Tokat ta Bir Konut: Madımağın Celal in Evi

Tokat ta Bir Konut: Madımağın Celal in Evi Emine Saka AKIN * Canan HANOĞLU ** Özet Geleneksel konutlar malzemeleri, yapım teknikleri, yerleşimleri, planlamaları, donatıları ve süsleme elemanları gibi özellikleri ile toplumların aynası olarak bulundukları yörelerin yaşam tarzlarını, kültürlerini ve değer yargılarını yansıtırlar. Bu nedenle geçmişten günümüze gelebilen bu geleneksel konutlar bir belge niteliğindedir. Her geçen gün sayıları azalan bu geleneksel konutların ve onların oluşturdukları yerleşimlerin korunup yaşatılması ve geleceğe aktarılması konusu önemli bir koruma sorunudur. Tarihi kültürel mirasın korunması çalışmalarında yapılacak ilk aşama envanterleme çalışmasıdır. Bu çalışmanın çıkış noktası da Tokat ta bilinen en güzel geleneksel konut örneklerinden biri olan, ancak şimdiye kadar mimari ve sanat tarihi açısından belgelenmeyen Madımağın Celal in Evi nin belgelenmesi olmuştur. Tokat kent merkezinde bulunan bu konutta iç mekân süslemeleri oldukça gösterişli olup ahşap ve sıva üzerine yapılan kalem işleri dikkat çekicidir. Ayrıca bir duvarında İstanbul manzarası, Topkapı Sarayı ve Sultan Ahmet Camii manzaraları da bulunmaktadır. Bu çalışmada günümüze kadar detaylı bir incelemesi yapılmayan bu konutun rölövesi çıkarılarak tüm mimari ve süsleme elemanları incelenerek belgelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Madımağın Celal in Evi, Tokat, rölöve, envanter, süsleme. * Yrd.Doç.Dr., Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Mühendislik ve Doğa Bilimleri Fakültesi, Mimarlık Bölümü, Tokat, Türkiye, eminesaka.akin@gop.edu.tr ** Öğr. Gör., Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Tokat, Türkiye, canan.hanoglu@gop.edu.tr

1.Giriş Zengin bir kültürel mirasa sahip olan Tokat ta, Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu (T.K.T.V.Y.) 1984 yılında sit alanlarının ve yapılanma koşullarının belirlendiği kararları almış, aynı tarihte 181 yapı, taşınmaz kültür varlığı olarak tescil etmiştir. 1 Bu tarihte 124 geleneksel ev tescillenmiş, sonraki yıllarda bir kısmı tescilden düşürülmüş ya da yeni tescil işlemleri yapılmıştır. Kentte tescilli olarak bugün 131 geleneksel ev bulunmaktadır. 2 Bununla beraber kentte tescili yapılmamış birçok özgün geleneksel konut bulunmaktadır. Tokat kent merkezinde bulunan geleneksel konutlar, Hoca Ahmet Mahallesi nde, Devegörmez Mahallesi nde, Kabe-i Mescid Mahallesi nde, Ali Paşa Mahallesi nde, Soğukpınar Mahallesi nde ve Behzat Deresi nin kıyılarında yoğunlaşmaktadır. Geleneksel konutlar çoğunlukla cephe özelliklerini yeni yapılar içinde kaybetmiştir. Ancak Behzat Deresi nin yakınlarında bulunan Bey Sokak, Beyhamam Sokak (Soğukpınar Mahallesi) ve Halit Sokak ta (Kabe-i Mescid Mahallesi) kent ölçeğinde cephe özelliklerini koruyan sokaklar karşımıza çıkmaktadır. Tokat ta 18. yüzyıldan öncesine ait ev örnekleri ne yazık ki günümüze kadar ulaşamamıştır. Bunda kentte çıkan yangın, sel ve depremlerin büyük etkisi vardır. Ayrıca evlerin ahşap ve kerpiç yapım malzemesinden kaynaklı olmasından dolayı da 18. yüzyıl öncesine ait örnek yoktur. 3 18. Yüzyıl öncesine ait sivil mimari ile ilgili bilgiler tarihte Tokat a gelmiş seyyahlar tarafından verilmektedir. 16. Yüzyılda Tokat a gelen Evliya Çelebi, Tokat ı havası hoş, dört tarafında bağ ve bahçeleri olan bir şehir olarak tanımlamaktadır. Meyvelerinin lezzetli ve latif olduğundan, her bağında bir köşk, havuz, fıskiye ve çeşitli 1 T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu, Envanter Kaydı, 1984. 2 Tokat İl Kültür Turizm Müdürlüğü, 2014. 3 Emine Saka Akın, Tokat Kenti Anıtsal ve Sivil Mimari Örneklerinin Analizi ve Değerlendirmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, K.T.Ü., Trabzon, 2009.

meyveler bulunduğundan; cami, saray, köşk ve imaretleri ile şehre gelenleri kendisine hayran bıraktığını ifade etmektedir. 4 Tokat 16. yüzyıldaki gelişimini 17. yüzyılın ortalarına kadar sürdürmüştür. 18. yüzyıl başlarında Tokat ta bulunan Tournefort a göre Tokat Evleri çok iyi yapılmıştır ve çoğu iki katlıdır. Sokaklarda yağmur sularının evlerinin bodrumuna dolmaması için kaldırımların yapıldığını ve su kaynaklarının zengin oluşundan dolayı her evin kendi çeşmesi olduğunu ifade etmektedir. 5 Resim 1. Madımağın Celal in Evi Bu çalışmada ele alınan Tokat Merkez, Ali Paşa Mahallesi, Ali Paşa Hamam Sokak ta bulunan Madımağın Celal in Evi 19. Yüzyılın ortalarına tarihlendirilmektedir 6 (Resim 1). Yakın zamanda cephe onarımı geçirmiş ve 2008 yılında da tescillenmiştir. Konutun günümüz kullanıcısı ile yapılan görüşmede bu evin bahçesinde yer alan müştemilatıyla birlikte Osmanlı Birliği ne asker sağlamak için kullanıldığını, 1939 depreminde oldukça hasar alan evin bahçesinde ahırların, aşevinin, samanlıkların yıkıldığını ve son imar çalışmaları dolayısıyla evin bahçesinin büyük bir kısmının da yola verildiğini belirtmiştir. 7 Günümüzde yaz aylarında kullanılan konutta depremin izleri açıkça görülmektedir. Konutun duvarlarında oluşan eğrilikler çıplak gözle 4 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Üçdal Neşriyat, Yayına Hazırlayan: Mümin Çevik, Cilt 5-6, İstanbul, 1986:44. 5 J. Tournefort, Tournefort Seyehatnamesi, Editör: Stefanos Yerasimos, Çeviri: Ali Berktay, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2005. 6 Halit Çal, Tokat Evleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları 894, Birinci Baskı, Ankara, 1988. 7 Cenk Özgümüş, 24.04.2014 tarihinde yapılan görüşme.

rahatlıkla görülmektedir. Ayrıca konutta başoda olarak nitelenebilecek odanın dolaplarının üzerinde bulunan üç manzara tasvirinden birinin yarısı tahrip olmuş ve yine bu odanın ocağı yıkılmıştır. Yapım malzemesi ahşap ve kerpiç olan Madımağın Celal in Evi, bu çalışmada yerleşim, plan, cephe ve süsleme özellikleri açısından irdelenerek değerlendirme yapılmıştır. 2.Yerleşim Özellikleri Bahçe içinde düz sayılabilecek bir eğim üzerine yerleşmiş konuta bahçeden dört basamaklı bir merdivenle giriş yapılır. Bahçesinde çeşme ve sonradan yapılan bir havuz mevcuttur (Şekil 1), (Resim 2). Çeşmeye zamanında Behzat Cami ne de akan kaynaktan su geldiği konutun kullanıcı tarafından ifade edilmiştir. Havuzun ise yerinde daha önce havuz olup olmadığı tespit edilememiştir. Şekil 1. Vaziyet Planı Resim 2. Bahçede bulunan çeşme ve havuz.

3. Plan Özellikleri Bodrum ve zemin kattan oluşan konutun zemin katının bir kısmı yarım kat yükseltilerek oluşturulmuştur. Bu nedenle konutun net bir plan tipi yoktur. Sonradan eklenen odanın olmadığı durumda dış sofalı bir plan tipi veren konutun yarım kat yükseltilen diğer kısmı ise iç sofalı bir plan tipi arz eder (Şekil 2). Yarım kat yükseltilen kısma ulaşan merdivenler devamında çatıya kadar çıkar (Resim 3). Çatı kısmında kışlık yiyecek kurutmak için bulunan çatı altı mevcuttur. Şekil 2. Zemin kat planı

Resim 3. Zeminden çatıya kadar çıkan merdiven. Resim 4. Başodanın girişinde yer alan safnal (pabuçluk). Konutun girişi sofaya açılır ve hemen karşısında bir başoda bulunur. Bu başodanın giriş kapısının önünde safnal (pabuçluk) yer alır (Resim 4). Ahşap sütunlarla bölünen odanın zemini safnal zemininden bir basamak yükseltilmiştir. Başodanın safnalden sonra kalan kısmında pencere önünde ve karşısında sedir bulunmaktadır. Gömme dolaplar, safnal kısmını ayıran kemerler, tavan ve raflar ahşap malzeme ile yapılmıştır. Bu ahşap malzemeler ahşap işçiliğinin yanı sıra kalemişi ile süslenmiştir. Ayrıca safnaldeki ahşap dolapların üst kısmında yer alan ve bir kısmı 1939 depreminde zarar gören İstanbul tasvirleri de ilginçtir (Resim 5). Başodada yine depremden zarar gören

ocağın ateş sekisi orijinal olarak kalmıştır. Bu ocak sekisinin işçiliğindeki özen bu odada büyük bir ocağın varlığını göstermektedir (Resim 6). Başodada ahşap tepe pencereleri mevcuttur. Başodaya girilen sofanın doğu kısmı kapatılarak bir oda oluşturulmuştur. Yine bu sofadan tekrar bir sofaya girilir ve bu sofada da mutfak, banyo, tuvalet ve yarım kat yükseltilen kısmın merdivenleri bulunmaktadır. Resim 5. Ahşap dolapların üst kısmında yer alan tasvirler. Resim 6. Başodadaki yıkılan ocağın şimdiki durumu.

Resim 7. Yarım kat yükseltilen kısımdaki odalarda bulunan ocaklar. Yarım kat yükseltilen kısımda karşılıklı iki oda bulunmaktadır. Gömme dolap, raf ve ocağın mevcut olduğu bu iki odadan batı yönündekinin giriş kısmı safnalle ayrılmıştır (Resim 7), (Resim 8). Batı yöndeki odada safnalle bölünen kısımda zemin seviyesinde kot farkı bulunmamaktadır. Safnalle ayrılmış odanın ahşap işlemeli tavanı oldukça gösterişlidir. Bu odada pencere önünde sedir bulunmaktadır. Her iki oda da ahşap malzeme kullanılmıştır. Resim 8. Safnalle ayrılmış oda. Konutun bodrum katı yarım kat yükseltilen kısmın altında oluşturulmuştur (Şekil 3). Zemin kattan 5 basamakla inilen bodrum katı iki bölümden oluşmuştur (Resim 9). Yöresel olarak mahzen diye adlandırılan bu katın bir kısmı zemine gömülü olarak yapılmıştır.

Şekil 3. Bodrum Kat Planı Resim 9. Zemin kattan yarım kat yükseltilmiş kısmın alt katındaki bodrum kat. Büyüklüğü ve plan özellikleri bakımından kentin diğer geleneksel konutlarından çok büyük farklılığı ya da özelliği olmayan bu konutun diğerlerinden en büyük farkı iç mekân süslemeleridir. Konutta yapılan incelemeler ve konutun kullanıcısı ile yapılan görüşmelerde konutun bir kısmında değişiklikler yapıldığı belirlenmiştir. Bu değişiklikler konutun plan şemasını çok etkilememekle birlikte girişin solunda bulunan mevcut odanın sofa kapatılarak oluşturulduğu, banyo ve tuvaletin olduğu kısımlarda da sonradan ilave duvarlarla değişiklikler yapıldığı kullanıcısı tarafından ifade edilmiştir. Bunun dışında kalan yerler orijinalliğini korumaktadır.

4. Cephe Özellikleri Konutun ön cephesi tek katlı olup (Resim 10), arka cephesi, yarım kat yükseltilerek oluşturulmuş kısmın altında bulunan bodrum katı ile birlikte zeminden yükseltilmiştir. Yarıya gömülü bodrumun pencereleri bu cephede görünmektedir (Resim 11). Yan cepheler sağır olup bitişiklerinde binalar yer almaktadır. Resim 10. Konutun ön cephesi Resim 11. Konutun arka cephesi Bu konutla ilgili yapılan bir çalışmada 8 konutun iki katlı olduğu ve çıkan bir yangın sonucu üst katının yandığından bahsedilmektedir. Ancak yapılan incelemelerde yangın geçirmiş bir konutta alt katta bulunan yapı elemanları ve üzerlerindeki süsleme öğelerinin de zarar göreceği 8 A.Akyüz v.d. Tokat ve İlçeleri Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri, T.C. Tokat Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Güneş Matbaa, Tokat, 2010:210

düşünüleceğinden böyle bir yangın etkisi görülmemiştir. Ayrıca konutun kullanıcısı ile de yapılan görüşmelerde böyle bir bilgi elde edilmemiştir ve Çal ın 9 (1988) Tokat kentinde yapmış olduğu geleneksel konut çalışmalarında bu konutla ilgili kısımda yangından bahsedilmemiş ve konutun tek katlı olduğunu belirtmiştir. Yine kentte bulunan ve geleneksel konutları bilen kişiler de, yapılan görüşmelerde böyle bir yangından haberdar olmadıklarını belirtmişlerdir. Çoğunlukla kentte birkaç konutta bulunan tepe pencereleri bu konutta da mevcuttur. Bu konutta yapılan cephe restorasyon çalışmalarında ise cephede orijinalde sade olan pencere söveleri değiştirilmiştir (Resim 12). Resim 12. Konutun restorasyon çalışması öncesi cephesi (Envanter). 10 5. İç Mekân Süslemeleri Madımağın Celal in Evi, Türk Evi olarak nitelendirilen konutların odalarında bulunan sedir, gömme dolap, raf ve ocak gibi sabit iç mekân donatılarına sahiptir. 9 Halit Çal, Tokat Evleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları 894, Birinci Baskı, Ankara, 1988. 10 A.Akyüz v.d. Tokat ve İlçeleri Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri, T.C. Tokat Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Güneş Matbaa, Tokat, 2010:210.

Resim 13. Başodada ocağın her iki yanında bulunan ahşap dolaplar. İç mekân süslemeleri ile oldukça gösterişli olan konutta süslemeler ahşap, ahşap ve sıva üzerine kalem işi ve alçı malzeme ile yapılmıştır. Ahşap ve sıva üzerine kalem işi süslemeler sadece başodada yoğun bir biçimde kullanılmıştır. Başodanın batı duvarının merkezinde bulunan ocağın iki yanındaki ahşap dolap kapaklarının her birinin yüzeyi düşeyde üçer bölüme ayrılmış ve üst kısımları açık (çiçeklik nişi 11 ) bırakılmıştır (Resim 13). Ortadaki dikdörtgen yüzeyler içerisine vazodan çıkan çiçekler, bunların alt ve üst kısımlarındaki kare yüzeyler içerisine ise kâse içinde nar, üzüm, elma, armut, karpuz, kavun, limon, patlıcan, salatalık gibi meyve ve sebzeler tasvir edilmiştir. Bu tasvirler sağ taraftaki dört kapakta daha simetrik uygulanmışken, sol taraftaki kapaklarda simetri bozulmuştur. Bu tasvirlerin yer aldığı yüzeyler gül ve sarmaşık dallarının sıralandığı bordür kuşakları ile çevrelemektedir. 11 Ersal Yavi, Tokat, Baskı: Güzel Sanatlar Matbaası A.Ş., İstanbul, 1986:104.

Kapakların üst kısmı küçük birer sütünce üzerine oturan dalgalı kemerli açıklıklar şeklindedir. Çiçeklik nişi olarak bilinen bu açıklıkların kemer köşeliklerinde ahşap işçiliği mevcuttur. Yoğun olarak çiçekli yaprak motiflerinin işlendiği bu bölümlerin üst köşelerinde ise üçer armut motifi yer almaktadır. Bu açıklıkları üç yönden zikzak şeklinde oyulmuş geometrik bir kuşak çevrelemektedir. İkişerden toplam dört adet olan bu açıklıkların kemer köşeliklerindeki süslemeler hepsinde aynıdır. Dolap kapaklarının tamamı üç taraftan, yapraklı küçük çiçek motiflerinin sıralandığı geniş bir bordür ve gül ve sarmaşık dallarından oluşan çiçekli dal motiflerinin ard arda dizildiği dar bir bordürle kuşatılmıştır. Bu bölüme hâkim renkler yeşil, sarı, turuncu ve kırmızıdır. Başoda da bulunan safnal ahşap sütunlarla ayrılmıştır. Ahşap sütunların başlıklarında, sütunları birbirine bağlayan kemerlerin köşeliklerinde ve karınlarında bitkisel ve geometrik motiflerin oyulduğu ahşap işçiliği görülmektedir. Ahşap sütun başlıklarında ve kemer aralarında altın yaldız, kırmızı, yeşil ve sarı renk hâkimdir. Safnali bölen sütunların her iki kenarında 1 metre uzunluğunda oldukça sade görünümlü korkuluklar yer almaktadır. Safnal kısmının ahşap tavanı ince çıtalar vasıtasıyla oluşturulmuş karelerle kaplanmıştır. Resim 14. Başodanın doğu duvarında bulunan gömme dolap.

Başodanın doğu duvarı boyunca (safnal kısmında) belirli bir yüksekliğe kadar devam eden gömme dolabın banyo olarak kullanılan bölümünün kapısı hariç diğer kapaklar kalem işleriyle bezenmiştir. Kalem işleri ile bezenmiş gömme dolap dört büyük dolap kapağı, üst üste raf şeklinde 3 çiçeklik nişi ve bunların alt kısmında sadece 4 ü dolap kapağı olarak kullanılan 12 li bölümden oluşmaktadır (Resim 14). Dört büyük kapak üzerinde çiçek demeti şeklinde gül, sümbül, küpe çiçeği, lale ve karanfillerden oluşan kompozisyonlar mevcuttur. Kapıya yakın olan iki büyük kapak yüzeyindeki çiçek demetleri vazo içerisinde resmedilmişken, duvara yakın olan iki büyük kapak yüzeyindeki çiçek demetleri soyut yaprak motifleri ile hareketlendirilmiş, eğrisel hatlı çelenk benzeri motifler içerisinde resmedilmiştir. Çiçek demetlerini çevreleyen çerçevelerin s,c kıvrımlı kısa üst kenarlarının üzerleri soyut yaprak motifleri ile hareketlenmiştir. Bu kompozisyonlar yukarıdan sivri kemer formunda sonlandırılmış çerçevelerle sınırlandırılmıştır. Bu orta bölümlerin etrafını çevreleyen bordür kuşakları da kısa kenarları dilimli kemer şeklinde düzenlenen kartuşlar içine alınmış ayaklı vazo ve kâselere yerleştirilmiş çiçek demetleri ile hareketlendirilmiştir. Köşelerde ise eğrisel hatlı kartuşlar mevcuttur. Alt tarafta sıralanan on iki bölüme ayrılmış dikdörtgen yüzeylerin sadece 4 ü dolap kapağı şeklinde, 8 i ise sabit olarak yapılmıştır. Bunlardan sekizinin yüzeyine vazodan çıkan ve kâseye yerleştirilmiş çiçek motifleri 4 ünün yüzeyine de ard arda sıralanan yapraklı küçük çiçek motifleri işlenmiştir. Bu süslemeler yukarıdan dilimli kemer formunda tamamlanmış çerçeveler içerisine alınmıştır. Kapakların tamamı yeşil zemin üzerinde beliren gül ve nergis dallarının sıralandığı bordür kuşağı ile çevrelenmiştir. Bu bölüme hâkim renkler yeşil, sarı ve turuncudur.

Resim 15. Topkapı Sarayı olduğu düşünülen şehir tasviri. Safnaldeki dolaplar ile tavan arasında kalan sıvalı yüzeyde, yan yana üç tasvir bulunmaktadır. Bunlardan sağ köşedeki Topkapı Sarayı olduğunu düşünülen yapılar topluluğu ve yelkenlilerle bir şehir manzarası (Resim 15), ortadaki, altı minaresi ve dikili taşıyla Sultan Ahmet Camii ve çevresi (Resim 16), sol köşedeki ise yarısı silinmiş surlarla çevrili bir şehir manzarasıdır (Resim 17). Resim 16. Sultan Ahmet Cami tasviri.

Resim 17. 1939 depreminde zarar gören İstanbul tasviri. Başodanın kuzey ve güney yönünde oda boyunca uzanan ahşap rafların alt tarafından devam eden ahşap bordür yeşil zemin üzerine kıvrık dal ve yaprak motifleri arasına yerleştirilmiş gül dalları ile bezenmiştir (Resim 18). Resim 18. Pencere etrafından ve rafların altından geçen bordürler. Başodada tavana geçişte iç bükey alçı bordürlerde mendil içinde elma, armut, kiraz, üzüm gibi meyveler, ayaklı kâseler içinde gül, sümbül ve nergis gibi çiçekler tasvir edilmiştir. Çiçek ve meyve tasvirleri arasına içinden ateş çıkan meşaleler ve barok üslupta kartuşlar yerleştirilmiştir. Ahşap tavan s şekilli küçük çıtaların birleştirilmesi ile elde edilmiş karelerle bölünerek çıtakâri

tekniği ile bezenmiştir. 12 Tavanın tam merkezinde, ahşap oyma tekniğinde, içleri bitkisel motiflerle süslenmiş iç içe geçmiş dairelerden oluşan tavan göbeği yer almaktadır. Göbek, kalem işi tekniğinde ard arda sıralanmış gül dalları ile süslü kare bir çerçeve içerisine alınmıştır. Göbeğin etrafını kuşatan kare çerçeve ile daire arasında kalan üçgen kısımlar da yine oyma tekniği ile yapılmış bitkisel motiflerle doldurulmuştur. S şekilli çıtalar ile iç bükey alçı bordür arasında kalem işi tekniğinde yapılmış küçük çiçek motiflerinin sıralandığı bir ahşap bordür yer almaktadır. Tavanın eteklerini geometrik dilimlerden oluşan ince bir kuşak çevrelemektedir. Bunun gerisinde kalan bölümler ise bitkisel motiflerle süslü üç sıra bordür şeklindedir. Tavana hâkim renkler altın yaldız, kırmızı, sarı ve yeşil tonlarıdır (Resim 19). Resim 19. Başodanın tavanı. 12 Halit Çal, Tokat Evleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları 894, Birinci Baskı, Ankara, 1988:16.

Başoda ve başodanın bulunduğu sofadan diğer sofaya açılan kapı pervazları ahşap oyma tekniğinde bitkisel ve geometrik motiflerle hareketlendirilmiştir (Şekil 4). Şekil 4. Ahşap kapı pervazlarında bulunan ahşap süslemeler. Konutun güney yönünde yarım kat yükseltilen bölümünde bulunan iki odadan batı tarafındaki odanın tavan göbeği ve dolap kapaklarında ahşap işçiliği görülmektedir. Bu oda da safnalle bölünmüştür. Odanın ahşap tavanına alçı iç bükey bir kavisle geçilir. Tavan tıpkı başodada olduğu gibi s şekilli küçük çıtaların birleştirilmesi ile elde edilmiş karelerle bölünmüş çıtakâri tekniği ile bezenmiştir. Tavanın tam merkezinde, ahşap oyma tekniğinde içleri bitkisel motiflerle süslenmiş iç içe geçmiş dairelerden oluşan tavan göbeği yer almaktadır. Göbek profillerle hareketlendirilmiş kare bir çerçeve içerisine alınmıştır. Göbeğin etrafını kuşatan kare çerçeve ile daire arasında kalan üçgen kısımlar da bitkisel motiflerle doldurulmuştur. Tavanın eteklerini zikzak dilimler şeklindeki kuşak dört bir taraftan sarmaktadır (Şekil 5).

Şekil 5. Güney yöndeki odanın ahşap tavan göbeği Batı yönündeki bu odanın batı duvarının merkezinde yer alan ocağın her iki yanında bulunan ve safnal bölümünde doğu duvarı boyunca devam eden gömme dolaplar ahşap olup başodaya göre oldukça sade yapılmıştır. Ocağın sol tarafında bulunan gömme dolap banyo olarak kullanılmaktadır. Banyo kapısı üzerinde bulunan çiçeklik nişinin etrafı bitkisel ve geometrik motiflerin işlendiği ahşap oymalarla zenginleştirilmiştir. Ocağın sağ yanında bulunan iki kanatlı gömme dolap kapakları üzerinde yüzeyden taşkın köşeleri yumuşatılmış dikdörtgen birer çerçeve üzerine şekillenmiş, merkezde çok yapraklı bir çiçek, çiçeğin alt ve üst kısmında içlerinde beş yapraklı birer küçük motifin yer aldığı diyagonal dörtgenler bulunmaktadır. Diyagonal dörtgenlerin alt ve üst köşeleri ise stilize palmet motifleri ile tamamlanmıştır. Bu dolabın üst kısmındaki çiçeklik nişi ocağın diğer tarafındaki çiçeklik nişi ile aynı özellikte olup bitkisel ve geometrik motiflerin işlendiği ahşap oyma tekniğinde yapılmıştır. Bu odayı bölen safnalin sütunları oldukça sade olup sadece sütun başlarında küçük volütler kullanılmıştır. Bu sütunların da her iki yanında bir metre uzunlukta ahşap korkuluklar

bulunmaktadır. Safnal kısmının alçı tavanı iç bükey bir kavisle duvarla birleştirilmiştir. Safnalde bulunan gömme dolaplar kemerli giriş kapısı ve üst üste iki çiçeklik nişi dışında oldukça sade olup çerçevelere bölünerek oluşturulmuştur. Çiçeklik nişlerinin dilimli kemerleri ahşap oyma tekniğinde çiçek ve uçları volütlerle sonlandırılmış yaprak motifleri ve s kıvrımları ile hareketlendirilmiştir. Dolaplar arasında yer alan ve odaya giriş sağlayan dilimli kemer formundaki açıklığın çevresi ahşap oyma tekniğinde uçları volütlerle sonlandırılmış s kıvrımları ve bunların üstünde sıralanan geometrik diş sıraları ile hareketlendirilmiştir. Odaya girişi sağlayan ana kapı ile safnele geçiş arasında kalan ve aslında dolap derinliğini de veren bölüm de değerlendirilmiş kapının arkasında kalan yüzey üst üste üç çiçeklik nişi, bunun tam karşısı da iki kapaklı bir dolap şeklinde tasarlanmıştır. Odanın kuzey ve güney duvarında safnale kadar devam eden ahşap raflar bulunmaktadır. Dolap yüzeyleri krem rengi ve yeşile boyanmıştır. Odaya girişi sağlayan ahşap kapı da dolaplarla uyum içerisindedir. Yarım kat yükseltilmiş bölümün doğu yönündeki diğer odasında, girişin karşısında bulunan alçı ocak oldukça sade olup yaşmak kısmı dilimli kemer formunda, davlumbazı dışa taşkın külah biçimindedir. Ocağın iç kısmı (ateşlik) tuğla ile örülerek orijinalliğini yitirmiştir. Ocağın her iki yanında bulunan ahşap dolaplar oldukça sadedir. Ocağın solunda bulunan iki kapaklı gömme dolabın üzerindeki çiçeklik nişlerinin açıklıkları dilimli kemer formunda yapılarak dolaplara azda olsa hareketlilik kazandırılmıştır. Bu odanın tavanı düz ahşap tavan olup oldukça sadedir. Tıpkı başodada olduğu gibi burada da tepe pencereleri vardır. Pencere yönünde ve karşısında duvar boyunca (kuzey ve güney duvarı) devam eden oldukça sade ahşap raflar bulunmaktadır. 6. Değerlendirme ve Sonuçlar Madımağın Celal in Evi sokaktan bahçe ile geçiş yapan dolaylı bir girişe sahiptir. Tokat geleneksel konutlarında konak tarzı olan evlerde bahçeden giriş Latifoğlu Konağı, Muslu Ağa Konağı, Yağcıoğlu Konağı gibi büyük konaklarda mevcuttur. Konak tarzı olmayan, boyut olarak daha küçük olan kent içi geleneksel konutlarda ise sokaktan doğrudan konuta girilir. İncelenen konutun plan şeması yörede bulunan konutlara nazaran net bir plan şeması ortaya koymamaktadır. Hem dış ve hem de iç sofalı plan

şemasını birlikte gösterir. Çoğunlukla zemin katları hizmet alanlarına ayrılmış kentin geleneksel konutlarının aksine bu konutta zemin katı yaşama alanıdır. Çoğunlukla iki katlı ve ara katları olan Tokat Geleneksel Konutları nın cepheleri sade olup, giriş üstünde, girişin her iki yanında ya da serbest olarak çıkma yaparlar. 13 Bu çalışmada incelenen Madımağın Celal in Evi kent merkezinde bulunan geleneksel konutlar içinde ön cephede tek katlı, arka cepheden yarım kat yükseltilmiş tek örnektir. Tek katlı olan evin ön cephesinde çıkma yoktur, arka cephede ise bodrumun üstünde bulunan odaların birinde duvar kalınlığı kadar çıkıntı yapmaktadır. Cephesinde pencere boyut oranı yörede görülen diğer geleneksel konutların sahip olduğu ½ oranına sahip değildir. Pencere boyutları daha kareye yakın bir oran teşkil etmektedir. Süsleme bakımından döneminin üslup özelliklerini yansıtan süsleme öğelerinde çoğunlukla bitkisel motifler tercih edilmiştir. Kalem işlerinde görülen bitkisel motifleri oluşturan çiçekler (gül, sümbül, nergis, karanfil, lale, küpe çiçeği, sarmaşık çiçeği, palmet), kıvrık dallar, çeşitli yapraklar, meyveler ve sebzeler (nar, üzüm, elma, armut, karpuz, kavun, limon, patlıcan, salatalık) genellikle naturalist bir tarzda bazen de stilize edilerek ele alınmıştır. Bunlar ard arda sıralı, bazılarında bir çiçek demeti gibi bağlı, bazılarında ise vazo veya kâse içerisinde karşımıza çıkmıştır. Bunun dışında dörtgen, daire, kare, dikdörtgen, geometrik diş sıraları, zikzaklı suyolları, eğrisel formdaki kartuşlar, burma ve volüt gibi geometrik süsleme öğeleri ile de karşılaşılmıştır. Ayrıca vazo, kâse, meşale, mendil gibi nesneler de yer almaktadır. Motiflerde batı etkili barok, rokoko ve ampir üslubun yansımaları kendini göstermektedir. Süslemelerde S ve C kıvrımları, dalgalanmalar ve eğri büğrü hatlar belirgindir. Başodadaki kalem işi süslemeler özellikle ahşap üzerinde yoğunlaşmış olup, dolap kapakları, tavanı ve tavan göbeğini çevreleyen bordürler, rafların altından raf boyunca devam eden ve alt sıradaki pencere etraflarını çevreleyen ahşap bordürler üzerinde görülmektedir. Ahşap tavana geçişteki iç bükey kavis üzerinde yer alan kalem işleri ve safnal kısmındaki dolaplarla tavan arasında kalan duvar üzerindeki kalem işli tasvirler ise sıva üzerine yapılmıştır. Tokat ta, Madımağın Celal in Evi dolap kapaklarındaki ahşap üzerine kalem işi ile 13 Emine Saka Akın ve Hamiyet Özen, Tokat Geleneksel Evlerinin Beyhamam ve Bey Sokak Örneğinde İncelenmesi, The Black Sea Journal of Social Sciences, Giresun Üniversitesi, Sayı 2, 2010:179.

yapılan vazo içindeki çiçek buketlerinin aynısına, Yağcıoğlu Konağı nda rastlanmıştır. Aynı örnekler Latifoğlu Konağı nda, sıva üzerinde işlenmiştir. Yine bu evdeki natürmortlar ve tavan kasetlemesi de eştir. 14 Başodada örneklerini gördüğümüz natürmort tarzındaki süslemelerin benzerleri Yozgat Çapanoğlu Cami (1777), Soma Hızır Bey Cami(1790) Yozgat Başçavuşoğlu Cami(1800), Denizli Acıpayam Yazır Köyü Cami (1802), 19. Yüzyılın ilk yarısına tarihlenen Milas Bahaeddin Ağa, Birgi Çakır Ağa ve Yozgat Nizamoğlu konaklarında, 15 Kırşehir Mucur Hüseyin Ağa ve Emine Hanım Camileri (19. Yüzyıl sonu) 16 ve Giresun Yağlıdere Tekke Köyü Camisi nde (19.Yüzyıl) 17 karşımıza çıkmaktadır. En erken örnek olarak Topkapı Sarayı III. Ahmed Yemiş Odası nın ahşap kaplı duvarları da lake tekniği ile işlenmiş vazodan çıkan çiçekler ve meyve sepetleri gibi kompozisyonlarla süslenmiştir. Bu dekorasyon, Lale Devri yeniliklerinin ilk natürel örneği; ayrıca 17. yüzyılın ikinci yarısından itibaren İstanbul da bir tutku halini alan çiçekçiliğin saray dekorasyonlarına yansımasının 18. yüzyıl başındaki bir uygulamasıdır. 18 Tokat ta Madımağın Celal in Evi nin başodasında bulunan manzara tasvirlerine Latifoğlu ve Yağcıoğlu konaklarında da rastlanmıştır. Başodada gördüğümüz İstanbul manzaralı duvar resimlerinin benzerleri Birgi Çakır Ağa Konağı (tahminen 19. Yüzyılın ilk yarısı ), Birgi Sandıkeminoğulları Evi (19. Yüzyılın ilk yarısı), Datça (Reşadiye) Mehmet Ali Konağı (1801), Merzifon Paşa Cami Şadırvanı (1875), Amasya II. Bayezid Cami Şadırvanı (1875), Yenişehir Şemaki Evi (19. Yüzyılın son çeyreği) nde görülmektedir. 19 Balkanlarda Arnavutluk ta Toptaniler Konağı nın, (1177/1764) kadınlar 14 Halit Çal, Tokat Evleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları 894, Birinci Baskı, Ankara, 1988:46. 15 Rüçhan Arık, Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları:168, Ankara, 1976: 132. 16 Şerife Tali, Kırşehir/Mucur daki Hüseyin Ağa Camii ile Emine Hanım Camii nin Kalemişleri, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research, Cilt:6 Sayı:25 Volume:6 Issue:25 Prof. Dr. Hamza GÜNDOGDU Armağanı, 2013, s.504-528. 17 Şerife Tali, Giresun Yağlıdere Tekke Köyü Cami Kalem İşi Bezemeleri Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research, Cilt: 7 Sayı: 31 Volume: 7 Issue: 31, 2013: s.489-497. 18 Necdet Sakaoğlu, Tarihi, Mekânları, Kitabeleri ve Anıtları ile Saray-ı Hümayun Topkapı Sarayı, Denizbank Yayınları No: 9, İstanbul, 2002:381. 19 Rüçhan Arık, Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları:168, Ankara, 1976: 120-121.

odasının tavanının alt kısımları ve Bekârlar Cami nin (1243/1827-28) doğu cephesinde yer alan panolarda içerisinde Topkapı Sarayının da yer aldığı İstanbul tasvirleri yer almaktadır. 20 Madımağın Celal in Evi ndeki manzara tasvirleri içinde bulunan cami tasvirine Tokat Yağcıoğlu Konağı nın başodasında ve Latifoğlu Konağı nda da rastlanılmıştır. Bu tek cami ya da yapı tasvirlerinin benzerleri, Yozgat Çapanoğlu Cami (1777) mahfil kubbesi eteğinde, Sandıklı Ulu Cami ( 1802) kıble duvarında, Denizli Acıpayam Yazır Köyü Cami (1802) duvarlarında, Tavşanlı Kurşunlu Cami (1813) mihrap duvarında, Amasya Gümüşlü Cami (19. Yüzyılın son çeyreği) kuzey duvarında ve Beyşehir Çavuş Köyü Camisi nde yer almaktadır. Ayrıca Milas Bahaeddin Ağa Konağı (19. Yüzyılın ilk yarısı) sofasında, Karaman da Hacı Sami Tartan Evi nin (19. Yüzyılın ilk yarısı) ve Safranbolu da Mustafa Evi nin üst kat sofasında 1841 tarihli kale ve cami resimleri konakların odalarını süsleyen benzer tasvirleridir. 21 Bunlar genellikle Süleymaniye, Selimiye ve Sultan Ahmet gibi ünlü camilerin modelleridir. Madımağın Celal in Evi nde bulunan cami tasviri Sultan Ahmet Câmisi olup, minareleri ve câminin tepesinden çıkan ağaçların yapısı ile Zileli Emin'in üslûbuna uymaktadır. Ancak üstadın açık imzası ile bilinen iki örneğinde Zile Şeyh Nasrullah Türbesi ne (1858), Merzifon Kara Mustafa Paşa Cami şadırvanına(1875) göre daha ayrıntılı işlenişi ile bir başka sanatkârın varlığı hakkında soru işareti bırakmaktadır. 22 Bunlar aynı sanatçının elinden çıkmasa bile, aynı devirden olduklarını göstermektedirler. Dışa kapalı ve oldukça sade yerleşim, plan ve cephe özellikleri sergileyen konutta içe dönük yaşamın daha önemli olduğu konutun iç mekân süslemelerinden anlaşılmaktadır. Bu içe dönük yaşam Tokat kentinde olduğu gibi Anadolu daki tüm geleneksel konutlarda da görülmektedir. 20 Metin Uçar, Arnavutluk taki Osmanlı Dönemi Mimarisinde İstanbul Tasvirli Duvar Resimleri, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/7 Summer 2013, Ankara, 2013: 674-675. 21 Rüçhan Arık, Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları:168, Ankara, 1976: 126. 22 Halit Çal., Tokat Evleri, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu, 2-6 Temmuz, Tokat, 1986:449.

Bu çalışmada Madımağın Celal in Evi mimari ve süsleme özellikleri bakımından ortaya konularak Tokat ta ve Anadolu da bulunan diğer örneklerle değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmelerin yanı sıra önemli bir deprem geçirerek günümüze kadar gelebilen konutta ciddi yapısal hasarlar görülmüştür. Yine yapının cephesinde yakın zamanda yapılan aslına uygun olmayan restorasyon çalışması da yeniden değerlendirilerek yapının cephesinin orijinal hale getirilmesi gerekmektedir. Kentin geleneksel konutları içinde hem mimari, hem yapım, hem de süsleme özellikleri bakımından önemli bir yeri olan Madımağın Celal in Evi nin en kısa zamanda sorunları çözülerek varlığını sürdürebilmesi ve bu kültürel varlığın gelecek nesillere aktarılması gerekmektedir. 7. Kaynaklar Akın, E.S., Tokat Kenti Anıtsal ve Sivil Mimari Örneklerinin Analizi ve Değerlendirmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, K.T.Ü., Trabzon, 2009. Akın, E. S. ve Özen, H., Tokat Geleneksel Evlerinin Beyhamam ve Bey Sokak Örneğinde İncelenmesi, The Black Sea Journal of Social Sciences, Giresun Üniversitesi, Sayı 2, 2010, s: 167-182. Akyüz, A., Kahraman, Y., Adıgüzel, S., Yetişkin, G., Anaç, E., İçen, S., Işıdan, Ö. Ve Teksarı, Y., Tokat ve İlçeleri Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri, T.C. Tokat Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Güneş Matbaa, Tokat, 2010. Arık, R., Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları:168, Ankara, 1976. Çal, H., Tokat Evleri, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu, 2-6 Temmuz, Tokat, 1986, s:427-461. Çal, H., Tokat Evleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları 894, Birinci Baskı, Ankara, 1988. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Üçdal Neşriyat, Yayına Hazırlayan: Mümin Çevik, Cilt 5-6, İstanbul, 1986:44. Özgümüş, C., 24.04.2014 tarihinde yapılan görüşme. Sakaoğlu, N., Tarihi, Mekânları, Kitabeleri ve Anıtları ile Saray-ı Hümayun Topkapı Sarayı, Denizbank Yayınları No: 9, İstanbul, 2002.

Tali, Şerife, Giresun Yağlıdere Tekke Köyü Cami Kalem İşi Bezemeleri Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research, Cilt: 7 Sayı: 31 Volume: 7 Issue: 31, 2013: s.489-497. Tali, Şerife, Kırşehir/Mucur daki Hüseyin Ağa Camii ile Emine Hanım Camii nin Kalemişleri, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research, Cilt:6 Sayı:25 Volume:6 Issue:25 Prof. Dr. Hamza GÜNDOGDU Armağanı, 2013, s.504-528. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu, Envanter Kaydı, 1984. Tokat İl Kültür Turizm Müdürlüğü, 2014. Tournefort, J., Tournefort Seyehatnamesi, Editör: Stefanos Yerasimos, Çeviri: Ali Berktay, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2005. Uçar, Metin, Arnavutluk taki Osmanlı Dönemi Mimarisinde İstanbul Tasvirli Duvar Resimleri, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/7 Summer 2013, Ankara, 2013, s: 671-686. Yavi, E., Tokat, Baskı: Güzel Sanatlar Matbaası A.Ş., İstanbul, 1986.