı Selma BİTMEZ Program Geliştirme Uzmanı Özgen ŞİMŞEK DURAN Rehberlik Uzmanı Sedat DAĞ Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı İsmail ŞENER Görsel Tasarım Uzmanı H. Ebru KESKİN ISBN 978-975-11-3428-8 Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun 18.12.2009 gün ve 282 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 10.04.2015 gün ve 3897233 sayılı yazısı ile altıncı defa 2. 160 adet basılmıştır.
Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl. Hakkıdır Hakk a tapan milletimin istiklâl. Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar? Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va dettiği günler Hakk ın; Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı. Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda. Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım, Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım. Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl; Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet; Hakkıdır Hakk a tapan milletimin istiklâl! Mehmet Âkif Ersoy
GENÇLİĞE HİTABE Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen, Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur. Mustafa Kemal Atatürk
İÇİNDEKİLER I. ÜNİTE: ORTA ASYA TÜRK RESİM, HEYKEL SANATI 1- Hun Sanatı... 2 2- Göktürk Sanatı... 6 3- Uygur Sanatı... 10 4- İslamiyet Sonrası Türk Sanatı... 13 II. ÜNİTE: CUMHURİYET DÖNEMİ ÖNCESİ TÜRK RESİM, HEYKEL SANATI 1- Selçuklu Dönemi Minyatür ve Heykel Sanatı... 17 2- Beylikler Döneminde Anadolu da İki ve Üç boyutlu Sanat Eserleri... 20 3- Osmanlı Dönemi Minyatür Sanatı... 22 4- Osmanlıda Mimari ve Mimaride Kullanılan İki ve Üç boyutlu Sanat Eserleri... 30 III. ÜNİTE: BATI TESİRİ ALTINDAKİ TÜRK RESMİ VE BATIYA AÇILMA 1- Türk Primitif Sanatçılar... 34 2- Avrupa ya Sanat Eğitimine Giden Sanatçılar... 37 3- Sanayi-i Nefise Mektebi ve Osmanlı Ressamlar Cemiyeti... 49 4-1914 Çallı Kuşağı, Empresyonizm ve Sanatçıları... 53 IV. ÜNİTE: CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK RESİM, HEYKEL SANATININ GELİŞİMİ 1- Atatürk ün Sanata ve Sanatçıya Verdiği Önem... 72 2- Cumhuriyet Dönemi Sanatı Gelişimi... 75 3- Cumhuriyetten Günümüze Mimari ve Mimaride Kullanılan İki ve Üç Boyutlu Sanat Eserleri... 95 4- Türk Resim Sanatında Yeni Arayışlar... 96 V. ÜNİTE: CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK HEYKEL SANATI 1- Güzel Sanatlar Akademisine Davet Edilen Yabancı Heykeltraşlar... 105 2- Akademiden Yetişen Türk Heykel Sanatçıları... 110 3- Anıtkabir ve Cumhuriyetin Kazanımlarını Yansıtan Çalışmalar... 116 TERİMLER ve KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ... GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRK RESİM, HEYKEL SANATI... KAYNAKÇA... GÖRSEL KAYNAKÇA - KISALTMALAR... 124 124 127 128
ORGANİZASYON ŞEMASI HAZIRLIK ÇALIŞMALARI Bu bölümde, öğrencilerin ön bilgilerini harekete geçirmelerini, araştırma ve inceleme yapmalarını sağlayacak çalışmalar yer almaktadır. DİKKAT ÇEKME Öğretmen derse girdiğinde öğrencinin ilgisini derse yoğunlaştırabilmesi amacıyla yapılan çalışmalar bu bölümde yer alır. DÜŞÜNELİM - TARTIŞALIM Bu bölümde,öğrencilerin Türk Resim, Heykel Sanatını tanımaları amacıyla sınıf içindeki tartışma konuları yer alır.! Etkinlik Düşünelim - Tartışalım Hazırlık Çalışmaları Temel Kavramlar KONU Bu bölümde, ünitenin alt başlıklarının adları yer alır. TEMEL KAVRAMLAR Konunun genelini kapsayan kelimeler bu bölümde yer alır. ETKİNLİK Öğrencilerin Türk Resim, Heykel Sanatını tanımaya yönelik kazanımlarını destekleyen ve sınıf içinde yapılması öngörülen bireysel çalışmalar bu bölümde yer alır. GRUP ETKİNLİĞİ Öğrencilerin Türk Resim, Heykel Sanatını tanımaya yönelik kazanımlarını destekleyen ve sınıf içinde yapılması öngörülen grup çalışmaları bu bölümde yer alır. Performans Görevi Grup Etkinliği Neler Öğrendim? PERFORMANS GÖREVİ Öğrencilerin bilgilerini bir ürüne veya etkinliğe dönüştürmelerine ve Türk Resim, Heykel Sanatını tanımalarına yönelik kapsamlı çalışmalar bu bölümde yer alır. NELER ÖĞRENDİM? Ünitelerde Türk Resim, Heykel Sanatını kavramaya yönelik pekiştirme soruları yer almaktadır. DERS DIŞI ETKİNLİK Bu bölümde, öğrencilerin sınıf dışında bireysel veya grup halinde yapacakları uzun süreli (birkaç gün, hafta) çalışmalar yer alır. Ders Dışı Etkinlik Ölçme ve Değerlendirme ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME Her ünite sonunda ilgili ünitenin konularını değerlendirmeye yönelik sorular bu bölümde yer almaktadır. İLERİ OKUMA Öğrencilerin Türk Resim, Heykel Sanatı hakkında merak edebilecekleri ayrıntılı bilgiler bu bölümde yer alır. ÖNEMLİ Ünite içinde yer alan öz bilgiler ilgili ünitenin zemin rengi üzerinde verilmiştir.
I. ÜNİTE ORTA ASYA TÜRK RESİM, HEYKEL SANATI 1- HUN SANATI 2- GÖKTÜRK SANATI 3- UYGUR SANATI 4- İSLAMİYET SONRASI TÜRK SANATI
1- HUN SANATI Hazırlık Çalışmaları 1) Hun Devleti nin Türk tarihindeki önemini araştırınız. 2) Hun mezar tipi hakkında araştırma yapınız. 3) Dünyadaki ilk halı nerede dokunmuştur, araştırınız. Temel Kavramlar * Kurgan * Ronde-bosse * Grifon! Orta Asya, Japon Denizi nden Volga Nehri ne kadar geniş bir coğrafyayı kapsamaktadır. Türk Resim ve Heykel Sanatının ilk örneklerine, MÖ 4.yy.- MS 9.yy.lar arasında bu bölgede yaşayan Hun, Göktürk ve Uygur Devletlerinde rastlanır. Bu bölgeyi dünya haritası üzerinde gösterebilir misiniz? Hunlarda mimari özellikler taşıyan kurganlar, genellikle gün ışığına göre yön verilerek yapılan dikdörtgen mezarlardır (1 ve 2. Görsel). Arkeologların çalışmaları sonucu ortaya çıkarılan kurganların en önemlileri Pazırık, Esik, Noin-Ula ve Tüekta dadır. 1. Görsel, Kurgan 2. Görsel, Kurgan kesiti Etkinlik Kurgan Kurgan: Mezar odalarının etrafı karaçam kütükleriyle kapatılır (3. Görsel); odanın döşemesi, duvarları ve tavanı keçe ve halılarla süslenirdi. Kurganlara, ölen kişinin toplumdaki statüsüne uygun olarak zırh, yay, ok, kama, biley taşı; eyer, üzengi, koşum takımı; kemer, küpe, ahşap tarak gibi çok sayıda eşyanın yanı sıra kişinin atı da gömülürdü. 1- Sözü edilen eşyalar mezara niçin konmuş olabilir? 2- Bu eşyaların mezara konulmasının uygarlık tarihi açısından önemini sorgulayınız. 3. Görsel, Mezar odasının üstten görünüşü Düşünelim - Tartışalım 2 1- Orta Asya nın iklimi ve toplumsal yaşantısı Hun sanatına nasıl yansımış olabilir? 2- Hunların, göçebe bir yaşam tarzına sahip olmaları mimariyi nasıl etkilemiş olabilir? 3- Hunlar hakkındaki bilgilere Çin kaynaklarından ulaşıyoruz. Çinliler, Hunlar hakkında niçin kayıt tutmuş olabilirler?
4. Görsel, Hayvan mücdalesini gösteren keçe üzerine işleme 5. Görsel, Hayvan mücadelesini gösteren belleme örneği Zorlu doğa koşulları yüzünden pek çok tehlikeyle iç içe yaşam sürmek zorunda kalan Hunlar, vahşi hayvanlarla mücadele etmişlerdir. Ölümü ve hayatı simgelediğine inandıkları bu hayvanların motiflerini keçe ve kumaşa işlemişlerdir (4 ve 5. Görsel). Bu motifler Hun Resim Sanatının temelini oluşturur. Yukarıdaki görseller bunlara ilişkin örneklerdir. Grup Etkinliği Pazırık Halısı Aşağıda, Pazırık halısından bütünün özelliklerini anlatan bir parça verilmiştir. 1- Halı ayrıntısından bir motifi inceleyiniz. 2- Hunların yaşayışları hakkındaki izlenimlerinizi anlatınız. 3- Hunların dünya uygarlığına katkılarını sorgulayınız. Pazırık Halısı Halının üçü dar, ikisi geniş beş bordürü vardır. Orta kısım yirmi dört kareye bölünmüştür. Bu kareler; dört yapraklı, bitkisel karakterli (bazılarına göre stilize kartal, bazılarına göre nilüfer lotus veya dört yön figürü) motiflerle doldurulmuştur. En iç ve en dış dar bordürlerde aslan, grifon figürleri; içteki geniş bordürde sığınlar; dıştaki geniş bordürde süvari figürleri yer alır. İki bordür arasında, orta zemindeki figürlerden oluşan bir bordür vardır. Kök boyayla renklendirilmiş halıda motifler kırmızı, sarı ve mavidir (6. Görsel). 6. Görsel, Pazırık halısından kesit, Pazırık Kurganı Hun Türklerine ait bilinen ilk resimlere, kaya yüzeylerinde ve günlük yaşamda kullandıkları eşyaların üzerinde rastlanmaktadır. Kaya yüzeylerindeki resimler kazıma, çizme ve boyama tekniğiyle yapılmıştır. Bozkırda yaşayan, Türkçe konuşan ilk Türk topluluklarının hayatı ve sanatları hakkındaki bilgileri Radloff başta olmak üzere Kozloff, Griaznov, Rudenko ile Fransız ve Moğol kazı heyetinin çalışmalarından öğrenmekteyiz (Kaynak: Jean-Paul Desroches, Bozkır dünyası ve Hiongnu (Hun) İmparatorluğu, Cengizhan ve Mirasçıları Büyük Moğol İmparatorluğu,...). 3
7. Görsel, Pazırık kurganında bulunan cesetlerdeki dövmelerin çizimi 8. Görsel, Dövme, ayrıntı Pazırık Kurganı Pazırık Kurganında bulunan dövme örnekleri Rus arkeolog Rudenko nun Pazırık ta yaptığı kazılarda Hunlara ait eşyalar, buzlar içinde binlerce yıl bozulmadan kalabilen insan cesetleri ve hayvan ölüleri bulunmuştur. Cesetlerin vücutlarındaki dövmelerde, bulunan eyerlerde yabani hayvan (geyik, dağ keçisi, kanatlı at, pars, aslan, kaplan), yırtıcı kuş (kartal, doğan), grifon, sfenks gibi efsanevi hayvan figürleri ve bitki motiflerine de rastlanmıştır (7 ve 8. Görsel). Etkinlik Hun Eserleri Aşağıda, bugün Leningrad Hermitage (Leningırat Hermitaj) Müzesinde sergilenmekte olan Hun eserlerinden örnekler verilmiştir. Bu örnekleri inceleyerek aşağıdaki soruları cevaplayınız. 1- Eserlerde hangi malzemeler kullanılmış olabilir? Bu malzemelerin bulundukları coğrafya ile ilgisini kurunuz. 2- Eserlerde hangi motifler kullanılmıştır? 3- Hunların günlük yaşamda kullandığı eşyalar malzeme, biçim ve işlev açısından günümüzdeki eşyalardan hangilerine benzemektedir? 9. Görsel, Halı örneği, Pazırık Kurganı 10. Görsel, Keçe örneği, Pazırık Kurganı 11. Görsel, Halı örneği, Pazırık Kurganı 12. Görsel, Üstü gölgelikli at arabası, Pazırık Kurganı 13. Görsel, Çizme, Pazırık Kurganı 14. Görsel, Deri davul, Pazırık Kurganı 15. Görsel, Dört ayaklı, oval, ahşap masa, Pazırık Kurganı 4 Grifon: Kartal başlı, aslan gövdeli, kanatlı ya da kanatsız genellikle de yılan biçiminde bir kuyrukla betimlenen karışık efsanevi yaratık. Yakın Doğu ve Akdeniz uygarlıklarında sevilen bir betim olan grifon MÖ 2. binde Mezopotamya nın batısında ortaya çıkmış ve MÖ 14. yy.da Anadolu ve Akdeniz e yayılmaya başlamıştır (Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, c.2, s. 715). 16. Görsel, Grifon
Etkinlik Hayvan Mücadeleleri Aşağıda halı, deri, ağaç, keçe, ahşap ve madeni eşyalar üzerine işlenmiş birçok hayvan figürünün yanında hayali hayvan figürlerinin de yer aldığı hayvan mücadele sahneleri görülmektedir. Bu motifler eşyanın biçimine uygun hâle getirildiğinde deformasyona (biçim bozma) uğramaktadır. Bu biçim bozma sonucunda bir üslup ortaya çıkmıştır. 1- Bu üslup ne olabilir? 2- Aşağıdaki görsellerde bu biçim bozmaları gösteriniz. Malzeme ve üslup ilişkisi hakkında neler söyleyebilirsiniz? 17. Görsel, Pazırık halısı, ayrıntı 18. Görsel, Belleme örneği 19. Görsel, Dört ayaklı, oval, ahşap masa, ayrıntı 20. Görsel, Deri eşya, ayrıntı 21. Görsel, Kemer tokası (maden) Etkinlik Altın Elbiseli Adam 1969-70 yıllarında Kazak Türk arkeoloğu Kemal Akişev başkanlığında Esik kurganında arkeolojik kazılar yapıldı. Alma Ata kenti yakınlarında bulunan bir mezarda genç Türk prensinin cesedi bulundu. Prensin zırhı ve mezarda bulunan çok sayıdaki sanat eserinin altın olması nedeniyle bu buluntu bilim dünyasında Altın Elbiseli Adam olarak adlandırılır. Aşağıdaki soruları cevaplayınız. 1- Sizce bu prensin elbisesi neden altındandır? 2- Buna benzer başka bir örnek biliyor musunuz? 3- Savaşçının altın zırh giymesi onun toplum içindeki konumuna ilişkin herhangi bir bilgi verir mi? 22. Görsel, Altın Elbiseli Adam 5
2- GÖKTÜRK SANATI Hazırlık Çalışmaları 1) Göktürk Anıtları nın yapılış amacı sizce ne olabilir? Düşüncelerinizi söyleyiniz. 2) Göktürk Heykel Sanatı hakkında neler söyleyebilirsiniz? 3) Toplumların anıt dikme nedenlerini araştırınız. Temel Kavramlar * Balbal * Demon * Abide * Diadem! Türklerin ilk yazılı belgelerinin Göktürk Yazıtları ve tek tanrılı dine inanan en eski Türk toplumunun Göktürkler olduğunu biliyor musunuz? Göktürkler 6. yy. ortalarında Orhun Nehri nin batısındaki yayla bölgesinde (Ötüken) kurulup Mançurya dan Karadeniz kıyılarına kadar uzanan devlet ve millet olarak Türk adını kullanan ilk büyük siyasi kuruluştur. Göktürkler imparatorlarına Kağan, prenslerine Tigin veya Tegin derlerdi. Türkler, başlangıçtan Karahanlılar dönemine kadar uzanan süreçte Gök Tanrı ya inanmışlardır. Düşünelim - Tartışalım Göktürklerin yarı göçebe yaşantıya geçmiş olmaları sosyal ve kültürel yaşamlarında farklılıklara yol açmıştır. Bu durum sanatsal üretimlerini nasıl etkilemiş olabilir? Tartışınız. Heykel Sanatı Altay Dağları nın batısından gelen eski Türk halkları 6-7. yüzyıllarda Orta Asya tarihinde önemli rol oynamıştır. Orhun, Tuul, Selenge ve Delger Irmakları boyuna ve İder ile Hanuin Irmaklarının yakınlarına önemli Türk hükümdarları ve komutanları için anıt mezarlar, taş heykeller ve balballar dikilmiştir. Mimari ve heykel sanatına ait bu örneklerde ileri bir kültürün izleri görülür. Anıt Mezar Aşağıdaki görselde soylular için tasarlanmış anıt mezar planı görülmektedir. Bu mezarlar, özenle yapılmış, tasarımıyla dikkat çeken yüzeyi oyulan taş levhalar; balık sırtı desenler ya da hayvan ve bitki motifleriyle süslenmiştir. Halktan birileri için yapılan anıtlarda ise yontulmamış taş sıra dizisi kare bir alan oluşturmaktadır. Bu anıtlarda mezar odaları bulunmaz, çünkü Türkler ölüleri için düzenledikleri ayinden sonra ölüyü farklı bir yere gömerlerdi. Balbal Dikit Heykel Kaide 6 23. Görsel, Kül Tigin anıt mezar şeması
Göktürklerden günümüze taş heykeller, taş dikitler, balbal taşları ve hayvan figürlü heykeller kalmıştır. Göktürklerde Kullanılan Bazı Simgeler ve Anlamları Simge Ejderha Yazıt Kaplumbağa Anlamı Gök Dünya Yeryüzü a- Taş Heykeller Türk anıtlarının en önemli parçaları olan insan biçimli taş heykeller; mermer, granit, arduvaz, bazalt veya kum taşından yapılmıştır. Anıtların doğu tarafına dikilen bu heykellerin bir düşmanı veya anıtı dikilen kişiyi temsil ettiği düşünülmektedir. Anıtsal yapıların tapınak girişinde ölen kişinin eşi, sadık maiyeti ve hizmetkârlarının heykelleri bulunmaktadır. b- Taştan Hayvan Figürleri Büyük anıtlarda, giriş bölümünde görülmekte ve simgesel anlam taşımaktadır. c- Taş Dikitler Soylular için Orhun ve Yenisey ırmakları boyunca inşa edilen bu anıtlar, bir kaplumbağa veya bir levha üzerinde duran taş yazıtlardır. Bu yazıtlar; Göktürklerin dili, yazısı ve inanışlarıyla ilgili bilgiler sunmaktadır. Koyun Aslan Mutluluk Güç d- Balbal Taşları Mezar alanının doğu yönüne bir taş heykel dikilir, bu taş heykelden de güneşin doğduğu yöne doğru balbal adı verilen bir dizi taş sırası uzanır. İki metre arayla oluşturulan taş sıraların uzunluğu ölen kişinin konumuna göre değişmektedir. Etkinlik Balbal Balbal sayıları ile ilgili üç ayrı görüş vardır. 1- Ölen kişinin öldürdüğü düşman sayısı ile ilgilidir diyen teori, 2- Ölen kişinin birilerini balbala dönüştürdüğünü savunan teori, 3- Törene katılan kişi sayısı ile ilgilidir diyen teori. 24. Görsel, Bir balbal örneği 25. Görsel, Balbal dizisi * Yukarıdaki teorilerden sizce hangisi doğru olabilir? Düşüncelerinizi paylaşınız. Rus arkeologların bulduğu Göktürk şehir harabelerinin birçoğunda sulama kanallarına rastlanır. İncelemelere göre bu kanallar, işlenmesi son derece güç, kayalık bir arazide açılmış ve iki vadiyi birleştirmiştir. Yüksek matematik bilgisine dayanan su dağıtım şebekesi iki kanalı birleştirmiştir. 7
Orhun Anıtları Anıt ismi Tonyukuk Anıtı Kül Tigin Anıtı Bilge Kağan Anıtı Görseller Görsel İsimleri 26. Görsel, Tonyukuk Anıtı 27. Görsel, Kül Tigin Anıtı 28. Görsel, Bilge Kağan Anıtı Görevi Vezir ve başkumandan Göktürk prensi Göktürk kağanı Yapım Yılı 720-725 yılları 732 yılı 735 yılı Kimin Yaptırdığı Kendisi Ağabeyi Bilge Kağan Oğlu Bulunduğu Yer Nalayh Arhangay Arhangay Yazı ve Süsleme Bilgisi Sade Özenli, yazıtın üç tarafı Türkçe, bir tarafı Çince. Özenli, yazıtın üç tarafı Türkçe, bir tarafı Çince. Anıtın Kaidesi Taş plaka Kaplumbağa Kaplumbağa Çevresindeki Heykeller Heykel sırası Heykel sırası Heykel sırası Balbal Dizisi Balbal dizisi Balbal dizisi Balbal dizisi Günümüzdeki Durumu Harap durumda Harap durumda Harap durumda Göktürk Yazısı Göktürk yazısındaki estetik özellikler Türk Kaligrafi Sanatının başlangıç dönemine aittir. Bu anlamda Kül Tigin Anıtı nı yazan Yolig Tegin de bilinen ilk Türk kaligrafi sanatçısıdır. Ders Dışı Etkinlik Önemli Türk büyüklerinden biri için anıt mezar tasarlayıp çalışmalarınızı sınıfta sergileyiniz. Göktürk El Sanatları: Göktürk mezar kazılarından çıkan eşyalar arasında kumaş, dokuma, çeşitli madeni eşyalar ve keramikler bulunmaktadır. Buluntulardan Göktürk keramiklerinin elle biçimlendirilmiş ve kırmızı renk astarlı olduğu görülmektedir. 8
Etkinlik Kül Tigin Heykel Başı Aşağıdaki görselde yer alan Kül Tigin Heykeli nin başını eser inceleme yöntemlerine göre inceleyerek düşüncelerinizi paylaşınız. 29. Görsel, Kül Tigin Heykeli nin başı Moğolistan Bilimler Akademisi, Ulan Batur 1958 de Moğol Çekoslovak araştırma ekibi tarafından Kül Tigin anıtı kazısı yapılır. Anıtın ortasından Kül Tigin Heykeli nin ikiye ayrılmış baş kısmı çıkarılır. Çenesi ve burnu zarar görmüş bu heykelin kırılmış durumdaki taç kısmı daha sonradan yapıştırılır. Heykel başı; geniş ve etli yüzü, çekik gözleri, düz burnu, kalın dudakları ve büyük kulaklarıyla Moğolları andırmaktadır. Bilim insanları, bu başın Kül Tigin in yüzünü gerçeğe çok yakın biçimde betimlediğini ve Türk tipi hakkında bilgi verdiğini söylemektedir. Heykel başındaki taçta görülen kuş figürü dikkat çeker. Bu, Çin sanatında da rastlandığı gibi yüksek devlet görevlilerinin başlıklarına işlenmiş bir kuş türüdür. Bir kartal veya atmaca olduğu da düşünülen bu kuşun, eski Türk inancında, ölen kişinin bir atmacaya dönüştüğüne dair simgesel bir anlam taşıdığı da bilim insanları tarafından düşünülmektedir (Peter Ziene, Moğolistan daki Eski Türk İmparatorlukları, Cengizhan ve Mirasçıları Büyük Moğol İmparatorluğu, Sabancı Üniversitesi, İstanbul, 2006, s. 84-90). Resim Sanatı: Göktürk Resim Sanatı örnekleri heykel, anıt, kemer, taç, askerî ve günlük eşyalardaki motiflerden ibarettir. Bunlarda da tıpkı Hunlarda olduğu gibi hayvan figürleri yer almaktadır ancak günümüze çok fazla eser kalmadığından Göktürk Sanatı nda heykel daha önemli bir yer tutar. 9
3- UYGUR SANATI Hazırlık Çalışmaları 1) Türklerin yarı göçebe hayattan yerleşik düzene geçişleri sosyal ve kültürel hayatlarını nasıl etkilemiş olabilir, düşüncelerinizi söyleyiniz. 2) Uygurlarda matbaanın kullanımıyla ilgili araştırma yapınız. 3) Budizm ve Maniheizm dinleriyle ilgili sözlük araştırması yapınız. Temel Kavramlar * Fresko * Minyatür * Stupa! Aşağıda Uygurlara ait üç görsel bulunmaktadır. Bu görsellere bakarak; 1- Uygurların medeniyet düzeyi hakkında neler söyleyebilirsiniz? 2- Hun, Göktürk ve Uygurların medeniyet düzeylerini karşılaştırınız. 30. Görsel, Uygur evi 31. Görsel, Kubbeli Uygur mezarları, Turfan 32. Görsel, Kubbeli Uygur mezarları, Turfan Heykel Sanatı Uygurlar, sınır komşusu Çin den etkilenerek Buda heykel sanatını (33. Görsel) geliştirmişlerdir. Uygur Türklerinde bu sanatın kökeni, Göktürklerin balbal heykellerine dayanmaktadır (33 ve 34. Görsel). Kızıl ve Sorçuk ta yapılan kazı çalışmalarında yaklaşık 8-9. yy.a ait üç heykel (34, 35 ve 36. Görseller) dikkati çeker. Çin Heykel Örneği Uygur Heykel Örnekleri 33. Görsel, Buda heykeli, Güney Kore 34. Görsel, Diz çökmüş erkek heykeli, Kızıl 35. Görsel, Alçıdan yapılmış at başı, Sorçuk 36. Görsel, Alçıdan yapılmış fil başı, Sorçuk 1300 yıllık 5 metre 60 santim boyunda granitten yapılmıştır. Diz çökmüş, omzunda yük taşıyan alçı heykel, 47cm dir. 27 cm boyundaki at başının, yele ve perçemleri olgun çizgilerle belirtilmiştir. Hemen hemen demona benzer bir ifade taşımaktadır. 38 cm boyutundaki fil başı, üsluplaşmış, grotesk bir ifade taşımaktadır. 10
Resim Sanatı 37. Görsel, Rahipler, Uygur freski, Bezeklik 38. Görsel, Uygur fresklerinde resim örneği 39. Görsel, Uygur fresklerinde resim örneği Konu Uygur minyatür ve fresklerinde kullanılan konu, kompozisyon, renk ve üslup özellikleri Buda ve Mani nin yaşamıyla ilgili sahneler, vakıf yapanlar, müzisyenler, kâtipler, dindarlardır. Kompozisyon Renk Üslup Figürler simetrik bir düzende sıralanmıştır. Koyu mavi ve kırmızı başta olmak üzere çoğunlukla parlak renklerdir. Gerçekçi (realist) anlayış hâkimdir. Figürler portre özelliği taşır. Etkinlik Uygur Minyatür Sanatı Yandaki (40. Görsel) ve yukarıdaki (37, 38, 39. Görsel) görselleri Uygur minyatür ve fresk özelliklerini dikkate alarak 1- Konu,......... 2- Kompozisyon,......... 3- Renk,......... 4- Üslup bakımından inceleyiniz.... 40. Görsel, Rahip Uygur freski, Bezeklik... Uygarlık tarihinde Uygurlar: Selenga Nehri nin doğu kıyısında Göktürklere bağlı yaşayan Uygurlar, 745 te Göktürklerin yerine geçerek Uygur Devleti ni kurmuşlardır. Kurucusu Alp Kutlug Bilge Kağan, merkezi ise Karabalsagun şehridir. Bu şehirlerde ziraat, sanayi, ticaret ve sanatta üstün örnekler verilmiştir. Düzenli yollarla birbirine bağlanan Uygur şehirlerinde kanallar aracılığıyla en ıssız bölgelere kadar su götürülmüştür. Böylece Uygurlar döneminde Türkler yerleşik medeniyetin zirvesine çıkmışlardır. 11
Yanda görülen görselde dört nala hücuma kalkan zırhlı bir süvari, sağ elindeki yaydan bir ok fırlatırken betimlenmiştir. At üzerindeki süvarinin üst kısmı silinmiş sadece sol bacağı arkasında altın yaldızlı, deri işlemeli büyük bir sadak (okluk) görülmektedir. Gerçekçi bir anlayışla resmedilen at başı, gözlerin başarılı anlatımıyla çok canlı bir ifade taşır. 41. Görsel, Dört nala koşan at, Uygur freski, Hoça 42. Görsel, Uygur minyatürü (fresk), vakıf yapan prensesler, ayrıntı 43. Görsel, Uygur minyatürü (Kumaş üzerine), ayrıntı 44. Görsel, Uygur minyatürü (Kağıt üzerine), ayrıntı Hun ve Göktürklere göre daha ince bir işçilikle yapılan resim ve heykeller, sonraki yüzyıllarda kurulacak Türk devletlerinde yapılan sanatın ilk örnekleri olmuştur. Bu sanatlarda, Budizm, Maniheizm ve İslam dinlerinin önemli etkileri olmuştur. Etkinlik Hun - Göktürk - Uygur Uygarlıkları Uygarlık HUN GÖKTÜRK UYGUR Mimari Çadır Çadır + Yapı Yerleşik Mimari (stupa, kubbe, tonoz) Heykel Ronde-bosse (küçük heykelcik) Balbal, Taş heykel İnsan ve Hayvan Figürü Anıt Mezar Kurgan Orhun Anıtları Kubbeli Mezar Tekstil İşleri Pazırık Halısı, Çadır, Keçe Kumaş, dokuma İpek Minyatür Fresk - - - - Buda ve Mani nin yaşamıyla ilgili sahneler, vakıf yapanlar, müzisyenler, kâtipler, dindarlardır. 12 Yukarıda farklı Türk uygarlıklarının (Hun, Göktürk ve Uygur) sanatlarına ilişkin verilen tabloyu inceleyerek Orta Asya Türk sanatındaki hakim görüşün ne olduğunu söyleyiniz.
4- İSLAMİYET SONRASI TÜRK SANATI Hazırlık Çalışmaları 1) İlk Müslüman Türk devleti hangisidir? Araştırınız. 2) İlk Müslüman Türk devletlerinin yaşadığı coğrafya ile ilgili kısa bilgi toplayınız. 3)Türkler Müslüman olmadan önce hangi dine inanıyorlardı? Kısaca araştırınız. Temel Kavramlar * Kervansaray * Sivil mimari! Türklerin nasıl Müslüman oldukları konusunda bildiklerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Türklerin Müslüman olmasının Türk sanatına etkilerini tartışınız. Düşünelim - Tartışalım Mimari formların, kullanılan eşyaların ve sanat eserlerinin değişmesinde insanların yaşayış biçimi kadar inançları da rol oynamıştır. Bu değişimin nedenlerini tartışınız. Etkinlik Türk İslam Sanatı Köklü ve değişik bir uygarlığa sahip ülkelerde, VIII. yüzyılın sonunda, İslami inanışlardan kaynaklanan imgelere sahip yeni bir sanat ortaya çıktı ve yüzyıldan daha kısa bir sürede kendini kabul ettirdi. Kendine özgü bir yöntemle bölgesel formülleri, mimari ve bezeme süreçlerini birleştirerek orijinal eserler ortaya koyan ve yenilikler getiren bu sanat, aynı zamanda da kendisinden önce var olan Yunan-Roma, Bizans, Sasanî, Vizigot, Berberi ve Orta Asya sanat geleneklerinden esinlendi. İslam sanatının başlangıçtaki amacı, dinin ve sosyo ekonomik yaşamın çeşitli gereksinimlerine hizmet etmekti. Camiler ve kutsal yapılar gibi dinsel gereksinimler için inşa edilmiş yeni yapılar ortaya çıktı. Bu nedenle, diğer sanat dallarından çoğunun bağımlı olduğu mimari, İslam sanatında önemli bir rol üstlendi. Mimarinin yanı sıra ahşap, seramik, maden, cam gibi el sanatlarında yeni uygulamalarla çalışmalar üretildi. Geometrik, hayvan ve insan motifli çok yüksek kalitede tekstil ürünleri ortaya konmasına rağmen figüratif sanata fazla yer verilmemiş, figüratif sanat daha çok dış mekânlarda kullanılmıştır. Anıtlarda ise kabartma bezemelere nadiren yer verilmiştir. Heykeller neredeyse dümdüzdür. Ancak alçı levhalar, ahşap levhalar, duvar çinileri ve çini mozaiklerde uygulanan bezemeler muhteşem zenginliği ile dikkati çeker. Bu sanat eserlerinden geometrik ve bitki motifleri oluşturulan kompozisyonlarla yüzeyler kaplanmıştır (G. Öney, İslam Sanatının Ortaya Çıkışı, s. XV). 45. Görsel, Zavvare Ulu Cami, detay Yukarıdaki metni okuyarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. 1- İslam sanatı kendisinden önceki uygarlıklardan nasıl etkilenmiştir? 2- İslam dininin sanata getirdiği en büyük yenilik nedir? 3- İslam sanatında figüratif sanata fazla yer verilmemesinin nedeni hakkında neler söyleyebilirsiniz? 4- İlk müslüman Türk devleti olan Karahanlılar mensubu oldukları Türk kültürünü İslam kültürü ile kaynaştırarak birçok eseri meydana getirmişlerdir. Bu sanat eserlerinin neler olabileceğini söyleyiniz. 46. Görsel, Konya Karatay Medresesi, detay 13
Etkinlik Karahanlı Sanatı Aşağıdaki soruları cevaplayınız. 1- Karahanlılar, mimari yapıların temelinde taş; duvarlarında ise kerpiç ve tuğla kullanmışlardır. Bunun Karahanlıların yaşadıkları bölgenin coğrafi özellikleri ile nasıl bir ilgisi vardır? 2- Karahanlılar, dinî ve sivil yapıları ile daha sonraki Türk mimarisine örnek olmuşlardır. Farklı dönemlerde yaşamış uygarlıklar arasındaki bu etkileşimin hangi yönlerden olabileceğini söyleyiniz. Karahanlı Sanatı: Tarihteki ilk Müslüman Türk devleti olarak adlandırılan 9 ve 13.yüzyıllar arasında Asya da hüküm sürmüş Karahanlılar, yaşadıkları topraklarda İslam kültürünü yansıtan eserler vücuda getirmişlerdir. Bunlardan ilki Şir Kebir Cami dir. Bu caminin yapımında kerpiç malzeme kullanan Karahanlılar sonraları yaptıkları eserlerde kerpiçin yanı sıra tuğlayı da kullanmışlardır. Malzeme kullanımındaki bu çeşitlenmenin yanı sıra planında da gelişmeler gösteren Karahanlıların yaptıkları eserler ileride Mimar Sinan ın yapacağı merkezi planlı büyük camilerin ilk örneklerini teşkil etmiştir. Abbasilerle başlayan, cami yapısından ayrı minare yapma geleneği, Karahanlılarla birlikte farklı bir boyut kazanır. Çokgen kaide üzerine silindirik gövdeli yukarı doğru daralan minareler, tuğlaların farklı dizilişiyle süslenmiştir. Karahanlılar dönemine ait diğer eserler; saraylar, kervansaraylar ve türbelerdir. Tirmiz Sarayı, Akçakale Kervansarayı, Balacı Hatun Türbesi, Sultan Sencer Türbesi ve Talhatan Baba Cami bu eserlerden bazılarıdır. 47. Görsel, Mugak Attari Cami 49. Görsel, Kalan Minaresi, Buhara 48. Görsel, Mugak Attari Cami, detay 50. Görsel, Özkent Minaresi Etkinlik Gazne Sanatı Aşağıdaki soruları cevaplayınız. 1- Gazne Devleti nin nerede kurulduğunu dünya haritası üzerinde belirleyiniz. 2- İslamiyetten sonraki Asya-Türk sanatının önemli dönemini oluşturan Gazne Devleti döneminde mimaride taşın ve taş süslemenin kullanışında Anadolu Türk sanatı yapılarıyla benzerlik göstermektedir. Bu benzerliğin nedenleri hakkında neler söyleyebilirsiniz? Taş malzemenin dönemin sanat eserlerinde kullanılmasının nedenleri neler olabilir? Söyleyiniz. Gazne Sanatı, İslamiyet ten sonra Karahanlıların ardından Asya-Türk Sanatının ikinci önemli dönemini oluşturur. Gazne de Gazneliler tarafından geliştirilen Türk sanatı bir taraftan Büyük Selçuklu Sanatına, diğer taraftan Hindistan daki Türk İslam sanatına temel oluşturmuştur. Karahanlılar döneminde gelişme gösteren cami yapımı, Gazneliler döneminde de farklı özelliklerle zenginleşerek devam etmiştir. Gazne mimarisinde, tıpkı Karahanlılar da olduğu gibi minareler dikkat çekmektedir. Yıldız biçiminde taştan bir kaide üzerine silindirik üst gövdeden oluşan minarelerin üzerinde tuğlaların değişik şekilde dizilmesinden oluşan, kufi yazılar, bitki motifleri ve geometrik şekiller vardır. Gazneliler dönemine ait en önemli saray, Sultan I.Mesut tarafından yaptırılan, Afganistan ın Butz şehrindeki Leşker-i Bazar Sarayı dır. Bu sarayın en dikkat çekici yanlarından biri tören ve kabul salonunun duvarlarının alt kısmında Gazneli Sultan Mahmut un askerlerini tasvir eden freskoların Uygur tapınaklarındaki freskolarla gösterdiği benzerliktir. Aynı dönemde Afganistan da yapılan Jam minaresi de dikkat çekicidir. İslam sanatı ve mimarisinin seçkin örneklerinden olan minarenin kuşağında Meryem Sûresi nden ayetler bulunmaktadır. Ayrıca Sultan III.Mesut Minaresi de önemli eserler arasında yer alır. 51. Görsel, Leşker-i Bazar, Bust 53. Görsel, Behramşah Minaresi, detay 52. Görsel, III.Mesut Minaresi, detay 54. Görsel, Ribat-ı Mahi, detay 14