ORİJİNAL ARAŞTIRMA Sağlıklı Genç Erişkin Populasyonda Dominant ve Non-Dominant Ekstremitelerde Hamstring/Kuadriseps Kas Gücü Oranının Karşılaştırılması a a Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon AD, Başkent Üniversitesi Tıp Fakültesi, Adana Ge liş Ta ri hi/re ce i ved: 24.02.2015 Ka bul Ta ri hi/ac cep ted: 14.05.2015 Bu çalışma, 23. Ulusal Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Kongresi (11-15 Mayıs 2011, Antalya) da tebliğ edilmiştir. Ya zış ma Ad re si/cor res pon den ce: Başkent Üniversitesi Tıp Fakültesi, Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon AD, Adana, TÜRKİYE/TURKEY berrinleblebici@yahoo.com ÖZET Amaç: Bir eklemin agonist/antagonist kasları arasında bir denge söz konusudur. Ekstansör/fleksör kas kuvveti oranındaki dengesizlik diz ekleminde ağrılara ve yaralanmalara predispozisyon yaratabilir. Biz bu çalışmada sağlıklı genç erişkin kadın ve erkeklerde izokinetik olarak hamstring/kuadriseps kas kuvvetleri (H/K) oranını karşılaştırmayı ve bu oranın dominant ve nondominant ekstremitelerdeki farkını değerlendirmeyi amaçladık. Gereç ve Yöntemler: Çalışmaya 19-38 yaş arası 43 sağlıklı gönüllü alındı. Biodex System 3 Pro izokinetik dinamometre cihazı ile 60 /sn ve 180 /sn açısal hızlardaki bilateral H/K oranları değerlendirildi. Kadın ve erkek gruplarında, dominant ve non-dominant ekstremiteler arasındaki oran farklılıkları belirlendi. Bulgular: Çalışmaya katılan 43 sağlıklı bireyin 16 sı kadın ve yaş ortalaması 23,3±4,36 iken 27 si erkek ve yaş ortalaması 21,65±2,55 idi. Gruplar arasında yaş açısından fark yoktu. Her iki grupta 60 /sn ve 180 /sn hızlardaki dominant ve non-dominant ekstremite H/K oranları benzerdi (p< 0.05). Cinsiyet ayrımı gözetmeksizin dominant ve non-dominant ekstremitelerde 60 /sn ve180 /sn hızlarda bakılan H/K oranı dominant ekstremitelerde daha fazla olmasına rağmen bu fark istatistiksel olarak anlamsızdı (p< 0.05). Sonuç: Bizim çalışmamızda sağlıklı genç erişkin kadın ve erkeklerde agonist/antagonist kasları arasındaki denge( H/K oranları) benzerdi. Yine cinsiyet ayrımı gözetmeksizin dominant ve non-dominant ekstremitelerdeki H/K oranları farksız bulundu. Anah tar Ke li me ler: Diz; cinsiyet; kas kuvveti ABS TRACT Objective: There is a balance between agonist and antagonist muscles of a joint. The imbalance of extansor/flexor muscle strength ratio may predispose to pain and injuries of knee joint. In this study, we aimed to compare isokinetic hamstring/quadriceps muscle strength ratios (H/Q) in young female and male adults and to evaluate the difference of these ratios between dominant and non-dominant extremities. Material and Methods: 43 healthy volunteers between age of 19-38 were included in this study. Bilateral H/Q ratios at 60 /sec and 180 /sec angular velocities were evaluated using Biodex System 3 Pro isokinetic dinamometer device. Ratio differences between dominant and non-dominant extremities in female and male groups were determined. Results: 16 of total volunteers included in the study were female and their mean age was 23,3±4,36, when 27 of them were male and mean age was 21,65±2,55. There was no age difference between the groups. Dominant and nondominant extremity H/Q ratios at 60 /sec and 180 /sec velocities of two groups were similar (p< 0.05). Regardless of gender, H/Q ratio of dominant extremities at 60 /sec and 180 /sec velocities were higher but this result was statistifically insignificant (p< 0.05). Conclusion: In our study, balances of agonist/antagonist muscles (H/Q ratio) in young healthy male and females were similar. Also, regardless of gender, there was no difference at H/Q ratios in dominant and non-dominant extremities Key Words: Knee; sex; muscle strength Ro ma tol Tıp Re hab 2015;26(2):31-5 Copyright 2015 by Türk Tıbbi Rehabilitasyon Kurumu Derneği endon, ligament ve kemik gibi çevresel yapılardaki potansiyel yaralanmaların önlenmesinde motor kontrol ve propriosepsiyona ek olarak lokal kas kuvveti de önemlidir. Aynı ekstremitenin agonist/ Romatol Tıp Rehab 2015;26(2) 31
SAĞLIKLI GENÇ ERİŞKİN POPULASYONDA DOMİNANT VE NON-DOMİNANT EKSTREMİTELERDE... antagonist kasları arasında bir denge söz konusudur. Bu denge eklemin dinamik stabilizasyonunda önemlidir. Bu yüzden bir kas veya kas grubundaki güçsüzlüğün o eklemin hareketinde dengesizliğe ve bu nedenle de yaralanmaya neden olduğu düşünülmektedir. 1-4 Diz ağrıları ile diz ekstansör ve fleksör kaslarının zayıflığı arasındaki ilişki birçok çalışma ile ortaya konmuştur. Özellikle ekstansör kaslardaki zayıflık ve bunun neden olduğu ekstansör/fleksör kas kuvveti oranındaki dengesizlik diz ağrılarına ve diz hastalıklarına predispozisyon yaratabilir. 5-8 Spor aktivitelerinde de kuadriseps ve hamstring kas kuvvetleri koşma sırasında, topa vuruş sırasında ve dizin stabilizasyonu için önemlidir. Bu nedenle kas kuvveti dengesizlikleri diz yaralanmalarına neden olur. Diz kaslarının kuvvetinin kantitatif olarak ölçülmesi tanı ve tedavide önemli rol oynar. Bu nedenle spor hekimliğinde kas performansını değerlendirmek için aynı taraf agonist/antagonist oranı, iki taraflı farklılık yaygın olarak kullanılmaktadır. 1,9 En yaygın ölçülen agonist/antagonist oranlarından biri diz fleksör ve ekstansör kas oranlarıdır. H/K oranı olarak da belirtilebilen bu parametre, dizin ana fleksörü olan hamstring ve ana ekstansörü olan kuadriseps kaslarının aynı açısal hızda ve konsantrik olarak maksimum kasılması ile oluşan pik tork (PT) ölçümlerinin birbirine oranı ile hesaplanır. Biz bu çalışmada sağlıklı genç erişkin kadın ve erkeklerde H/K oranını karşılaştırmayı ve bu oranın dominant ve non-dominant ekstremitelerdeki farkını saptamayı amaçladık. GEREÇ VE YÖNTEMLER Çalışmaya 19-38 yaş arası 16 erkek ve 27 kadın toplam 43 sağlıklı gönüllü alındı. İzokinetik değerlendirme Biodex System 3 Pro izokinetik dinamometre (Biodex Medical Systems, Shirley, New York, USA) cihazı kullanılarak yapıldı. Hasta pozisyonu ve kuvvet kolu kullanım kılavuzunda belirtildiği şekilde ayarlandı. Hastalar test sandalyesine bel boşlukları alınarak dik olarak oturtuldu. Göğüs, bel ve orta uyluk bölgelerinden kemerlerle bağlanarak stabilize edildi, böylece test edilen kaslar dışındaki kasların teste istenmeyen katılımı azaltıldı. Diz eklemi 90 fleksiyon pozisyonunda fleksiyon-ekstansiyon hareketi yapacak şekilde ayarlandı. Kuvvet kolu pozisyonu, rotasyon aksı lateral femoral kondilin hemen lateralinde olacak şekilde ayarlandı. Kuvvet kolu, bacağı saran ped kısmının distal kenarı lateral malleolün hemen üzerinde olacak şekilde bacağa sıkıca sabitlendi. Fleksiyon ve ekstansiyon açıları dizin tam ekstansiyon pozisyonu 0 olarak kabul edilerek 0-90 lik eklem hareket aralığı olacak şekilde ayarlandı. Dinamometre kalibrasyonu her birey için test öncesi yapıldı. Hastalara test ve egzersiz hakkında bilgi verildi ve kuvvet kolunu olabildiğince kuvvetli ve hızlı itmeye ve çekmeye çalışmaları istendi. Kas kuvvet ölçümleri bilateral diz ekstansiyon-fleksiyon izokinetik konsantrik-konsantrik modda, 60 /sn ve 180 /sn açısal hızda test edildi. Diz eklemi 0 derece tam ekstansiyondan 90 fleksiyona gelecek şekilde 90 lik hareket genişliğinde 60 / sn açısal hızda 5 tekrar, 180 /sn açısal hızda 20 tekrar yapılarak ve değerlendirmeler arasında 10 ar saniyelik dinlenme süreleri verilerek gerçekleştirildi. Her iki ekstremitedeki H/K oranları hamstring ve kuadriseps kaslarının aynı açısal hızda ve konsantrik olarak maksimum kasılması ile oluşan pik tork (PT) ölçümlerinin birbirine bölünmesi ile hesaplandı. Verilerin istatistiksel analizinde SPSS 17.0 paket programı kullanıldı. Kategorik ölçümler sayı ve yüzde olarak, sürekli ölçümlerse ortalama ve standart sapma olarak özetlendi. Grup içi dominant ve non-dominant ekstremite H/K oranlarının karşılaştırılmasında Bağımlı Grup T testi kullanıldı. Cinsiyet grupları arasında sürekli ölçümlerin karşılaştırılmasında parametrik dağılım varsayımı ön şartı sağlandığından değişkenlerde Bağımsız Grup T testi kullanıldı. Anlamlık düzeyi 0,05 olarak belirlendi. BULGULAR Çalışmaya katılan 43 sağlıklı bireyin 16 sı kadın, 27 si erkekti. Kadınların yaş ortalaması 23,3±4,36 iken erkeklerin yaş ortalaması 21,65±2,55 olup gruplar arasında yaş açısından anlamlı fark yoktu. 32 Romatol Tıp Rehab 2015;26(2)
SAĞLIKLI GENÇ ERİŞKİN POPULASYONDA DOMİNANT VE NON-DOMİNANT EKSTREMİTELERDE... 60 /sn ve 180 /sn hızlarda dominant ve non-dominant ekstremitelerdeki H/K oranları ortalama±standart sapma olarak Tablo 1 de verildi. Her iki grupta 60 /sn ve 180 /sn hızlarda dominant ve non-dominant ekstremitede bakılan H/K oranı açısından fark yoktu (p<0,05). Cinsiyet ayrımı gözetmeksizin dominant ve non-dominant ekstremitelerde 60 /sn ve180 /sn hızlarda bakılan H/K oran farkları istatistiksel olarak anlamsızdı (p<0,05) (Tablo 2). TARTIŞMA Bir eklemin karşıt kas veya kas grupları düzgün ve koordineli hareket için karşılıklı hareket ederler, bu durum kas dengesi olarak adlandırılır. Kas dengesini değerlendirmek için bu kas gruplarının kuvvet oranları izokinetik sistemlerle ölçülür. İki taraflı tork eğrileri ve tek taraflı agonist/antagonist tork eğrileri, verilen rehabilitasyon programının etkinliğini ve kas simetrisini değerlendirmek için kullanılır. En yaygın ölçülen agonist/antagonist oranları diz fleksör ve ekstansör, omuz internal rotator ve eksternal rotator, omuz abdüktör ve addüktör, omuz fleksör ve ekstansör, ayak bileği plantar ve dorsifleksör, ayak bileği evertör ve invertör oranlarıdır. 1 H/K oranları konvansiyonel oranlar (konsantrik hamstring kuvveti/konsantrik kuadriseps kuvvet oranı veya eksantrik hamstring kuvveti/ eksantrik kuadriseps kuvvet oranı) ve fonksiyonel oranlardan (eksantrik hamstring kuvveti/ konsantrik kuadriseps kuvvet oranı veya konsantrik hamstring kuvveti/eksantrik kuadriseps kuvvet oranı) oluşur. 10 H/K oranı yaş, cinsiyet, dominant ve non-dominant ekstremite ölçümleri gibi özelliklerden ziyade açısal hızdan etkilenir. H/K oranı test hızına bağlı olarak %50-80 arasında değişir. Hız arttıkça fark azalır. 11 Literatürde farklı izokinetik dinamometre cihazları ile farklı protokoller kullanılarak diz ve diğer eklem kaslarının izokinetik ve izometrik kas gücü analizlerinin yapıldığı çalışmalar vardır. Çalışmaların bir kısmında hem sporcu hem de sağlıklı genç erişkinlerde dominant ve non-dominant ekstremitelerde H/K oranının benzer olduğu gözlenmiştir. Daneshjoo ve ark. nın genç futbolcu erkeklerde yaptığı çalışmada dominant ve non-dominant ekstremitelerde hamstring ve kuadriseps PT değerleri ile konsantrik-konsantrik ve eksantrik-konsantrik modlardaki H/K oranları açısından TABLO 1: Sağlıklı genç erkek ve kadınlarda dominant ve non-dominant ekstremite hamstring/kuadriseps kas gücü (H/K) oranları ve karşılaştırılması. Erkek (n=16) Kadın (n=27) Ort±SS Ort±SS P 60 /sn hızda dominant ekstremitede H/K oranı 48,2±12,1 48,1±15,5 0,965 60 /sn hızda non-dominant ekstremitede H/K oranı 51,1±15,3 51,4±16,4 0,955 180 /sn hızda dominant ekstremitede H/K oranı 63,1±18,4 66,2±17,5 0,611 180 /sn hızda non-dominant ekstremitede H/K oranı 71,8±22,9 70,2±22,7 0,830 Ort±SS: Ortalama±Standart sapma; H/K: Hamstring/Kuadriseps pik tork oranı. TABLO 2: Sağlıklı genç kadın ve erkeklerde 60 /sn ve 180 /sn hızda dominant ve non-dominant ekstremitelerde H/K oranları ve karşılaştırılması. N Ort±SS P 60 /sn hızda dominant ekstremitede H/K oranı 43 48,1±14,2 0,0001 60 /sn hızda non-dominant ekstremitede H/K oranı 43 51,3±15,8 180 /sn hızda dominant ekstremitede H/K oranı 43 65,1±19,9 0,023 180 /sn hızda non-dominant ekstremitede H/K oranı 43 70,8±22,5 Ort±SS: Ortalama±Standart sapma; H/K: Hamstring/Kuadriseps pik tork oranı. Romatol Tıp Rehab 2015;26(2) 33
SAĞLIKLI GENÇ ERİŞKİN POPULASYONDA DOMİNANT VE NON-DOMİNANT EKSTREMİTELERDE... fark bulunamamıştır. 12 Elit basketbolcu kadınlarda yapılan bir başka çalışmada 90 /sn, 180 /sn, 240 /sn, 300 /sn gibi farklı açısal hızlarda dominant ve nondominant ekstremitelerde kuadriseps ve hamstring PT değerleri ve H/K oranı bakılmış, istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunamamıştır. 13 Tortop ve ark. değişik spor branşlarında yer alan elit seviyedeki sporcular ile sedanter bireylerin dominant ve non-dominant ekstremitelerindeki H/K oranlarını değerlendirmişler. Sedanter bireylerden oluşan kontrol grubunda her iki ekstremitedeki oranların birbirine yakın olduğu ve istatistiksel olarak fark olmadığı görülmüştür. Sporcu grubunda non-dominant ekstremite H/K oranlarının, dominant ekstremite H/K oranlarına göre daha yüksek olduğu görülmesine rağmen bu fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır. Bu durum sporcuların dominant ekstremitelerini non-dominant ekstremitelerinden doğal olarak daha fazla kullanmalarından dolayı, dominant ekstremitede kuadriseps kas grubunun hamstring kas grubundan daha fazla geliştiğini göstermektedir şeklinde yorumlanmıştır. 14 Bizim yaptığımız çalışmada da sağlıklı genç erişkinlerde 60 /sn ve 180 /sn hızlarda dominant ve non-dominant ekstremitelerde H/K oranlarının farklı olmadığı gözlenmiştir. Bazı çalışmalarda ise sağlıklı genç erişkinlerde dominant ve non-dominant ekstremitelerde bakılan H/K oranlarında fark bulunmuştur. Kong ve ark.nın dominant ve non-dominant ekstremitede izometrik ve izokinetik H/K oranının bakıldığı, sağlıklı kadın ve erkeklerde yaptıkları çalışmada izometrik H/K oranları karşılaştırıldığında istatistiksel olarak belirgin derecede anlamlı fark olmasına rağmen, izokinetik H/K oranları arasında istatistiksel olarak düşük derecede anlamlı bir fark gözlenmiştir. 15 Alangari ve ark.nın sağlıklı erişkinlerde yaptığı çalışmada ise 60 /sn, 180 /sn, 300 /sn açısal hızlarda bakılan konsantrik moddaki fleksiyon/ekstansiyon PT oranı sağ alt ekstremitede %59,9-63,3, solda ise %55,8-59,9 olup iki alt ekstremitedeki fark istatiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Ayrıca 65 de yapılan izometrik kas gücü değerlendirmesinde dominant ekstremitede fleksör kas gücü daha fazla görülürken, ekstansörlerde fark görülmemiştir. 2 Ayrıca literatürde sporcularda dominant ve non-dominant alt ekstremitelerde H/K oranı haricinde plantar fleksör/dorsifleksör ve invertör/evertörler arasında kas gücü farkına bakılan çalışmalar da vardır. So ve ark. elit bisikletçiler, jimnastikçiler, futbolcular ve sedanter kontrol grubunda dominant ve non-dominant ekstremitelerin izokinetik plantar fleksör/dorsifleksör kas kuvvetlerini karşılaştırmışlar. Sedanter bireyler ve tüm sporcu gruplarının dominant ve non-dominant plantar fleksör/dorsifleksör izokinetik kas kuvvetlerinin istatistiki olarak karşılaştırılmasında anlamlı fark bulunmamıştır. 16 Basketbolcularda yapılan bir çalışmada 30 /sn ve 120 /sn açısal hızlarda ayak invertör ve evertörleri arasında kas gücü, 30 /sn ve 180 /sn açısal hızlarda ise ayak dorsifleksör ve plantar fleksör kas gücü farkına bakılmış. Sadece 180 /sn de dominant ekstremitede ayak bileği dorsifleksör PT değeri non-dominant ekstremite ile karşılaştırıldığında daha yüksek bulunmuş, diğerlerinde ise fark bulunamamıştır. Bu sonucu basketbolda gerekli ve temel hareket olan sıçramanın daha çok dominant bacak üzerinde olması ve bu tip sıçramaların yüksek hızda yapılmasına bağlanmıştır. 17 Literatürde hem sporcularda, hem sağlıklı erişkinlerde yapılan dominant ve non-dominant ekstremitelerde H/K ve diğer agonist/antagonist oranı ile ilgili çalışmalara bakıldığında çoğunlukla agonist/antagonist kaslar arasında bir denge olduğu, her iki ekstremite arasında fark olmadığı gözlenmiştir. Bazı çalışmalarda ise her iki ekstremitede agonist/antagonist oranların farklı olmasının değişik izokinetik dinamometre cihazları ile farklı protokoller kullanılarak farklı hızlarda ve farklı spor aktiviteleri ile uğraşan bireylerde bakılmasına bağlı olabileceği düşünülmüştür. Kadın ve erkeklerde dominant ve non-dominant ekstremitelerde agonist/antagonist kas kuvveti oranı açısından bakıldığında ise yine çeşitli sonuçlar mevcut olmakla birlikte çoğunda fark bulunamamıştır. Kong ve ark.nın yaptığı çalışmada cinsiyete göre farklı açılarda bakılan izometrik ve izokinetik H/K oranları arasında fark bulunamamıştır. 15 Rosene ve ark.nın yaptığı çalışmada kadın ve erkek atletlerde konsantrik moddaki H/K oranları arasında fark bulunamamıştır. 3 Hewett ve 34 Romatol Tıp Rehab 2015;26(2)
SAĞLIKLI GENÇ ERİŞKİN POPULASYONDA DOMİNANT VE NON-DOMİNANT EKSTREMİTELERDE... ark.nın yaptığı çalışmada ise erkeklerde farklı açısal hızlarda H/K oranında değişiklik görülürken kadınlarda fark gözlenmemiştir. Düşük açısal hızda (30 /sn) bakılan H/K oranları açısından erkek ve kadın cinsiyet açısından fark bulunamamıştır. Yüksek açısal hızlardaki (360 /sn) H/K oranları erkeklerde daha yüksek bulunmuştur. 18 7-12 yaş arasındaki çocuklarda yapılan bir çalışmada ise erkek çocuklarda H/K oranı daha yüksek bulunmuştur. 19 Akın ve ark. nın gövde ekstansör ve fleksör kas gücünü değerlendirdiği çalışmada ise fleksiyon/ekstansiyon kas kuvveti oranında kadın ve erkekler arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık bulunmamıştır. 20 Bizim yaptığımız çalışmada da 60 /sn ve 180 /sn hızlarda sağlıklı genç erişkin kadın ve erkeklerde dominant ve non-dominant ekstremitede H/K oranlarının farklı olmadığı gözlenmiştir. Sonuç olarak bu çalışmada sağlıklı genç erişkin kadın ve erkeklerde agonist/antagonist kasları arasındaki dengeyi gösteren H/K oranları benzer bulundu. Yine cinsiyet ayrımı gözetmeksizin dominant ve non-dominant ekstremitelerdeki H/K oranları farksız bulundu. 1. Şahin Ö. Rehabilitasyonda izokinetik değerlendirmeler. Cumhuriyet Tıp Dergisi 2010;32(4):386-396. 2. Alangari AS, Al-Hazzaa HM. Normal isometric and isokinetic peak torques of hamstring and quadriceps muscles in young adult saudi males. Neurosciences 2004;9(3):165-70. 3. Rosene JM, Fogarty TD, Mahaffey BL. Isokinetic hamstrings: quadriceps ratios in intercollegiate athletes. J Athl Train 2001;36(4): 378-83. 4. Bilgiç A, Kamiloğlu R, Tuncer S. Diz osteoartritinde izokinetik egzersiz programının etkinliği. J PMR Sci 2007;3(2):70-5. 5. Slemanda C, Brandt KD, Heilman DK, Mazzuca S, Braunstein EM, Katz BP, et al. Quadriceps weakness and osteoarthritis of the knee. Ann Intern Med 1997;127(2):97-104. 6. Van Baar ME, Dekker J, Ostendorp RA, Bijl D, Voorn TB, Lemmens JA, et al. The effectiveness of exercise therapy in patients with osteoarthritis of the hip or knee: a randomized clinical trial. J Rheumatol 1998;2(12):2432-9. 7. Serrão PR, Gramani-Say K, Lessi GC, Mattiello SM. Knee extensor torque of men with early degrees of osteoarthritis is associated with pain, stiffness and function. Rev Bras Fisioter 2012;16(4):289-94. 8. Hafez AR, Al-Johani AH, Zakaria AR, Al- Ahaideb A, Buragadda S, Melam GR, et al. Treatment of knee osteoarthritis in relation to KAYNAKLAR hamstring and quadriceps strength. J Phys Ther Sci 2013;25(11):1401-5. 9. Özberk ZN, Coşkunöner Ö, Akın S, Korkusuz F. Farklı liglerde oynayan futbolcularda kuadriseps-hamstring kasların izokinetik kuvvetleri. Turkiye Klinikleri J Sports Sci 2009;1(1):17-23. 10. Olyaei GR, Hadian MR, Talebian S, Bagheri H, Malmir K, Olyaei M. The effect of muscle fatigue on knee flexor to extensor torque ratios and knee dynamic stability. The Arabian Journal for Science and Engineering 2006;31(2):121-7. 11. Tourny-Chollet C, Leroy D. Conventional vs. dynamic hamstring-quadriceps strength ratios: a comparison between players and sedentary subjects. Isokinet Exerc Sci 2002;10(4):183-92. 12. Daneshjoo A, Rahnama N, Mokhtar AH, Yusof A. Bilateral and unilateral asymmetries of isokinetic strength and flexibility in male young professional soccer players. J Hum Kinet 2013;28(36):45-53. 13. Rouis M, Coudrat L, Jaafar H, Filliard JR, Vandewalle H, Barthelemy Y, et al. Assessment of isokinetic knee strength in elite young female basketball players: correlation with vertical jump. J Sports Med Phys Fitness 2014 Nov 6. [Epub ahead of print] 14. Tortop Y, Ocak Y. Elit düzey sporcularda diz eklemi hamstring/quadriceps (h/q) izokinetik kuvvet oranlarının değerlendirilmesi. Nigde University Journal of Physical Education and Sport Sciences 2010;4(2):109-15. 15. Kong PW, Burns SF. Bilateral difference in hamstrings to quadriceps ratio in healthy males and females. Phys Ther Sport 2010;11(1):12-7. 16. So CH, Slu TO, Chan KM, Chin MK, Li CT. İsokinetic profile of dorsiflexors of the ankle a comparative study of elite versus untrained subjects. Br J Sports Med 1994;28(1):25-30. 17. Demir H, Zergeroğlu AM, Ergen E. Basketbolcularda dominant ve nondominant bacakların izokinatik kas kuvveti ve dikey sıçrama bakımından karşılaştırılması. Spor Bilimleri Dergisi Hacettepe Journal of Sport Sciences 2000;11(1-2-3-4):3-8. 18. Hewett TE, Myer GD, Zazulak BT. Hamstrings to quadriceps peak torque ratios diverge between sexes with increasing isokinetic angular velocity. J Sci Med Sport 2008;11(5):452-9. 19. Holm I, Vøllestad N. Significant effect of gender on hamstring-to-quadriceps strength ratio and static balance in prepubescent children from 7 to 12 years of age. Am J Sports Med 2008;36(10):2007-13. 20. Akın S, Özberk N, Öner Ö. Sağlıklı kadın ve erkek bireylerde gövde kaslarının izokinetik analizi: tanımlayıcı bir çalışma. Turkiye Klinikleri J PM&R 2004;4(2):49-55. Romatol Tıp Rehab 2015;26(2) 35