DIYARBAKIR MERMER SEKTÖRÜNÜN TÜRKIYE MERMER ENDÜSTRISINDEKI YERI, SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERILERI Yrd.DoçDr. Mustafa AYHAN* Yrd.Doç.Dr. Erkan TOPAL* Ögr.Görv.Özgür AKKOYUN* *Dicle Üniversitesi Maden Müh. Bölümü ÖZET Bu çalismada, doksanli yillarin ikinci yarisindan itibaren hizli bir gelisim içinde olan Diyarbakir mermer sektörünün potansiyeli, mevcut perspektifi, üretim ve ihracati ile Türkiye mermer endüstrisindeki yeri ayrintili olarak incelenmistir. Ayrica Diyarbakir mermer sektöründe faaliyet gösteren firmalarin sektörel analizi yapilarak, sektörün yarattigi istihdam, pazar olanaklari, sorunlari ve çözüm önerileri kapsamli bir sekilde verilmektedir. Anahtar kelimeler: Diyarbakir mermer sektörü, analizi, gelisimi, Diyarbakir mermerleri, mermer üretimi, mermer ihracati..giris Son yillarda, mimarlar ve dekoratörlerin yapilarda dogal tastan yapilan malzemeleri daha fazla tercih etmeleri dünya dogal tas üretiminin artmasina neden olmustur. Bu artisla birlikte mermer üretim ve isletme teknolojisi de önemli gelismelere göstermistir. Giderek daha mükemmel hale getirilen isletme teknikleri ile tas, daha kolay ve ekonomik olarak istenen sekilde islenerek bir çok kullanim alani bulmakta ve önümüzdeki yillarda da bu gelismenin devam edecegi tahmininde edilmektedir. Alp daglari kusaginda yer alan zengin mermer yataklarina sahip olan ülkemiz,,8 milyar m mermer,,7 milyar m kireçtasi, 995 milyon m traverten ve, milyon m isletilebilir oniks rezervi ile dünya dogal tas rezervinin yaklasik üçte birine (%40) sahip oldugu bazi yurtdisi yayinlarda ifade edilmektedir (Köse, 004). Bugün bilinen mermer sahalarimizin sadece %8 lik bölümünü kullanmamiza ragmen gelismekte olan mermer sanayimizle dünyanin önemli dogal tas üreticileri arasina girmis durumdayiz. 00 yilindaki mermer ihracatimizin 40 milyon dolar oldugu ve 007 yilinda bunun milyar dolara ulasacagi tahmin edilmektedir. 00 yilinda toplam maden ihracatinin %5 ni dogal tas madenciligi olusturmus olup, 007 yilinda bu oranin %80 e çikarilmasi hedeflenmektedir. Türkiye nin hali hazirda dünya dogal tas üretimi ve pazardaki payi %56 dolayindadir. Dogaltas sektörünün 00 yili itibariyle 40 milyon dolarlik ihracat geliri, 00 milyon dolarlik içi piyasa tüketimi ve yaklasik 00 milyon dolari bulan dogal tas makineleri üretimi ve ihracati ile Türkiye ekonomisine yillik 900 milyon dolarlik katki saglamakta ve 00 nin üzerinde dogrudan istihdam yaratmaktadir (Köse, 004). 000 li yillara kadar yapilan mermer ihracatini daha çok blok ve ham plaka olustururken, 000 li yillar ve sonrasinda ihracatimizin büyük bir kismi (%8.) islenmis mermer olarak gerçeklesmistir. Bu da ülke ekonomisine katma deger olarak önemli bir katki saglamaktadir. Mermercilik sektöründe yasanan bu gelisme ocak ve fabrika donanimlarina yansimis, söz konusu donanimlarda daha önceleri Italyan teknolojileri kullanilirken son yillarda bu alanda teknoloji ihraç eder duruma gelinmistir.
Ülkemizdeki önemli mermer rezervleri Anadolu ve Trakya boyunca genis bir bölgeye yayilmis olup farkli yapida 0 nin üzerinde degisik renk ve desende mermer çesidi belirlenmistir. Afyon, Balikesir, Mugla, Eskisehir, Denizli, Tokat, Çanakkale, Konya, Bilecik, Kirsehir ve Elazig mermer rezervlerin ve isletmelerinin yogunlastigi illerdir. Son yillarda Diyarbakir da yogun yatirim yapan iller arasina katilmistir. Bu illerde faaliyet gösteren 0 civarinda entegre tesis orta büyüklükte 40 isletme ve 500 civarinda küçük ölçekli isletmede yilda yaklasik milyon m nin üzerinde mermer islenmektedir (Yalçin ve Uyanik, 00; Çelikkol, 00; Nasuf, 00). Sektörde 000 e yaklasan dogal tas ocaklarinda, son yillarda toplam.5 milyon m (4 milyonton) dolayinda üretim yapilmaktadir. Ocaklarin %90 i Anadolu nun batisinda, Ege ve Marmara Bölgesinde yogunlasmistir. Mevcut ocaklarin %7 si Balikesir, %4 ü Afyon, % si Bilecik, %8 i Denizli, %6 si Mugla ve %4 ü de Eskisehir illerinde yer almaktadir. Bu bölgelerdeki üretim tüm üretimin yaklasik %65 ini olusturmaktadir. Türkiye nin islenmis mermer ihracatinda en önemli pazarlari A.B.D., Israil, Türkmenistan, Suudi Arabistan ve Ispanya dir. Hamplaka ve blok mermer ihracatinda ise en önemli pazarlarimiz; Ispanya, Italya, Çin ve Almanya dir (Uyanik, 00). Uzakdogu da Tayvan, Japonya ve Kore dogal tas ihracatimizin gelismekte oldugu yeni pazarlardir. Önümüzdeki yillarda Çin nin dogal tas ihracatimizda ilk sirayi almasi büyük bir olasilik olarak görülmektedir. Son yillarda mermer isleme fabrikalari ve ocak yatirimlari açisindan, Amasya, Tokat ve Sivas, GAP Bölgesindeki iller arasinda ise Diyarbakir ve Elazig illeri öne çikmaktadir. Özellikle 90 li yillarin ikinci yarisindan itibaren Diyarbakir da ocak isletmecigi ile gelismeye baslayan mermer sektörü sonraki yillarda büyük ve orta boy isleme fabrikalarinin açilmasi ile önemli bir ivme kazanmis, daha çok ihracata dönük yapisi nedeniyle yöredeki diger birçok sektörü geride birakmistir. Diyarbakir yöresinde faaliyet gösteren mermer isletmelerin hizla artmasinda, yörenin mermer rezervi açisindan zengin ve kurulus yeri sartlari bakimindan elverisli konuma sahip olmasinin payi büyüktür (Ayhan, 000; Ayhan, 00). Italya, Ispanya ve Yunanistan da mermer rezervlerinin giderek azaldigi ve ocaklarin giderek verimsizlesmeleri nedeniyle özellikle Italya ve Ispanya dünya piyasalarinda mermerin yerine sert taslari ikame etmeye baslamislardir. Ancak açik renkli mermerin isigi yansitma ve kapali mekanlarda serin bir ortam yaratma özelligi nedeniyle, sicak iklim bölgelerinde granit ve diger koyu renkli sert taslarin mermerin yerini almasi mümkün görünmemektedir (Yalçin ve Uyanik, 00). Bu anlamda, Diyarbakir yöresinde üretilen ve blok verimi yüksek olan bej mermer yataklari büyük bir ekonomik potansiyel olusturmaktadir. Yörede bej yataklari yani sira uluslararasi piyasada yogun bir talep gören hazar pembe, siyah inci ve visne yataklari diger önemli bir potansiyel olusturmaktadir (Ayhan, 00).. DIYARBAKIR DA MERMER OLARAK DEGERLENDIRILEN KIREÇTASLARININ POTANSIYELI VE JEOLOJISI Güneydogu Anadolu Bölgesi kuzeyinde Güneydogu Anadolu ofiyolit kusagi güneyde ise Arap platformu yer almaktadir. Ofiyolit kusaginda serpantinler ve ofikalsitler olan Elazig visne yataklari isletilmektedir. Arap platformu ise miyosen yasli deformasyon geçirmemis ve yatay konumdaki sig denizel kireçtaslari ile önemli bir mermer potansiyeli sunmaktadir. Miyosen kireçtaslarinin tortulastigi alan kuzeyde Ergani ve Hani bölgesinden baslayarak güneyde Suriye sinirina kadar uzanmaktadir. Hazro, Hani ve Çermik yöresindeki kireçtaslari tipik olarak resifal fasiyesde çökelmistir ve bunlar platformun kuzey siniri boyunca set resiflerinin olustugu bölgelerde verimli mermer yataklari isletilmektedir. Set resiflerinin siralandigi bu sinirin daha kuzeyinde ise kirintili Lice formasyonu çökelmistir. Lice havzasi daha kuzeyden ilerleyen, naplarin önünde gelismis bir havzadir (Erdogan, 00; Erdogan, 00). Set resiflerinin siralandigi Miyosen platformunun güneyinde ise set ardi havza bulunmaktadir. Burada çökelen ince tabakali killi kirintili kireçtaslari mermer blok isletmeciligine uygun özellik tasimamaktadirlar. Ancak ara ara yanal yönde devamsiz olan yama resifleri bu genis alanda
gelismis ve blok mermer üretilecek kireçtaslari bu sinirli alanlarda çökelmistir. Güneydogu Anadolu Bölgesinde Miyosen set resiflerinin gelisebilecegi platformun kuzey kenari Siirt en Adiyaman a kadar uzanan bir alanda yer almaktadir ve bu alan blok üretilecek benzer kireçtaslarinin bulunabilecegi büyük bir potansiyel olusturmaktadir (Sekil ). Sekil. Güneydogu miyosen mostralari ve set resiflerinin bulunmasi beklenen umutlu alanlar (Erdogan, 00) Güney Dogu Anadolu Bölgesinin bilinen kireçtasi rezervleri 9.000.000 m olarak belirtilse de detayli jeolojik etütlerle gerçek rakamin bu degerin çok üstünde oldugu tahmin edilmektedir (Çizelge ). Çizelge. Türkiye isletilebilir renkli kireçtasi rezervleri (Erdogan, 00) Bölge Il Isletilebilir Rezerv (x000m ) Adapazari,500 Balikesir 7,500 Marmara Bilecik 640,000 Bursa 40,000 Izmir 75,000 Ege Manisa 500 Adana 7,000 Akdeniz Burdur,000 Hatay 60,000 Ankara 6,000 Iç Anadolu Eskisehir 475,000 Kayseri,000 Konya 70,000 Karedeniz Bartin,000,000 Dogu Anadolu Elazig 0,000 G. Dogu Anadolu Diyarbakir 9,000 Toplam,70,000. DIYARBAKIR DOGAL TASLARIN (KIREÇTASLARI BAZALT) FIZIKSEL MEKANIK VE KIMYASAL ÖZELLIKLERI
Son yillarda Diyarbakir in Hazro, Hani, Çermik ve Çüngüs ilçeleri yakinlarinda bej, açik bej, pembe ve siyah renkli kireçtaslarinda blok isletmeciligi yapilmakta ve bu bloklarin çogu ihraç edilmektedir. Yörede üretilen kireçtaslarinin fiziksel, mekanik ve petrorafik özellikleri genelde birbirine yakin olmasiyla birlikte Çüngüs bölgesinde üretilen bej ve siyah inci olarak adlandirilan kireçtaslarinin silis içerikleri digerlerine oranla daha yüksektir. Diyarbakir yöresinde blok isletmeciligi yapilan bazi kireçtaslarinin fiziksel ve mekanik ve Çizelge, kimyasal özellikleri ise Çizelge de verilmistir. Çizelge. Diyarbakir da üretilen bazi kireçtaslarinin fiziksel ve mekanik özellikleri Fizikse ve mekanik özellikler Diyarbakir Hani/Saklat Bej Diyarbakir Hazro/Kirmatas Pembe (pink) Diyarbakir Çermik Hazar Pembe (pink) Diyarbakir Çüngüs Bej Diyarbakir Çüngüs Siyah Inci Sertlik (mohs),5,5 4,5 4 5, Birim hacim agirlik (gr/cm ),64,65,68,70,7 Özgül agirlik (gr/cm ),7,70,7,7,74 Atmosfer basincinda su emme 0,8 0,8 0,5 0, 0,09 hacimce Atmosfer basincinda su emme,,4 0,5 0, agirlikça Kaynar suda su emme hacimce 0,8 0,9 0,5 0, 0,09 Kaynar suda su emme agirlikça,,4,4 0,7 0, Görünür porozite (%),,4 0,5 Basinç dayanimi (kgf/cm ).90.60.480 09 869,5 Don sonrasi basinç dayanimi.0.570.470 09 869,5 (kgf/cm ) Darbe dayanimi (kgf.cm/cm ) 8 0 6 Egilme dayanimi 65 90 0 00,7 Elastisite modülü 9,x0 5 8x0 5 74,4x0 4 0.65 5,5 Doluluk orani (%) 97 98 98,9 98,9 00 Gözeneklilik (%),, Ortalama asinma direnci cm/50 cm 5,89 8,77,0 8,8 0,4 Ortalama çekme dayanimi (kgf/cm ) 69 68 9,48 6, 68 Çizelge. Diyarbakir da üretilen bazi kireçtaslarinin kimyasal analizleri Diyarbakir Hani/Saklat Bej Diyarbakir Hazro/Kirmatas Pembe (pink) Diyarbakir Çermik Hazar Pembe (pink) Diyarbakir Çüngüs Bej Diyarbakir Çüngüs Siyah Inci SiO (%) 0,60 0,0,5,5 8,5 Fe O (%) 0,5 0,5 0,50 0,69 9,70 CaO (%) 54,55 54,55 54,0 MgO (%) 0,60 0,70,05 0,40 5,5 Diyarbakir, kireçtasi olusumlarinin yani sira Karacadag çevresinde yaklasik 0.000 km lik alana yayilan bazalt olusumuna sahiptir. Bölgede, yüzeydeki serbest bloklardan ve kismen bazalt ocaklarindan; blok, sütun ve parke taslari seklinde üretimi yapilmaktadir. Bloklardan elde edilen plakalar, sütunlar ve küp taslar yurt disina ihraç edilmektedir. Bölgede bazalt ocak isletmeciligi henüz yeterince yapilmamakta ve genelde serbest bloklardan yararlanilmaktadir. Karacadag bazaltlari; ortalama.9 gr/cm lik yogunluk, 780 kg/cm lik basinç dayanimi, %0.05 lik su emme orani ve %0. lik bosluk oranina sahiptir. Kesme, cila ve plaka veriminin yüksek olmasi gibi parametreler dikkate alindiginda BazaltMermer amaçli kullanim için sert mermer
grubuna giren Karacadag bazaltlari büyük bir potansiyel olusturmaktadir. DiyarbakirKaracadag bölgesinde BazaltMermer özellikleri tasiyan, mineralojik, petrografik ve fizikomekanik özellikleri ile yer yer genis alanlara yayilan iyi kalitede, büyük blok verimine sahip (0.5 m ) bosluk içermeyen yüksek basinç dayanimli bölgeler (Devegeçidi, Karabahçe) mevcuttur (Uz ve ark, 00). 4. DIYARBAKIR MERMER SEKTÖRÜ Modern isleme ve isletme tekniklerinin kullanildigi Diyarbakir mermer sektörünün ülkemizin bilinen blok mermer ve plaka mermer üretimindeki payi belirlenmeye çalisilmistir. Bu amaçla Diyarbakir yöresindeki mermer ocaklari ve mermer isleme fabrikalarinin yöneticileriyle yapilan birebir görüsmeler neticesinde sayisal veriler elde edilmistir. Çalismaya dahil edilen isletmelerin belirlenmesinde firmalarin isletme faaliyetlerinin sürekliligi ve makineekipman kapasiteleri gibi kriterler göz önünde bulundurulmustur. 4.. Diyarbakir Mermer Ocaklari Diyarbakir yöresinde 00 yilinda ocak faaliyet göstermis ve bu ocaklarda 4 mühendis, 9 tekniker, 40 ustabasi ve 40 isçi olmak üzere toplam 49 kisi istihdam edilmistir. Mermer ocaklarinda lastikli loder, 5 ekskavatör, 9 adet elmas tel kesme makinesi, 7 adet monolama makinesi, 7 adet kompresör ve 55 adet delici ve 0 jeneratör bulunmaktadir (Çizelge 4). Diyarbakir yöresi mermer ocaklarinda 00 yilinda 8.90 m blok mermer üretimi yapilmis ve bunun %6 si (0.90 m ) yurt disina ihraç edilmistir (Ayhan, 00). Çizelge 4. Diyarbakir mermer ocaklari 00 yili ve 00 yili ilk alti ay blok mermer üretimi (m ), eleman ve makine sayilari (Ayhan, 00). Ocak Adi Eleman Sayisi Makine Sayilari Ü (m ) 00 I(m ) 00 Ü (m ) 00 I (m ) 00 a b c d e f g h i i j Dimer Hazro, Kulp, Tigre Hani 8 56 5 8 0 5 5 8 0.000.000.000 6.000 7.000 Toprak ( 5 60 4 4 5 6 4 6.000 4.000 8.000.500 ocak) Alacakaya Çermik, Çümgüs, Çüngüs 8 7 0 4 5 860.50 40 50 940 6.60 5.80 950 40.000 0 BeronerErgani 6 4 Bilgi alinamadi AriKirmatas 8 6.000.000 Beden mer. 5 0.000.000 ATMHani 9 7 9 4.500.00 FiratAsenka. 9.000 700.000.500 Çüngüs NurtasÇermik 5 7 4.500 50 Solimar Silvan Kulp 0 6 4.000 500.000 750 600 00 Ünallar 9 5 9 4 6.000.500 00 Çermik Sumer 5.500 Kirmatas AkdagÇermik.700.000
Beta mer. 0 5.000 Silvan Bakir mer. 60 0 (Bazalt) Toplam 4 9 40 40 5 9 7 7 55 0 8.90 0.06 a: Mühendis, b: Tekniker, c: Ustabasi, d: Isçi, e: Lastik Loder, f: Ekskavatör, g: Tel Kesme Makinesi, h: Monolama (Sayalama) Makinesi, i: Kompresör, i: Sondaj Makinesi (Delici), j: Jeneratör, Ü: Yillik üretim, I:Yillik ihracat,ü : Ilk Alti Aylik Üretim00, I : Ilk Alti Aylik Ihracat00. 00 yili itibariyle Türkiye blok mermer üretimi yaklasik olarak.00.000 m alindiginda Diyarbakir yöresinde 00 yilindan gerçeklesen blok üretiminin Türkiye blok mermer üretiminin %7.5 ine karsilik geldigi görülmektedir (Sekil ). Diyarbakir %7.5 Türkiye % 9.5 Sekil. Türkiye blok mermer üretiminde Diyarbakir in payi (Ayhan, 00). 4.. Diyarbakir Mermer Isleme Fabrikalari Diyarbakir yöresinde mermer isleme fabrikalarinda yapilan arastirmaya göre 00 yilinda yörede fabrika çalisir durumda, iki isleme fabrikasi (Ari Madencilik ve Güneydogu Mermercilik) ise organize sanayi bölgesinde kurulma asamasinda olup, çok sayida mermer atelyesi bulunmaktadir. Bu fabrikalarda 4 mühendis, tekniker, 6 ustabasi ve 0 isçi olmak üzere toplam 40 kisi istihdam edilmistir (Çizelge 5). Isleme fabrikalarinda; 8 katrak, 9 ST, dolgu hatti, silim makinesi, 6 fayans hatti bulunmaktadir. Bu makine kapasitesiyle yöreden 00 yilinda.07.000 m mermer üretilmis bu üretimin yaklasik %40 i (46.56 m ) yurt disina ihraç edilmistir (Ayhan, 00). Bölge mermerlerine artan talep ve Dimer ve Beroner gibi büyük boy isletmelerin tam kapasiteyle üretime geçmesi geçmesiyle 00 yilinda daha fazla bir üretimin gerçeklestigi tahmin edilmektedir. Çizelge 5. Diyarbakir da üretim ve ihracat yapan mermer isleme fabrikalarinin 00 yili ve 00 yili ilk alti ay üretimi, yillik ihracati, eleman ve makine sayilari (Ayhan, 00). Isletme Adi Eleman Sayisi Makine Sayilari Ü 00 a b c d e f g h i i j k l m n Toprak 5 00 70 50 90 Dime r 6 70 40 56 Beroner 5 5 5 5,05 9,6 66, 4 Beden mer. 7 75. 0 Gün mer. 4 60 55 I 00 Ü 00 I 00
Firat 4 40 0 Asenka Dimersan 48 4 4 Senova 0 60 Karaaslan 5 5 Beta mer. 5 5 80 0 Bakir mer. 9 86,4 Raman. 6 4 Toplam 4 6 4 8 9 0 7 9 6 5 4.07 46,56 a: Mühendis, b: Tekniker, c: Ustabasi, d: Isçi, e: Katrak, f: S/T, g: Köprülü Kesme, h: Dolgu hati, i: Yatay Yarma, i: Kenar Isleme, j: Polisaj, k: Fayans Hatti, l: Aritma Tesisi, m: Levha Cila, n: Monolama (Sayalama) Makinesi, Ü: Yillik Üretim (m )(x000)00, I: Yillik Ihracat (m )(x000)00, U : Ilk Alti Aylik Üretim (m )(x000)00, I : Ilk Alti Aylik Ihracat (m )(x000)00. Türkiye 00 yili plaka üretimi milyon m alindiginda, 00 yilinda Diyarbakir daki mermer isleme fabrikalarindan üretilen plaka miktari.07.000 m olup, bu deger Türkiye plaka üretiminin %8. sine karsilik gelmektedir (Sekil ). Diyarbakir % 8, Türkiye % 9,8 Sekil. Türkiye plaka mermer üretiminde Diyarbakir yöresi mermer üretiminin payi (Ayhan, 00). 4.. Diyarbakir Mermer Sektöründe Son Yillarda Yasanan Gelismelerin Irdelenmesi Diyarbakir il sinirlari içinde 08/07/00 tarihi itibariyle, adet Arama, 50 adet Ön Isletme ve adet Mermer Isletme ruhsati mevcuttur. Bu ruhsatlarin 999, 000 ve 00 yillarindaki sayilari Çizelge 6 de verilmistir. Çizelge 6 dan da görüldügü gibi 000 yili sonrasinda arama, ön isletme ve isletme ruhsat sayilarinda belirgin bir artis gözlenmektedir. Çizelge 6. Diyarbakir 99900000 AR, ÖI ve IR Ruhsatlari (DPT, 00; Ayhan, 000; Ayhan, 00). Yillar AR OIR IR TOPLAM 999 5 47 000 7 44 0 00 50 9 Diyarbakir yöresinde 99 ve 00 yillari arasinda faaliyet gösteren ocak sayilari ve gerçeklesen blok üretimleri Çizelge de, söz konusu yillar arasinda ocak sayisi ile yillik toplam blok üretimleri arasindaki iliski Sekil 4 da görülmektedir. 00 yilinda bu sayilara Kulp, Hani Silvan ve Ergani yörelerinde açilan yeni ocaklar eklenmistir.
Çizelge 7. Diyarbakir yöresinde 9900 yillari arasinda çesitli yillara ait ocak sayilari ve yillik blok üretim miktarlari (Ayhan, 00) Yillar Ocak Sayisi Blok Üretimi (m ) 99 500 996 650 997 0.45 000 55.900 00 5 5.90 00 8.90 Ocak sayisi 5 0 5 0 5 0 0cak sayisi Yillik üretim 99 996 997 000 00 00 Yillar 00000 80000 60000 40000 0000 0 0000 Yillik üretim (m) Sekil 4. Diyarbakir yöresinde 9900 yillari arasinda faaliyet gösteren ocak sayisi ve yillik blok üretiminin degisimi (Ayhan, 00). Diyarbakir yöresinde faaliyet gösteren mermer isleme fabrikalarinin 000 00 yillari arasinda gerçeklesen yillik plaka üretimi Sekil 5 de verilmistir. Sekil 5 den de görüldügü gibi son yillarda fabrika sayisindaki artisla birlikte yörenin plaka üretim kapasitesi artmis, özellikle 00 yilinda 00 yilina oranla %8 lik bir artis saglanmistir. Plaka üretimi (m) 400000 00000 000000 800000 600000 400000 00000 0 070000 740000 777800 000 00 00 Yillar
Sekil 5. Diyarbakir yöresindeki isleme fabrikalarindan 00000 yillari arasinda gerçeklesen yillik plaka üretimi (Ayhan, 00). Diyarbakir mermer sektöründe yasanan bu olumlu gelismeler istihdama da yansimis 00 yilinda 895 e ulasmistir. 00000 yillari arasinda Diyarbakir mermer sektörünün istihdam kapasiteleri Sekil 6 de verilmistir. Toplam personel sayisi 00 000 800 600 400 00 0 76 895 570 000 00 00 Yillar Sekil 6. Diyarbakir mermer sanayinde çalisan toplam personelinin yillara göre deyisimi (Ayhan, 00). 00 yilinda Diyarbakir daki mermer isletmelerinin sahipleri ve üst düzey yöneticileri ile kapsamli bir anket çalismasi yapilmis ve bu çalisma kitap halinde yayimlanmistir. Bu çalismada; isletmelerin sektörel analizi ve çok yönlü bir degerlendirilmesi yapilmistir (Ayhan, 00). Bu çalismanin sonuçlarina göre; Diyarbakir yöresinde faaliyet gösteren mermer isletmelerinin sayilarinda özellikle 995 yilindan itibaren hizli bir artis yasanmis ancak bu isletmelerin personele üretim, kalite ve pazarlama konularinda henüz yeterli düzeyde egitim vermedikleri belirlenmistir. Yöredeki ocak isletmecilerinin büyük bir çogunlugu hiçbir jeolojik etüt yapmadan çok sayida saha kapatiklari ve ocak isletme girisiminde bulunduklari tespit edilmistir. Çok sayida ekonomik deger tasimayan ruhsat sahalarin mali yükü ve ocak isletmeciligindeki basarisizlik isletmecileri ekonomik açidan zor durumda birakmaktadir. Ayrica yörede bulunan çok sayida terkedilmis mermer ocaklari, önemli bir çevre tahribati ve görsel kirlilik olusturmaktadir. Yörede yapilan ocak isletme faaliyetlerinden ortalama 4 den ancak birinde basari saglanabildigi gözlemlenmistir. Yörede mermer ocaklarinin terk edilmesinde yasanan en önemli sorunlar; renk degisimi, blok sorunu, kil damarlar ve belirli bir seviyeden sonra tastaki yumusama (kirece dönüsüm) olarak tespit edilmistir. Ocak isletmecilerinin devletten beklentileri ise ucuz enerji, ocak yollarinin iyilestirilmesi, düsük faizli kredi ve sehirlerarasi yollardaki tonaj sinirinin arttirilmasi olarak siralanmaktadir. Ocaklardan üretilen bloklarin büyük bir bölümü Çin e ihraç edilmekte, bu ülkeyi sirasiyla Italya, Tayvan, Ortadogu ve Ispanya izlemektedir. Mermer isleme fabrikalarinin kapasite kullaniminda; makineekipman kapasitesinin yani sira hammadde ihtiyacinin karsilanmasinin da büyük önem tasidigi ve mermer ocagina sahip isletmelerin kapasite kullanim oranlarinin daha yüksek oldugu gözlenmistir. Yörede fabrika isletmeciliginde hammadde ihtiyacinin önemi anlasilmis ve fabrika isletmecilerinin %85 i en az bir mermer ocagina sahip olduklari tespit edilmistir. Ancak mermerin üretilmesi ve islenmesi sirasinda olusan artiklarin (toz ve parça) hemen hemen hiç degerlendirmedigi görülmüstür. Fabrikalarda islenen ürünlerin ihraç edildigi ülkelerin
basinda Çin ve Amerika gelmekte bu ülkeleri Ortadogu ve Italya izlemektedir. Fabrika isletmecilerinin devletten beklentileri agirlikli olarak; ucuz enerji, su ihtiyacinin temini ve düsük faizli kredi olanaklarinin saglanmasi olarak belirlenmistir. Bölgedeki isletmecilerin büyük bir çogunlugu üretilen blok ve plakalarin fiyatlarini belirlerken birbirleriyle diyalog kurduklarini belirledikleri halde ürünlerini hak ettigi degerde satamadiklarini belirtmislerdir. Bu da yörede ciddi bir pazarlama sorununun yasandigini isaret etmektedir. Firmalarin hemen hemen tamami Izmir fuarina stand açarak veya katilimci düzeyde istirak etmis, bir bölümü ise yurt disinda (%8) Çin ve (%) Italya da düzenlenen fuarlara katilmislardir. Isletmecilerin %6 i internetten yararlanmakta, %50 sinin ise web sitesi bulunmaktadir. 5. SONUÇLAR Diyarbakir in Türkiye mermer sektörüne sagladigi katkilarin belirlenmesi ve son yillarda gösterdigi asamalarin tepiti açisindan bu çalisma büyük önem tasimaktadir. Diyarbakir yöresinde, 00 yilinda toplam tane mermer ocagi isletmesi faaliyet göstermis olup bu ocaklardan 8.90 m blok mermer üretilmistir. Bu deger 00 yilinda.00.000 m lük Türkiye blok üretiminin %7.5 ne karsilik gelmektedir. Üretilen bu bloklarin %6 si (0.06 m ) ihraç edilmistir. Bunlara ek olarak 00 yilinda Ergani, Silvan ve Kulp bölgelerinde açilan yeni ocaklar açilmistir. Son yillarda Diyarbakir daki mermer isleme fabrika sayilarinin hizla artmasiyla islenmis ürün ihracati arttirmis ve ülke ekonomisine katma deger olarak önemli bir katki saglanmistir. Yörede, 00 yilinda toplam adet mermer isleme fabrikasi faaliyet göstermis (iki isleme fabrikasi da kurulma asamasindadir) ve bu mermer isleme fabrikalarindan.07.000 m plaka üretimi yapilmistir. Bu deger 00 yilinda yaklasik milyon m olan Türkiye üretiminin %8. sini olusturmaktadir. Gerçeklesen bu üretimin %4 i (46.56 m ) ihraç edilmistir. Özellikle fazla sayida makine ve ekipmana sahip olan büyük boy isletmeler (Toprak, Dimer, Beroner) yöreden yapilan üretim ve ihracatta büyük bir paya sahiptirler. 00 yilinda yöredeki mermer ocaklari ve isleme fabrikalarindan yapilan toplam ihracat dis ticaret müstesarligi verilerine göre.74.40 dolardir. Bu rakam, 00 yilinda 0.9 milyon dolar olan Türkiye mermer ihracatinin yaklasik %0.75 ine karsilik gelmektedir. Gerek blok mermer üretiminde (%7.5) ve gerekse plaka üretiminde (%8.) daha büyük bir paya sahip olan yörede pazarlama olanaklarinin henüz yeterli düzeye ulasamamasi nedeniyle ihracatta ayni basariyi gösteremedigi görülmektedir. 00 yili itibariyle Diyarbakir mermer endüstrisinde çalisan toplam personel sayisi 895 dür. Bölgede Türkiye ortalamasi üzerinde gerçeklesen nüfus artis hizi ve issizlik potansiyeli dikkate alindiginda, mermer sektörünün emek yogun özelligi ve bu sektörde yörede son yillarda yasanan gelismelerin önemini bir kat daha arttirmaktadir. Yörede, mermer sektöründe faaliyet gösteren isletmelerde yasanan öncelikli sorunlar önem sirasina göre; kalifiye eleman yetersizligi, enerjiyolsu (altyapi) gereksinimi, sermaye yetersizligi, pazarlama ve rekabet yogunlugu olarak tespit edilmistir. 6. DEGERLENDIRME Ihracata yönelik çalisan firmalarin uluslararasi ticarete yön veren kurallari daha iyi bilmesi artik bir zorunluluk haline gelmistir. Artan rekabet ve pazara yönelik üretim is hayatinda basarinin vazgeçilmez unsurlaridir. Günümüzde sadece düsük fiyat üzerinde rekabet etmek artik firmalar için yeterli olmamakta, önemli olan pazarin istedigi ürünü, dogru zaman, dogru kalite ve
dogru fiyatta verebilmektir. Bu nedenle de firmalarin kendilerine has rekabetçi üstünlüklerini olusturup pazarda farklilasmalari büyük önem arz etmektedir. Dogal tas sektörü de dünya ticaretinde yasanan degisimden payini almistir. Son yillarda dogal taslarin, özellikle insaat ve dekorasyon sektörlerinde kullanim alaninin genislemesi ile dogal tas ticareti büyük bir ivme kazanmistir. Artan dünya ticareti firmalar için yeni firsatlar olusturmakla birlikte tehditleri de beraberinde getirmektedir. Alicilarin giderek daha sofistike ve üst kalite ürünlere yönelmis olmalari, üreticilerin stratejik önlemler almasini zaruri hale getirdigi açiktir. Diyarbakir da henüz kurulan mermerciler dernegi öncülügünde sektörel kümelerin önemli bir ögesi olan birlikler ve sektörel dis ticaret sirketlerinin kurulmasi, fuarlar ve benzeri organizasyonlara isletmecilerin etkin katiliminin saglanmasi bölgenin rekabet gücünü önemli oranda arttiracaktir. Sektörel bir kümede firmalarin gelisimini ve rekabet gücünü etkileyen tüm resmi ve özel kurum ve kuruluslar yer alabilir. Örnegin; bir mermer sektörü kümesinde Maden Tetkik Arama Genel Müdürlügü gibi kamu kurumlarina ek olarak, mermer ocak isletmeleri, mermer isleme tesisleri, makineekipman üreticileri, mermer pazarlamacilari gibi firmalar, üniversitelerin ilgili bölümleri ve sektörle ilgili birlikler ve dernekler de yer alabilir. Bölgedeki ocak isletmecilerinin öncelikle blok verimi ve renk gibi temel isletme kriterlerinin göz önünde bulundurarak sahalari kapatmasi gerekir. Ocak girisimi öncesi detayli jeolojik etütlerin yapilmasi ve gerektiginde bu çalismalarin karotlu sondajla desteklenerek ilk ayna yerinin belirlenmesi gerekir. Blok üretimi için baslangiçta yüksek oranda ilk yatirima (makineekipman, yol, enerji hatti, tesis gibi) gidilmeden, dizel delici ve tel kesme makineleri kullanarak veya kiralanarak ilk deneme bloklarinin alinmasi, basarisizlik durumunda isletmecinin en az ekonomik kayba ugramasini saglar. Özellikle mermer sektörüne henüz baslayan küçük boy isletmeler için bu son derece önemlidir. Yöredeki ocak ve isleme fabrikalarinda oldukça yüksek oranda üretim kaybi söz konusudur. Bu anlamda mermer ocak ve fabrikalarinin; bilimsel ve teknik nitelige sahip kadrolar tarafindan yöneltilmesinin, üniversite sanayi isbirliginin ve ARGE çalismalarinin önemi ortaya çikmaktadir. Bölgenin büyük kentlere ve ihracat limanlarina olan uzakligi yani sira kalkinmis yörelerle rekabet edebilmesi için uzun vadede demiryolu tasimaciliginin iyilestirilmesi, kisa vadede ise vergilerden arinmis ucuz akaryakit desteginin saglanmasi gerekir. Yeni dolgu teknolojileri ile yörede bulunan ve isletilmeyen gözenekli, kilcal çatlakli mermerlerin degerlendirilmesi mümkün olacaktir. Ayrica ocak ve fabrikalarda kullanilan makine ve ekipmanlarda olusan arizalarin kisa sürede giderilmesi için, mermer makineleri yan sanayi bölgede güçlendirilmedir. Yörede, renk ve bloklasma açisindan ekonomik degere sahip lokal alanlarin detayli jeolojik etütler yardimiyla belirlenmesi gerekir. Bu amaçla bölgede uzun süredir etüt çalismasi yapmayan MTA (Maden Tetkik Arama) harekete geçirilmelidir. Diger sektörlere oranla daha riskli ve pahali bir yatirim olan mermercilik sektöründe uygulanan %5 daha yüksek vergi ve 4 bakanliktan izin alinmasi gibi yogun bürokrasi, ülke mermerciligini olumsuz yönde etkilemektedir. TBMM gündeminde olan yeni maden yasasi, sektörün gelisimini hizlandiracak hükümler içermelidir. Ayrica mermer bloklarinin bölünmezligi dikkate alinarak istiap haddi toleransi %5 ten %0 a çikarilmalidir. Ülkemizdeki mermer ocaklarinda blok üretimi sirasinda yaklasik %50 pasa, bloklarin islenmesi sirasinda ise %040 gibi önemli oranda toz ve parça artik olusmaktadir. Bölgemizde daha yüksek oranlarda olusan ve sanayide yaygin bir kullanim alani olan artiklarinin degerlendirilmesi yoluna gidilmelidir.
Diyarbakir mermer sanayisinin büyük potansiyelini en iyi sekilde kullanabilmesi için; sektörel çözüm ortakliklarinin kurulmasi ve pazara odakli uzun vadeli ihracat stratejilerinin üretilmesi gerekir. KAYNAKLAR Ayhan, M., GAP GIDEM, 000. Diyarbakir Mermercilik Sektörü, Diyarbakir Ayhan, M., 00. Diyarbakirda Mermer Sektörü, GAPGIDEM Avrupa Komisyonu ve T.C. Basbakanlik GAP Bölge Kalkinma Idaresi Çelikkol, 00., 00. Küçük ve Orta Ölçekli Isletmelerde Ihracata Yönelik Bir Isbirligi Stratejisi Sektörel Dis Ticaret Sirketleri, Türkiye III. Mermer Sempozyumu Bildiriler Kitabi, 5 Mayis, Afyon, s: 6984 Erdogan, M., 00. Türkiye Bloktas Potansiyeli, Bloktas (Mermer) Teknolojisi Semineri. YMGV. Istanbul. Erdogan, B., 00. Güneydogu Anadolu nun Mermer Potansiyeli, Türkiye III. Mermer Sempozyumu Bildiriler Kitabi, 5 Mayis, Afyon, s: 45. Erdogan, B. ve Yavuz, A.B., 00. Güneydogu Anadolu nun Miyosen Paleocografyasi ile Mermer Yataklarinin Iliskisi, Meslek Içi Egitim Semineri, 9 Ocak, Ankara, s:. Nasuf, E., 00. Mermercilik Sektörüne Degisik Bir Bakis, Turkishtime Sectors, s: 8 Sekizinci Bes Yillik Kalkinma Plani, 00, DPT:66ÖIK:67, Madencilik Özel Ihtisas Komisyonu Raporu, Ankara. Uyanik, T., 00. Dogaltaslar, Meslek Içi Egitim Semineri, 9 Ocak, Ankara, s: 9400. Uz, B., Esenli, V., Yavuz, O., Manav, H. ve Bacak, G., 00. Sert Mermer Grubuna Bir Örnek; Karacadag (Diyarbakir) Bazaltlarinin Mermer Açisindan Incelenmesi, Türkiye III. Mermer Sempozyumu Bildiriler Kitabi, Afyon, s: 455 Yalçin, S. ve Uyanik, T., 00. Dünya Mermer Ticaretinde Türkiye nin Yeri. Türkiye III. Mermer Sempozyumu Bildiriler Kitabi, Afyon, s: 9746.