İSTANBUL TİCARET ODASI ı 9 7 3 iş PROGRAMI ve BÜTCESI ' İstanbul 1972
HOSNOTABIAT MATBAASI ISTANBUL-1972
ÖNSÖZ İÇİNDEKİLER Sahife ı BİRİNCİ BÖLÜM 1972 YILI İKTiSADi DURUMU Genel Durum Milli Gelir Tarım Sanayi İnşaat.... Fiyat Hareketleri... 1972 Yılındaki Fiyat Hareketleri... Para Arzı Dış Ticaret 8 9 10 10 ll ll 13 13 14 İKİNCİ BÖLÜM 1972 YILI FAALİYETLERİNİN GENEL GÖRÜNÜŞÜ A. Genel Konular......................................................... 19 B. Özel Sektör ile Kamu Sektörü Arasındaki Farklı Uygulamaların Önlenmesi................ 20 C. Dış Ticaret ile İlgili Konular......... 21 1) İhracatla İlgili Çalışmalar.................................... 21 2) İthalfttla İlgili Çalışmalar............................ 25 D. İç Ticaretle İlgili Konular............................................ 26 1) Ticaret ve Pazarlama Sisteminin Gelişmesi Konusunda Çalışmalar...................................... 26 2) Ticari İşletmelerin Büyümesi Konusunda Çalışmalar...... 26 3) Fiilen Tekelci Durumların Önlenmesi Konusunda Çalışmalar....................... 27 4) N arlı Müessesesi ile ilgili Çalişmalar.................... 27 -I-
Sahife E. Küçük Sanayi ile İlgili Çalışmalar.................. 28 1) Küçük Sanayicilerimizin Mesleklerile İlgili D ış Fuarları Ziyaretleri....... 28 2) Teknik Bilgi Sağlanması.... 28 3) Yan Sanayii Tanıtma Bürosu (YASTAB) ile İlgili Çalışmalar.... 29 4) Küçük Sanayicilerimizin Kapasitelerile İlgili Çalışmalar............................................... 29 F. Ulaştırma Hizmetlerile İlgili Çalışmalar....................... 29 1) Kara Ulaştırması Alanında Yapılan Çalışmalar. 30 2) Deniz Ulaştırması Alanında Yapılan Çalışmalar......... 30 G. İnşaat Müteahhitlerile İlgili Çalışmalar........................ 32 1) İnşaat Müteahhitlerini İlgilendiren KanunTasarıları ile İlgili Çalışmalar........................ 32 2) Mesleki Gelişme Konusunda Yapılan Çalışmalar... 32 H.. Mali Konularda Yapılan Çalışmalar............ 33 1) İşletme Vergisi Uygulaması ile İlgili Çalışmalar... 33 2) Vergi Reform Komisyonuna Katılma... 33 3) Emlak Vergisi Kanunu Uygulamasile İlgili Çalışmalar...... 33 4) Bazı Vergi Mevzuatı ile İlgili Çalışmalar...... 34 İ. Hukuki Konularda Yapılan Çalışmalar... 34 1) 5590 Sayı lı Kanunun ve Kanuna İlişkin Tüzüğün Ta dili ile İlgili Çalışmalar............................... 34 2) Türk Ticaret Kanununda Yapılması Düşünülen Deği - şiklikler Konusunda Çalışmalar...... 35 3) İşportacılığın Bir Nizama Bağlanmasile İlgili Çalışmalar 35 4) Emlak Komisyoncuları Kanun Tasarısı ile İlgili Çalışmalar....................................... 36 5) Haller Kanunu Ta dili ile İlgili Çalışma lar.................... 36 6) Sermaye Piyasası Kanunu Tasarısı ile İlgili Çalı şmalar 36 7) Bağ-K ur Kanunu ile İlgili Çalışmalar.............. 36 J. Turizmle İlgili Çalışmalar....................................... 36 K. Kültür Konularında Çalışmalar..................... 37 1) Meslek Seçimine Rehberlik Konferansları... 37 2) İstanbu l Ticaret Oda sı Sertifikası............................ 37 3) İlkokul inşası Programının Uygulanması.............. 38 4) Yurt İnşası Konusu......................................... 38 5) Öğrencilere Burs Verilmesi....................................... 38 6) Pratik Akşam Ticaret Kursları..... 38 7) Konferansiara ve Seminerlere Katılma................ 39 - II -
Sahife L. Odamız ile İlgili Konularda Çalışmalar....................... 39 1) Tanıtma Konuları.......... 39 2) Yayınlarımız..................... 39 3) Fiyat İndekslerinin Geliştirilmesi ile İlgili Çalışmalar................................................ 41 4) İdari Kadro ile İlgili Çalışmalar.............................. 42 5) Odamızın Mu ta d Günlük Faaliyetleri,........................ 42 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 1973 YILI İŞ PROGRAMI I. Giriş ve Uygulama Prensipleri........... 49 II. 1973 Yılı İş Programının Ana Hatları............... 49 A. Özel Sektörü ilgilendiren Genel Konular..................... 50 1) Genel Ekonomik Konular.......... 50 2) Özel Sektör ile Kamu Sektörü Arasındaki Farklı Uygulamaların Önlenmesi.......... 50 3) Mali Konular............... 51 4) Hukuki Konular.................................... 51 5) Kültür Konuları... 52 6) Özel Sektör Kuruluşları Arasında Koordinasyon Sağlanması.......................................... 54 B. İçticaret ile İlgili Konular.................................... 54 1) Ticaretin Gelişmesile İlgili Konular.............. 55 2) Küçük Sanayi ile İlgili Çalışmalar... 56 3) Ulaştırma ile İlgili Konular............................. 57 4) İnşaat Müteahhitleri ile İlgili Çalışmalar.............. 58 5) Turizmle İlgili Çalışmalar............................... 58 C. Dışticaret ile İlgili Konular....................................... 59 1) İhracatla İlgili Çalışmalar................................ 59 2) İthalatla İlgili Çalışmalar............................ 62.. D. Odamız İle İlgili Konular............ 63 1) Tanıtma (Public Relations) Konuları................... 63 2) Cumhuriyetimizin 50. yılı ile İlgili Çalışmalar.... 63 3) Yayınlarımız...................................... 64 4) Fiyat indekslerinin Geliştirilmesi ile İlgili Çalışmalar.................................... 65 5) İdari Kadro ile İlgili Çalışmalar........................ 65 -III-
Sahife DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 1973 YILI BÜTÇE VE GEREKÇESi 1) 1973 Yılı Bütçe Gerekçesi.................... 69 2) Gelirler................... 70 3) Giderler................................................... 77 4) 1973 Yılı Bütçe Talimatı............................ 89 -IV-
Sayın Oda Meclisi Başkanlığına, Türkiye ekonomisi, geride kalmış olduğunu temenni ettiğimiz huzursuz devrelerden sonra ve bazı politik istikrarsızlığa rağmen, oldukça gelişme gösteren bir yıl geçirmiş bulunmaktadır. Geçen yıldaki ekonomik failiyetlerin çeşitli kesimlerine ait hareket ve gelişmeler, ilişik raporumuzun I. bölümünde daha etraflı bir şekilde açıklanmıştır. Buna göre, sosyal istikrarın, üretim hacmini etkileyen yatırımların, genişleyen ihracat imkanlarının, ferahlık sağlayan döviz gelirlerinin ve camiamız mensuplarının teşebbüs kabiliyetinin olumlu etkilerile geçen yıllara nazaran 1972 yılının daha canlı olduğunu memnuniyetle müşahade etmekteyiz. 1972 yılındaki ekonomik gelişmelerle ilgili olarak yıl zarfındaki Odamız çalışmaları camiamızı ilgilendiren ekonomik, mali, hukuki konuların ve mevzuatın; iç ve dış ticarete ait uygulamalar ve aksaklıkların devamlı takibi ile gerekli görülen düzeltmelere ait teşebbüslerimizi kapsamıştır. Diğer taraftan sayın üyelerimizin yıl zarfında ele alınmasını istedikleri ve 1972 yılı Çalışma Programımızda yer alan konularda çalışma ve teşebbüslerimiz yürütülmüştür. Bütün bu çalışmalara ait dökümlü bilgiler, ilişik raporumuzun IL Bölümünde açıklanmış bulunmaktadır. 1973 yılı için Odamızca bir program dahilinde yapmayı düşündüğümüz çalışmalar, ilişik raporun III. Bölümünde açıklanmaktadır. 1973 yılı İş Programımızı teşkil eden bu çalışmalar için üyelerimizin teklif ve temennileri sorulmuş, ayrıca zamanın ele alınmasını gerektirdiği sorunların tespitine çalışılmış ve derlerren bilgilerin ışığında, işbu program hazırlanmıştır. Hızla gelişen ve teşvik gören sanayi yatırımları yanında ticari faaliyetlerin de aynı şekilde teşvik edilmesi, gelişen ve kuvvetlerren dış ticaret ilişkilerimizin memleket yararına en uygun şekilde yöneltilmesi gerektiği inancı ile, 1973 yılının camiamız için hızla gelişen, dinamik bir devre olacağı görüşündeyiz. Bu görüşümüzün ve beklenen gelişmelerin gerektireceği çalışmaları yapabilmek ve Odamızdan istenen görevleri başarabilmek maksadile hazırlanmış bulunan 1973 yılı Bütçe Tasarısı ilişik raporun IV. Bölümünde tetkik ve tasvibinize arzolunmuştur. -1-
Odamızın bütün çalışma ve teşebbüslerinde hür teşebbüs ve serbest rekabetin korunmasına, Anayasamızın kabul ettiği karma ekonomi düzeninin kamu sektörü ve özel sektör için eşit olarak uygulanmasına, üyelerimizin haklı görüş ve tekliflerinin desteklenmesine daima dikkat ve itina edilmiştir. Oda ve Meclis üyelerimize çalışmalarımıza rehber ve yardımcı olan değerli ve yapıcı tenkit ve temennileri dolayısiyle en samimi teşekkürlerimi sunarken, kıymetli üyelerimizden camiamızın problemlerine ve bunların halline yararlı ilgilerinin devamını önemle rica ediyorum. Bu vesile ile 1972 zarfında aramızdan ebeciiyen ayrılarak, yararlı fikir ve çalışmalarından bizi mahrum bırakan üyelerimizin ve Oda elemanlarımızın aziz hatırasını saygı ile yad ederim. Odamızın tabi olduğu mevzuat ile Oda Meclisimizin kabul ettiği İş Programı dairesinde çalışmaları ve üyelerimizin Odamızdan bekledikleri hizmetleri muntazam, sür'atli ve yeterli şekilde yerine getiren Oda idari kadrosunun bütün elemaniarına da teşekkürlerimi ifade etmek istiyorum. 1973 yılında da, memleket gerçek ve ihtiyaçlarına uygun olarak camiamızın menfaat ve yararına faaliyet gösterilmesinin sağlanması için bütün üyelerimizin ve önümüzdeki 3 yıl için görev yapmak üzere 1972 Kasım ayında yapılan seçimlerle teşekkül eden Oda Meclisimizin gerek Yönetim Kuruluna, gerekse idari kadromuzun çalışmalarına yardımcı ve rehber olmalarını, yapıcı ve uyarıcı murakabelerinin devamını rica eder, mesai arkadaşlarım ve şahsım adına teşekkür ve saygılarımı arzederim. Yönetim Kurulu Başkanı -2-
BİRİNCİ BÖLÜM İKTİSADİ 1972 YILI DURUMU
BİRİNCİ BÖLÜM 1972 YILI İKTİSADİ DURUMU I. DÜNYA EKONOMİSiNE BİR BAKlŞ : Geride bıraktığımız 1972 yılında da Dünyanın ekonomik ve siyasi bakımdan tam bir istikrara kavuştuğu söylenemez. 1971 yılından devrolunan çeşitli olumsuz etkiler, Dünya milletleri topluluğunu etkilemekte devam etmiş, 1972'deki durum, bir yıl önceki yelişmelerin tabii sonucu olmuştur. Bilhassa Amerika Birleşik Devletleri ile İngiltere'nin ekonomik durumu, 1971 yılında tesirini geniş ölçüde hissettirmiştir. Ekonomik alanda 1972 yılına damgasını vuran olayları ana hatları ile ele almadan önce, siyasi alandaki bazı son gelişmelere işaret etmek isteriz. Siyasi yönü ele alındığı takdirde İngiltere ile birlikte İrlanda ve Danimarka'nın Avrupa Ekonomik Topluluğuna üyeliğinin kesinleşme:si ve İngiltere'nin 1973 başından itibaren tam üyelik statüsüne geçmesi 1972 yılının ekonomik olduğu kadar siyasi bakımdan en önemli olayını teşkil eder. Uzun bir süre Fransa'nın muhalefeti sonucu Ortak Pazara giremiyen İngiltere, nihayet 1972 yılında üyeliğini, yeni ortaklarına kabul ettirebilmiştir. Avrupa Birliği gibi gelecekte, siyasi bir birliğe de dönüşecek olan Ortak Pazara İngiltere'nin katılmasının siyasi bakımdan arzettiği ebernıniyet açıktır. İngiltere, Ortak Pazara üye olmak suretiyle «Avrupalı» olduğunu kabul etmiş olmaktadır. Bu katılmanın ekonomik sonuçları bir yana, İngiltere'nin dünya siyasetinde yeni bir takım anlayışıara ve istıkametlere yönelmesini gerektireceğine şüphe yoktur. Ortak Pazara iştirak yolunda karar alan Norveç parlamentosunun bu kararı, Norveç'in Ortak Pazara katılmasına yetmemiş, yapılan bir halk oylaması ile Norveçli seçmenler, az bir farkla da olsa, Avrupa Ekonomik Topluluğuna girmeyi reddetmiştir. Bu suretle 10 üyeli olarak genişlemiş olması gereken Ortak Pazar ülkeleri 9'da kalmıştır. Buna rağmen, -5~
ile Baş Avrupa'nın ekonomik entegrasyonu yolunda 1968 yılında atılmış olan temeller, yeni üyelerin iltihakı ile sağlamlaşmış, ikinci ve önemli bir merhale bu suretle 1972 yılında gerçekleşmiştir. İngiltere'nin Ortak Pazar içinde bir kuvvet mi, yoksa bir zaaf unsuru mu olacağını ancak zaman gösterecektir. Ekonomik olduğu kadar siyasi bakımdan da oturduğu adasından, Avrupa'ya başka bir gözle bakan İngiltere'nin, Ortak Pazar şartları dahilinde, entegrasyonun gerektirdiği işbirliğini gerçekleştirip gerçekleştirmiyeceğini şimdiden kesin olarak söylerneğe imkan yoktur. İngiltere, Ortak Pazara katılınağı samimi olarak arzu etmektedir ve şüphesiz bu ortaklığın bazı sonuçlarına katianınağı da peşin olarak kabul etmektedir. Bununla beraber bu katılmanın bazı alanlarda halli oldukça müşkül problemler yaratacağını bugünden söylemenin bir kehanet olmadığını da kabul etmek lazımdır. 1972 yılında, Dünya siyaseti ve ekonomisine istikamet veren iki ülke olan Amerika Birleşik Devletleri ile Batı Almanya'da seçimler yapılmış ve her iki ülkede de iktidarı elinde bulunduran Başkan Ni:xorı bakan Brandt seçimlerden bariz bir kazançla çıkmışlardır. Bilhassa Amerika Birleşik Devletlerinde yapılan başkanlık seçimini Ni.:xon, ezici bir çoğunlukla kazanmıştır. Seçmen yaşının ilk defa olarak 18'e indirilmesi dolayısiyle artan seçmen sayısının büyük çoğunluğu Başkan Ni:xon'u yeniden 4 yıl için Başkanlığa getirmiştir. Ni:xon'un 1968 seçimlerinde az bir farkla seçilmesine mukabil, 1972 seçiminde ezici bir üstünlük sağlamasının en önemli nedeni, Doğu Asya'daki askeri harekatı sona erdirerek, birçok seçmenin özlediği barışı sağlamak yolunda sarfettiği çabaların, olumlu bir istikamete yönelmesi olmuştur. Ancak, seçimler arifesinde barışın sağlanmasını gün meselesi sanan, geniş seçmen kütlelerinin, aradan uzunca bir süre geçmesine rağmen, barışın sağlanmamış olduğunu görmesi, Vietnam' daki savaşın zannedildiği kadar kısa bir süre içinde sona erdirilmesinin mümkün olmadığı kanısını kuvvetlendirmektedir. Ateş kes anlaşmasına rağmen, Amerika'nın Vietnam'a çok sayıda silah ve askeri malzeme sevketmesi, Vietnam'da barışın kısa bir süre içinde gerçekleşmesi ümidini azaltmıştır. Barış kısa sürede gerçekleşmese bile Amerika'nın Vietnam ihtilafından çekilmek istediği, bu maksatla askeri kuvvetlerini indirdiği bir gerçektir. Barışın elle tutulacak kadar yaklaştığı bir sırada, Güney Vietnam'ın askeri bakımdan takviyesi Amerika'nın, kendi koşullarına göre sağlanacak bir barış andlaşmasına kadar, savaşı «Vietnamlılaştırmak» istediğini ortaya koymaktadır. Uzak Doğuda 1972 sonundaki askeri ve siyasi durum ne şekilde gelişirse gelişsin, barışın sağlanacağı ümidi hala daha aynı canlılıkla devam etmektedir. Ekonomik alanda bir çok olumsuz gelişmelerin asıl kaynağı olarak gösterilen uzak doğudaki ihtilafın halli, gün meselesi olmasa bile 1973 yılında gerçekleşecek, bir ay meselesi olarak kabul edilebilir. -6-
Batı Almanya'da seçimleri, durumunu kuvvetlendirerek kazanan ve fakat yine de bir koalisyon zorunluluğu karşısında kalan Willy Brandt, Alman ekonomisinde 1972 yılında ortaya çıkan bazı zaaf unsurlarına rağmen, siyasi alanda gerçekleştirdiği cesur çıkışlar sayesinde, seçimleri kazanmayı başarmıştır. Brandt, koalisyon ortağı ile, parlamentodaki çoğunluğunu arttırabilmiştir. Ancak, 1973 yılının ekonomik gelişmeleri, Alman siyasi hayatının gelecekteki seyri üzerinde büyük etkiler yaratacaktır. 1972 yılında Dünya ekonomisi istikrarlı bir dönem yaşamıştır. Dünya ticaret hacmi artmakla birlikte, milletlerarası para ve ödemeler düzeninde beklenen reform sağlanamamıştır. 1971 yılının Ağustos ortasında, Amerika'nın doları dalgalanmaya bırakması ve dünya para sisteminin esası olan doların, altınla olan ilişkisini keserek, konvertibilitesini kaldırması ile Bretton-Woods sisteminin aldığı yara 1972 senesinde kapanmamış, Dünya para sisteminin yeniden ele alınarak, değişen şartları ve artan ticaret hacminin ihtiyaçlarını karşılayacak nitelikte, elastiki ve istikrarı sağlayıcı yeni bir Dünya para düzenine geçilmesi mümkün olamamıştır. İngiltere'nin ise, 1972 Haziran ortalarından sonuna kadar, sabit kambiyo rayici sistemine dönmemesi, 1973 yılının en önemli konusunu teşkil edecektir. Eylül sonunda yapılan Para Fonu toplantısında Amerika'nın reform için ileri sürdüğü şartlar ve Başkan Nixon'un fon toplantısında yaptığı konuşmada belirttiği hususlar karşısında Avrupa ülkeleri ve Japonya'nın takındığı tavır, reformun oldukça uzun bir sürede gerçekleşebileceğini ortaya koymuş bulunmaktadır. Batı Alman Ekonomi ve Maliye Bakanı Schiller'in kabineden ayrılmasını gerektirecek kadar görüş ayrılıkiarına yol açan, para politikasında ortaya çıkan ihtilafların, 1973 yılında, yeni bir para ve ödemeler sisteminin yürürlüğe konmasını engelleyecek kadar derin olduğuna şüphe yoktur. Nixon'un fon toplantısında yapmış olduğu konuşmada bilhassa «Amerikan yardımı ile kalkınan ülkelerin, Amerika'nın geçici ekonomik zorluklarının çözümlenmesine yardımcı olmaları gerektiğine» değinmesi, Dünya para bunalımının çözümlenmesinde, bütün ülkelerin, dış görünüş ve resmi beyanatları ne olursa olsun tam bir işbirliği ve anlayış havası içinde olmadığı gerçeğini ifade etmektedir. Kısa vadeli politika zorunlukları ne olursa olsun, dünya ödemeler sisteminin bugünkü kararsız durumunun uzun vadede, hiç bir milletin yararına olmadığı ergeç anlaşılacaktır. Dünyanın bloklara bölünmesine müncer olacak, bir ticaret ve kambiyo savaşı, harp sonrasında uzun bir sürede gerçekleştirilebilen olumlu sonuçların ortadan kalkmasına sebep olacaktır. Bu sebeple, Dünya ticareti ve ödemeler sisteminde köklü bir reform yapılması lüzumu, bütün ülkelerce, sonunda kabul edileceğine şüphe yoktur. Bu yüzden 1973 yılına ümitle bakmak, pek fazla bir iyimserlik olarak kabul edilmemelidir. ~7-
1972 yılında Dünya ekonomisine yön veren milli ekonomilerin en önemli sorunu enflasyon olmuştur. Amerika Birleşik Devletlerinde 1969 yılından beri ortaya çıkan işsizlikle birlikte gelişen enflasyon, 1972 yılında az çok kontrol altına alınabilmiş ve fiyat artışları normal telakki edilen % 2,5 civarına düşürülebilmiş ise de, işsizlik alanında aynı başarılı sonuçlar sağlanamamıştır. Amerika'da işsiz sayısının hala daha % 5'in üstünde olması, ekonominin en önemli problemini teşkil etmekte devam etmesi ve bunların 1973'de de devam edeceğinin anlaşılması, istikrarın ancak radikal tedbirlerle sağlanabileceğini göstermektedir. Amerika'da enflasyonun hızı kesilirken Avrupa'da, başta İngiltere olmak üzere, bir çok ülkede enflasyon, endişe verici bir seviyeye ulaşmıştır. Fiyat artışları karşısında İngiltere, Sterlini, gerçek değerine oturtmak üzere 12 Haziranda flotan hale getirmiş, ayrıca ücret ve fiyatları üç ay için dondurarak, yeni bazı tedbir ve kararlar almak yetkisini hükümete veren bir kanun tasarısı parlamentoya sunulmuştur. İngiltere'de enflasyon hızının % lo'un üzerine çıkması üzerine bilhassa ücret arttınınlarının sınırlandırılması ve hatta durdurulması işçi çevrelerinde hoşnutsuzluk yaratmıştır. Fiyat blokajı ve ancak belirli şartlar altında % 2,5'a kadar fiyat arttınınma müsaade edilmesi, imalatçılar tarafından da pek olumlu karşılanmamıştır. Her ne kadar ücret arttırımlarının durdurulması, işverenler bakımından memnunluk yaratmış ise de, sanayiciler, enflasyonla mücadele tedbirlerini sonunda kendi omuzlarına yüklenmesinden haklı olarak endişe duymaktadır. 1973 yılına İngiltere, Amerika'da 1,5 yılda uygulanan bazı fiyat ve ücret kontrol tedbirleri ile girmektedir. Enflasyonun kontrol altına alınması ve fiyat artışlarını normal seviyelere indirilmesi için geçecek süre Amerika'daki kadar uzun olmasa bile, İngiliz ekonomisinin 1973 yılında istikrara kavuşacağı son durum şüphelidir. Ortak Pazar üyesi ülkelerde de enflasyon nisbeti değişik olmakla beraber, fiyat artışları önemli bir konu olmakta devam etmektedir. Fiyat artışları hemen hemen % 6'nın üstünde seyretmektedir. Bu sebeple, 1973 yılında Dünya ekonomilerinin, halli gereken en önemli ekonomik sorunları enflasyon olmakta devam edecektir. II. TÜRKİYE EKONOMİSİ : GENEL DURUM Türk Ekonomisinde 1972 yılı olumlu, olumsuz bir çok etkenierin tesiri altında geçmiştir. Aşağıda ayrıntılı bir şekilde temas edileceği üzere, fiyat artışları ekonomimizin başlıca problemi olmakta devam etmektedir. Fiyat artışlarının % 15'in üstüne çıkması, diğer bazı sektörlerdeki olumlu gelişmeleri gölgelemektedir. Son iki yıldan beri, Türkiye'nin döviz darlığından kurtulmuş olması ve 1972 yılında ihracat, turizm ve işçi dövizlerindeki tahminierin üstündeki artışlar, döviz rezervlerinin 1 mil- -8
yar dolara ulaşmış olması, döviz ve tediye bilançosu güçlüklerini ortadan kaldırılmıştır. Özellikle ı972 yılında ihracatta sağlanan artış, Türk ekonomisinin bir hamle ve atılma içine girdiğini göstermesi bakımından mana taşımaktadır. ı971'de başlayıp ı972'de kuvvetle hissedilen ihracata dönük faaliyetlerdeki gelişme, maddi sonuçlarından ziyade manevi ve fikri sonu~ları bakımından önemlidir. ithalata ve ithalat ikamesine dönük sanayie yatırım yapınağa yönelen bir ekonominin, bilhassa ı972'de ihracata ve ihracat sanayiine önem vermesi kanımızca ı972 yılının en önemli ekonomik olayını teşkil etmekte ve ilerisi için ümit ve güven verici olmaktadır. Yatırımların, bazı aksamalara rağmen bilhassa ı972 yılının ikinci yarısında normal seyrine girmesi kalkınma planı ve yıllık programlarda ön görülen gelişme hızının gerçekleşmesini mümkün kılmıştır. ı -MİLLİ GELİR: ı972 yılına ait son Milli Gelir tahminleri gayri safi milli hasılada sabit fiyatlarla % 7,3 cari fiyatlarla % ı 7,8 oranında bir artış olacağını göstermektedir. Bu suretle büyüme hızının % 7,5-8 civarında gerçekleşmesi beklenmelidir. ı97ı yılında ı82,3 milyar lira olan gayri safi milli hasıla, ı972 de 2ı4,7 milyar liraya yükselmiştir. ı968 sabit fiyatları üzerinden yapılan hesaplama ise, ı971 yılındaki ı33,5 milyarlık gayri safi milli hasılanın ı43,3 milyara çıkacağını göstermektedir. Bu rakamlara göre artış hızı% 7'nin üstünde olmaktadır. Milli gelirdeki gelişmeleri sektörler itibariyle incelediğimiz zaman bazı memnuniyet verici gelişmeleri tesbit etmekteyiz. Planda öngörülen gelişme hızının gerçekleşmesinde ve ı972 yılında % 7'nin üstünde bir artış hızı sağlanmasında en önemli rolü sanayideki gelişme oynamıştır. Her ne kadar ı97ı yılındaki % ıo'a yaklaşan artış ı972'dekinden büyük ise de, bu artış daha ziyade ziraat sektöründeki olağanüstü yükselişten ileri gelmiş idi. Nitekim ı968 sabit fiyatları ile ı97ı'de ziraatta meydana gelen artış % ll'in üstünde olmuş ve nihai gelişme hızı bu artışın tesiri altında kalmıştır. Buna mukabil ı972 yılındaki artış, esas itibariyle sanayi sektörünün artış ve gelişme hızından ileri gelmiştir. Sabit fiyatlarla ı972 yılında ziraat sektöründe bir artış olmadığı halde sanayi sektöründeki % lo'un üstündeki artış, nihai gelişme hızının, planda öngörülen seviyede gerçekleşmesine imkan vermiştir. Yine ı972 yılında sektörler bakımından ilgi çekici bir gelişme ticaret sektöründe olmuştur. Bu sektörün sayısında ı971 de bir evvelki yıla oranla % ıo oranında bir artış olduğu halde, ı972'de aynı nisbet % ı2 olmuştur. Bu suretle, Türk ekonomisinin ı972 yılında gelişme modellerine uygun bir inkişaf içinde olduğu görülmektedir. Gelişen ve sanayileşen ülkelerde, sanayi sektörünün milli gelir içindeki payı hızla yükselirken, ticaret sektörünün daha hızlı artış seyri -9-
gösterdiği ve hizmetler sektöründeki gelişmenin; ekonomik gelişmeniri en şaşmaz ölçüsü olduğu gerçeği bu suretle bir kere daha ortaya çıkmaktadır. Kalkınma hızının, ziraat yerine, sanayi ve ticaret sektörlerindeki gelişmelerle sağlanmış olması, Türk ekonomisinin sağlam bir gelişme temposu içine girdiğini göstermektedir. Nihayet bir diğer müspet gelişme olarak dış alem gelirindeki artışın devam ettiğini ve sabit fiyatlarla (1968 fiyatları) Gayrı safi milli hasıla içindeki payının % 2,4'e ulaştığını belirtmek lazımdır.. Her ne kadar 1971 yılındaki seviyesine ulaşamamış ise de, artışın devam etmesi memnuniyet verici bir gelişme olarak kabul edilmelidir. 2- TARIM: Sene başındaki elverişli hava şartları, 1972 yılında tarımda, 1971' de olduğu gibi bazı önemli artışların gerçekleşeceği ümidini kuvvetlendirecek bir seyir göstermiş ise de, bilhassa rekolte mevsiminde meydana gelen olağanüstü yağışlar, tahminierin gerçekleşmesine mani olmuştur. Yağışların bazı bölgelerde az, bazılarında ise lüzumundan fazla olması, zirai üretimin gerek miktarını, ~erekse kalitesini olumsuz yönde etkilemiştir. Genellikle zirai üretimin 1972 yılında, geçen seneki seviyesinde kaldığı söylenebilir. Olağanüstü yağışlar pamuk, kuru üzüm gibi malısılllerin miktarından çok kalitesini etkilemiştir. Hububat rekoltesinin geçen seneden bir miktar az olmasına mukabil, tütün, ayçiçeği, çay, şeker pancarı, fındık gibi ürünlerde geçen seneki üretim miktarları 1972 yılında da az farklada gerçekleşmiştir. 3 - SINAİ ÜRETİM Sanayide, ham madde tedarikinde karşılaşılan güçlükler sebebiyle meydana gelen tıkanıklıklar sene sonuna doğru giderilerek, sanayiin normal kapasiteler ile çalışması sağlanmış olmakla beraber, sanayiin bütünü ile tedarik sorunlarının tam manası ile çözümlendiği iddia edilemez. Bununla beraber, 1972 yılında sanayi sektöründe geriellikle muntazam bir gelişme olduğu söylenebilir. 1972 yılında ham madde temininin imkan dahiline girmesi sebebiyle, demir çelik ve haclde mamulleri üretiminde % 21'den% 46'ya varan artışlar meydana gelmiştir. Bilhassa sun'i gübre üretiminde % 70 civarında bir artışın mevcut olduğunu belirtmek lazımdır. Çimento üretimi % 15 artış göstermiş, pencere camı imalatında % 69 artış sağlanmıştır. Tekel mamullerinde aksine bazı azalmalar müşahade edilmektedir. Sigara imalatı % 8 azalırken, bira, şarap gibi içkilerde daha cüz'i nisbette de olsa bir azalma meydana gelmiştir. Yünlü ve pamuklu dokuınada da bazı gelişmeler mevcut ise de, üretimin geçen seneki seviyeler civarında kaldığı söylenebilir. -lo-
Demir, krom ve bakır istisna edilirse, diğer illaden cevhetleri ve taş ocağı ürünleri üretiminde artış görülmektedir. Petrol ve petrol müştakları alanında ise, durum rafineri mamullerinde artış şeklinde tezahür etmektedir. Ham petrol üretimi hemen hemen sabit kaldığı veya cüz'i arttığı halde, benzin, gaz, motorin, fuel-oil üretiminde % 12 ila 34 arasında, değişik oranlarda artışlar meydana gelmiştir. 4- İNŞAAT: 1971 yılında duraklayan inşaat sektörü 1972 yılında yeniden normal seyrine girmiştir. Senenin ilk yarısına ait rakamlar bu sektörde 1972 yılında % 30'un üstünde bir artış olacağını göstermektedir. Ancak 1970 ile mukayese edildiği takdirde bu sektörde faaliyet seviyesinin normal bir düzeye eriştiği söylenemez. FİYAT HAREKETLERİ 1972 yılının ekonomik çevreleri olduğu kadar, kamu oyunu de yakından alakadar eden en önemli konusu fiyat artışları olmuştur. Çeşitli çevreler 1972 yılında meydana gelen fiyat hareketlerinin sebeplerini kendi açılarından izaha çalışmışlardır. Resmi beyanlarda fiyat artışının asıl sebebi 1970 devalüasyonu ve ithalat yolu ile ekonomimize sirayet eden dış enflasyon ve ücret artışları gösterilirken, işçi çevreleri, ücretlerdeki artışın, fiyat artışlarını etkilemediğini iddia etmişlerdir. Aslında 1972 senesindeki fiyat artışları son derece çeşitli ve kompleks etkenierin bir muhassalası olarak ortaya çıkmıştır. Fiyat artışlarını incelemeden evvel, ortaya atılan sebepleri kısaca belirtmek isteriz. 1972 yılında fiyat indeksieriride görülen % 18 civarındaki artışın nedenleri şunlardır: 1) 1970 yılında uygulanan yüksek oranlı devalüasyon etkisini, 1972 yılında da sürdürmektedir. 2) Sağlam kaynaklara dayandınlmamış ve son bir kaç yıldan beri büyüyerek gelişen bütçe açıkları enflasyonist baskıyı arttırmaktadır. 3) Dış ekonomilerdeki fiyat artışları, ithalat yolu ile iç fiyatları etkilerneye başlamıştır. 4) İşçi ücretlerindeki artış ve toplu sözleşmelerle ücretiere yapılan zamlar, maliyetlerin, dolayısiyle fiyatların yükselmesine sebep olmaktadır. 5) Tekelci durumda olan bazı sanayi firmaların durumu, fiyatların arttınlmasını mümkün kılan ekonomik bir güç sağlamaktadır. 6) Dövize çevrilebilir hesaplar, dış sermayenin kısa vadeler içinde Türkiye'de plasmanına imkan vermiş ve bu yoldan gelen ve Türk -ll-
lirasına çevrilen dövizler, toplam para arzını arttırarak enflasyonist baskıyı etkilemiştir. Görüleceği üzere, maliyet yönüne tesir eden dış enflasyon ve fiyat artışları ile birlikte işçi ücretlerindeki artış dışında kalan diğer etkenler yani bütçe açıkları, kısa vadeli dış sermayenin sebep olduğu para arzı artışı, Türkiye'de moneter bir enflasyonun mevcut olduğunu göstermektedir. Talep yönünden gelen enflasyonist baskıyı hafifletmek maksadiyle bütçe denkliğinin sağlanmasına gayret edilirken, toplam para arzı ve likid kaynakları daraltmak maksadiyle Hükümetçe bazı tedbirler alınmış, mevduat karşılık oranı % 20'den% 25'e çıkarılmıştır. Bu vesile ile mevduat karşılıkları oranında, toplam para arzı ve likid kaynakları kontrol etmek amacı ile değişiklik yapılması tedbirine Türkiye'de ilk defa başvurulduğunu belirtmek lazımdır. Aslınma mevduat karşılıkları oranında değişiklik yapılarak Banka sisteminin likidite durumunu etkilemek, belli başlı moneter bir tedbir olduğu halde, bugüne kadar başvurulmamıştır. Ancak, ekonominin likiditesinde bir daralma olduğu takdirde, ekonomik bir gerilerneyi önlemek bakımından bu nisbetin indirilmesi lüzumuna işaret et-: mek isteriz. Nisbetin arttırılması kadar, lüzumu halinde indirilmesi de moneter bir politika vasıtasıdır. Toplam para arzı ve likid kaynakları kontrol etmek maksadiyle zirai mahsul taban fiyatlarını arttırmamak da pasif bir tedbir olarak kabul edilmelidir. Zirai ürünlerin geçen seneki seviyelerde ve altında gerçekleşmesi, bu sektörün, taban fiyatlarına zam yapılması isteklerini harekete getirmiştir. En önemli baskı ise, pamuk üreticisinden gelmiştir. 1972 yılının Nisan ayından itibaren Dünya pamuk fiyatlarında meydana gelen süratli ve endişe verici düşme, dahilde pamuk fiyatlarını da düşme istikametinde etkilemiş, taban fiyatın arttırılarak devletçe geniş alım işlemlerine girişilmesi istenmiştir. Siyasi bir karaktere de bürünen bu istekler karşısında Hükumet; ekonomik istikrarı sağlamak maksadiyle, zam yoluna gitmemiştir. Sene sonuna doğru pamuk fiyatının dış piyasalarda yeniden yükselmeye başlaması, destek alımı ve taban fiyatlarının arttırımı taleplerinin mesnedini ortadan kaldırdığı için, Hükümetin tutumundaki isabet bu suretle anlaşılmış olmaktadır. Fiyat hareketlerini incelemeden evvel bu konuda bazı mülahazalarda bulunmak istiyoruz. Toplam para arzı ve likiditeyi azaltmak maksadiyle alınan tedbirler 1973 bütçesinin, sağlam gelir kaynakları ile denkleştirilmesi sağlansa bile, fiyat istikrarını temine yeterli olmayacaktır. Dünya enflasyonu önlenemediği takdirde, bu artışların ithalat yolu ile ekonomimize sirayetine mani olunamıyacaktır. Gümrük ve sair resimlerde yapılacak indirimler ve muafiyetierin bir hududu olduğu unutulmamalıdır. Talep yönünden fiyatları artış istikametinde zorlayan sebepler izale edilebilse bile maliyet artışlarının sebep olduğu fiyat yükselmeleri- -12-
nin önlenmesi oldukça güç olacaktır. Bu sebeple 1973 yılında, fiyatlardaki artış hızı yavaşlamakla beraber artış bir süre daha devam edecektir. 1972 YILINDAKi FİYAT HAREKETLERİ: Toptan eşya fiyatları indeksinin 10 aylık ortalaması, 1971 yılı ortalamasına nisbetle % 14 civarında bir artışın meydana geldiğini göstermektedir. Ortalamaya giren aylık indeks rakamları incelenirse, senenin ilk yarısındaki artış nisbetinin sene sonuna doğru hızlandığı görülür. Senenin son iki ayında fiyatlarda genellikle mevsimlik bir artış temayülü olduğuna göre, toptan eşya fiyatları indeksindeki senelik artış % 15'in üstüne çıkacaktır. İndeksteki yükselişi etkileyen en önemli unsur, ham maddelerdeki olağanüstü artıştır. Nitekim bu kalemin ortalaması, 1971 ortalamasına nisbetle % 20 artmıştır ki bu nisbet genel indeks artışının bir hayli üstündedir. Ücretliler geçinme indeksi ortalaması 1971 yılına nisbetle % 12,4 oranında yükselmiştir. Sene sonuna kadar artışın % 14'e ulaşması mümkündür. İndeksteki artışı etkileyen unsurlar, gıda maddeleri, kira ve ev bakımı dır. PARA ARZI: Toplam para arzı içinde önemli bir yer tutan tedavül hacminde 1972 yılı zarfında (ll aylık rakam) 2,6 milyar liralık % 15,3 nisbetinde bir artış meydana gelmiştir. Para arzını teşkil eden diğer unsurlarda da benzer artışlar olduğuna şüphe yoktur. Ancak, Ekim'den itibaren mevduat karşılık oranının yükseltilmesinin para arzını daralttığı da bir vakıadır. Nitekim Merkez Bankası bilfmçolarında sene başında 7 milyar lira olarak gözüken mevduat karşılıkları hesabı Kasım sonunda 11,2 milyara yükselmiştir. Ancak bu artışın ne kadarının mevduat artışından ne kadarının karşılık nisbetinin % 20'den % 25'e çıkarılmasından ileri geldiğini tesbite imkan yoktur. Bununla beraber, artışın önemli bir kısmının nisbet arttırımından mütevellit olduğu söylenebilir. Tedavül hacmindeki artışın en önemli sebebinin döviz rezervlerindeki yükselişten ileri geldiği anlaşılmaktadır. Kasım sonunda net döviz durumu şöyledir: Altın mevcudu Döviz borçluları Döviz Alacaklıları Net Rezerv Durumu l18 Milyon $ 1.126 Milyon $ 8 Milyon $ 1.336 Milyon $ 1971 yılında net rezerv durumu 748 milyon dolar olduğuna göre 1972 yılındaki artış 588 milyon dolar, yani % 80'e yakındır. -13-
Döviz rezervlerindeki bu artışın tedavül hacmini ve dolayısiyle toplam lildt kaynakları arttırdığına şüphe yoktur. Merkez Bankasının zirai mahsul mübayaa kredileri ile, reeskont hacminde bir artış muşahede edilmediğine göre, tedavül hacmindeki artış tamamiyle döviz rezervlerindeki artıştan ileri gelmektedir. Bu arada bankalardaki mevduat miktarının arttığı ve bankaların likidite güçlükleri içinde olmayıp, aksine kredi ve plasman imkanlarına sahip olduğu söylenebilir. Ancak, mevduat karşılıkları nisbetinin arttırılmış olmasının bankaları bir süre likidite güçlükleri ile karşı karşıya bırakacağı da bir gerçektir. DIŞ TİCARET : a) İhracat : 1972 yılı dış ticaretimiz bilhassa ihracat bakımından önemli bir gelişme yılı olmuştur. Elde mevcut 9 aylık rakamlara göre ihracat, 588 milyon dolara ulaşmıştır. 1971 yılının aynı dönemindeki 396 milyon dolara karşılık 1972'de 192 milyon dolarlık fazla ihracat yapılmıştır. Ekim ayı sonundaki ihracat rakamı 610 milyon dolardır. Geçen seneye nisbetle artış oranı % 56,8'dir. Artış bu tempo ile devam ettiği takdirde, yıl sonunda ihracatımızın 840 milyon dolar gibi son derece yüksek bir seviyeye ulaşacağı tahmin edilebilir. 9 aylık rakamlara göre göre fındık, tütün, pamuk, kuru üzüm, incir ve küspe ihracatı geçen senenin 231 milyon dolarına mukabil, 336 milyon dolar olmuştur ki, artış oranı % 46'dır. Sınai mamulleri de ihtiva eden diğer maddelerdeki artış oranı ise % 53 dür. Memleket grupları itibariyle incelendiğinde,.ihracatımızın serbest döviz sahasına yöneldiği görülecektir. En büyük artış Ortak Pazar ülkelerine yapılan ihracatta müşahade edilmektedir. Geçen senenin ilk 9 ayında AET ülkelerine 134 milyon dolarlık ihracat yapıldığı halde, 1972 yılının aynı döneminde 214 milyon dolarlık ihracat yapılmıştır ki, artış oranı % 60'dır. AET ülkelerine ihracattaki artış oranının genel ihracat artışı oranı üstünde olması, ihracatımızın gittikçe bu ülkelere yöneldiğini ortaya koymaktadır. Buna mukabil anlaşmalı ülkelere ihracatımız gerek 1971 yılında, gerekse 1972 yılında 74 milyon dolarda kalınakla gerilemiş bulunmaktadır. Yukarıdaki rakamlara istinaden 1972 yılında ihracatımızın hem miktar, hem de yönü itibariyle son derecede olumlu bir gelişme içinde bulunduğunu söyleyebiliriz. b) İthalat : 1972 yılının ilk 9 ayında ithalatta da önemli artışlara şahit olmaktayız. 1971 de yapılan 901 milyon dolarlık ithalata mukabil 1972 yılın- -14-