Fibromiyalji Sendromunda Görülen Deri Bulgularının Değerlendirilmesi Hilal Kaya Erdoğan 1, Senem Şaş 2, Ersoy Acer 3, Işıl Bulur 1, Hatice Rana Erdem 2 1 Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Dermatoloji Anabilim Dalı, Eskişehir 2 Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Anabilim Dalı, Kırşehir 3 Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, Dermatoloji Anabilim Dalı, Kırşehir
Giriş Fibromiyalji sendromu (FMS) yaygın ağrı, yorgunluk, uyku bozukluğu ve bilişsel işlev bozukluğu ile seyreden kronik bir ağrı sendromudur.
Hastalık toplumun %2 sini etkilemekte ve kadınlarda erkeklerden 7 kat fazla görülmektedir. Ülkemizden yapılan bir çalışmada ise 20-65 yaş arası kadınlarda FMS sıklığı %3.6 olarak saptanmıştır. Topbas M, Cakirbay H, Gulec H et al. Scand J Rheumatol 2005;34:140-144.
Etiyopatogenezi net değil: Santral ağrı mekanizmalarındaki anormallikler Periferik sinirlerin rolü ve nörojenik inflamasyon FMS hastalarının derilerinin patolojik incelemesinde; Oksidatif stres Sitokin Mast hücre sayısında Blanco I, Beritze N, Arguelles M, et al. Clin Rheumatol 2010:29:1403-1412. Cordero MD, Moreno-Fernandez AM, Carmona-Lopez MI, et al. Clin Biochem. 2010;43:1174-76. Salemi S, Rethage J, Wollina U, et al. J Rheumatol 2003;30:146-150.
Literatürde psoriasis, kronik ürtiker, Behçet Hastalığı gibi dermatolojik hastalıklarda FMS sıklığını araştıran çalışmalar olmakla birlikte, FMS hastalarında deri bulgularını inceleyen az sayıda çalışma bulunmaktadır. Thune PO. Acta Derm Venereol 2005;85:33-37. Hapa A, Özdemir O, Evans SE, et al. Turkderm 2012;46:202-205. Gözübüyükoğulları A, Onan DT, Allı N. Turkderm 2014;48:215-218. Torresani C, Bellafiore S, De Panfilis G. Acta Derm Venereol 2009;89:389-392. Yener M, Erturan I, Ceyhan AM, et al. Med Sci Monit. 2013;19:757-761. Melikoglu M, Melikoglu MA. Rheumatol Int 2013;33:1219-1222. Lee SS, Yoon HJ, Chang HK, et al. Clin Exp Rheumatol.2005;23:15-19. Doğramacı AÇ, Yalcinkaya EY. Nobel Medicus Journal 2009:5:50-52. Laniosz V, Wetter DA, Godar DA. Clin Rheumatol 2014;33:1009-1013.
Biz de çalışmamızda; FMS hastalarında; Eşlik edebilecek deri bulgularını Kütanöz semptomların sıklığını saptamayı Dermatolojik hastalık ve kütanöz şikayetlerin, FMS hastalarının yaşam kalitesi üzerine etkisini değerlendirmeyi amaçladık.
Gereç ve yöntem Çalışmamıza Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon polikliniğinde Ocak-Temmuz 2014 Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon uzman hekimi tarafından, 2010 Amerikan Romatoloji Cemiyeti (ACR) FMS tanı kriterleri kullanılarak FMS tanısı konulan 18-65 yaş arası 105 kadın hasta
Dışlanma kriterleri: Konjestif kalp yetmezliği Pulmoner yetmezlik Koroner kalp hastalığı Nörolojik hastalık İnflamatuar romatizmal hastalık Hipotiroidi Hiperparatroidi Son bir ay içerisinde yeni başlanan psikotrop ve antihistaminik tedavi alan hastalar Gebeler ve emzirenler
Kontrol grubu ise; Göz Hastalıkları polikliniğine başvuran Herhangi bir sistemik ve romatolojik hastalığı olmayan Yaş olarak çalışma grubu ile uyumlu 105 kadın hastadan oluşturuldu.
Hastaların; Sosyodemografik özellikleri Kaşıntı, yanma, terlemede artış, uyuşma, karıncalanma gibi kütanöz şikayetleri Özgeçmiş ve soygeçmişleri sorgulandı. Dermatoloji uzmanı tarafından dermatolojik muayeneleri yapıldı, dermografizm bakıldı. FMS hastalarına yaşam kalite ölçeği kısa form-36 (SF-36) uygulandı.
Bulgular İki grup arasında; Yaş, meslek ve medeni durum dağılımı, eşlik eden hastalık oranı, sigara ve alkol kullanım oranları açısından anlamlı farklılık görülmedi. Stres (p=0.019), eşlik eden psikiyatrik hastalık (p=0.009) ve ailede FMS varlığı (p<0.001) hasta grubunda anlamlı olarak daha yüksek saptandı.
Tablo 1. FMS hastalarının ve kontrol grubunun demografik ve klinik verileri FMS Grubu n (%) Kontrol Grubu n (%) p Ort.±s.s. /Medyan Ort.±s.s. /Medyan Yaş 45.5±8.7 /45.0 46.6±9.7 / 48.0 0.381 Mesleği Çalışıyor 14 (13.3) 13 (12.4) Ev hanımı 91 (86,7) 92 (87.6) 0.837 Medeni Hal Bekar 5 (4.8) 9 (8.6) Evli 100 (95.2) 96 (91.4) 0.268 Ailede FMS varlığı 25(23.8) 0(0) 0.000 Stres 25 (23.8) 12 (11.4) 0.019 Sigara Kullanımı 22 (21.0) 21 (20.0) 0.864 Alkol Kullanımı 1 (1.0) 1 (1.0) 1.000 Eşlik Eden Hastalık 74 (70.5) 65 (61.9) 0.189 Eşlik eden psikiyatrik Var 18 (17) 6 (6) hastalık Yok 87 (83) 99 (94) 0.009 Bağımsız örneklem t test / Ki-kare test
FMS hastalarının %92.4 ünde en az bir kütanöz şikayet varken, kontrol grubunda bu oran %42.9 idi (p<0.001). FMS hastalarında kaşıntı %69.5 (p<0.001), yanma %49.5 (p<0.001), terlemede artış %67.6 (p<0.001), uyuşma, karıncalanma gibi diğer kütanöz şikayet oranı %34.3 (p<0.001) kontrol grubundan daha yüksekti.
Tablo 2. FMS hastalarında ve kontrol grubunda kütanöz şikayet oranlarının karşılaştırılması FMS Grubu n (%) Kontrol Grubu n (%) p Kütanöz şikayet 97 (92.4) 45 (42.9) 0.000 Kaşıntı 73 (69.5) 26 (24.8) 0.000 Yanma 52 (49.5) 6 (5.7) 0.000 Terlemede Artış 71 (67.6) 35 (33.3) 0.000 Diğer 36 (34.3) 0 (0) 0.000 Mann-whitney u test
FMS hastalarının %78.1 inde en az bir dermatolojik hastalık saptanırken, kontrol grubunda bu oran %46.7 idi ve bu fark istatistiksel olarak anlamlı bulundu (p<0.001).
FMS hastalarında en sık görülen dermatolojik hastalıklar: Kserozis (%44.7) Liken simpleks kronikus (%15.2) Akne (%10.4) Kontakt dermatit (%8.5) Nörotik ekskoriasyon (%6.6) Tinea pedis (%6.6) Melazma (%4.7) ve Seboreik dermatit (%3.8) olarak saptandı. Dermografizm FMS hastalarının %30.5 inde, kontrol grubunun ise %8 inde pozitif olarak saptandı (p<0.001).
Sık görülen hastalıklar iki grup arasında karşılaştırıldığında; Kserozis (p=0.002) Liken simpleks kronikus (p=0.011) Nörotik ekskoriasyon (p=0.031) Tinea pedis (p=0.007) ve Seboreik dermatit (p=0,043) sıklığı FMS hastalarında kontrol grubundan yüksek bulundu.
Tablo 3. FMS hastalarında ve kontrol grubunda dermatolojik hastalıkların karşılaştırılması Dermatolojik Hastalık FMS grubu n (%) Kontrol grubu n (%) p En az bir dermatolojik hastalık varlığı 82(78.1) 49 (46.7) 0.000 Kserozis 47 (45) 26 (25) 0.002 LSK 16 (15) 5 (5) 0.011 Akne 11 (10) 6 (6) 0.206 Kontakt Dermatit 9 (9) 5 (5) 0.268 Nörotik Ekskoriasyon 7 (7) 1 (1) 0.031 Tinea Pedis 7 (7) 0 (0) 0.007 Melazma 5 (5) 1 (1) 0.098 Seboreik Dermatit 4 (4) 0 (0) 0.043 Onikomikoz 4 (4) 1 (1) 0.174 Akrokordon 4 (4) 1 (1) 0.174 Ürtiker 3 (3) 1 (1) 0.313 Rozase 2 (2) 0 (0) 0.498 Verruka Vulgaris 2 (2) 0 (0) 0.498 Brakioradial Pruritus 1 (1) 0 (0) 1 Telogen Effluvium 1 (1) 0 (0) 1 Vitiligo 1 (1) 2 (2) 1 Onikofaji 1 (1) 0 (0) 1 Ki-kare test ( Fischer test)
FMS hastalarında dermatolojik hastalık ve kütanöz şikayet varlığının, hastaların SF 36 skorlarında anlamlı bir değişiklik oluşturmadığı görüldü. (fiziksel fonksiyon, fiziksel rol, ağrı, genel sağlık, vitalite, sosyal fonksiyon, emosyonel rol, mental sağlık)
Tablo 4. FMS hastalarında kütanöz şikayet varlığının SF-36 skorlarına etkisi Kütanöz Şikayet-Var Kütanöz Şikayet-Yok SF-36 Ort.±s.s. Medyan Ort.±s.s. Medyan p Fiziksel Fonksiyon 40.8 ± 22.4 40 47.5 ± 31.4 47.5 0.479 Fiziksel Rol 19.6 ± 29.8 0 34.4 ± 32.6 25.0 0.083 Ağrı 58.6 ± 17.7 60 48.8 ± 23.6 50.0 0.199 Genel Sağlık 57.5 ± 11.5 55 52.5 ± 6.0 50.0 0.143 Vitalite 47.3 ± 12.3 50 55.6 ± 11.8 57.5 0.080 Sosyal Fonksiyon 49.2 ± 17.4 50 42.5 ± 11.5 38.0 0.228 Emasyonel Rol 23.3 ± 32.7 0 41.6 ± 42.8 33.0 0.181 Mental Sağlık 49.5 ± 13.2 52 54.5 ± 11.3 54.0 0.305 Mann-whitney u test
Tablo 5. FMS hastalarında dermatolojik hastalık varlığının SF- 36 skorlarına etkisi SF-36 Dermatolojik Hastalık-Var Dermatolojik Hastalık-Yok Ort.±s.s. Medyan Ort.±s.s. Medyan p Fiziksel Fonksiyon 41.6 ± 23.0 38 40.2 ± 24.0 45.0 0.867 Fiziksel Rol 22.0 ± 31.0 0 16.3 ± 26.8 0.0 0.439 Ağrı 57.1 ± 18.6 60 60.4 ± 17.4 60.0 0.487 Genel Sağlık 57.1 ± 10.6 55 57.0 ± 13.5 55.0 0.820 Vitalite 47.3 ± 12.2 50 50.4 ± 13.3 50.0 0.280 Sosyal Fonksiyon 50.1 ± 16.6 50 43.7 ± 18.0 38.0 0.072 Emasyonel Rol 26.0 ± 34.0 0 20.3 ± 33.0 0.0 0.379 Mental Sağlık 49.9 ± 12.8 50 49.7 ± 14.2 52.0 0.969 Mann-whitney u test
Tartışma FMS sıklıkla bazı medikal, organik ve psikiyatrik hastalıklar ile birlikte görülmektedir. Bu birliktelik santral sensitizasyon sendromu şeklinde adlandırılmıştır. Obsesif kompulsif bozukluk, majör depresyon, jeneralize anksiyete bozukluğu, distimi, panik bozukluğu, irritabl bağırsak sendromu, migren ve temporomandibular eklem hastalıkları FMS nun birlikte görülebildiği hastalıklardır.
Çalışmamızda FMS hastalarında, stres ve eşlik eden psikiyatrik hastalık varlığını anlamlı olarak daha yüksek saptadık. Bu sonuç ortak patogenetik mekanizmaların bir göstergesi olabilir: Nörokimyasal disfonksiyon Serotonerjik sistem hipofonksiyonu Hipotalamik-pituiter-adrenal aksın aktivitesinde değişiklikler
FMS hastalarının %92.4 ünde kaşıntı, yanma, terlemede artış, uyuşma, karıncalanma gibi en az bir kütanöz şikayet saptadık.
FMS hastalarının derilerinin patolojik incelemesinde; Mast hücre artışı Mitokondrial disfonsiyon Koenzim Q10 eksikliği Artmış oksidatif stres δ ve κ opiat reseptör ekspresyonu artışı IL-1β, IL-6 ve TNF-α artışı Hassas noktalarda mikrosirkülasyon anormallikleri Vazokonstriksiyon Hipoksi ve hipotermi İntradermal IgG depozitleri Tip 3 kollajen reaktivitesinde artış gibi değişiklikler saptanmıştır.
Mitokondrial disfonksiyon Oksidatif stres artışı İnflamasyon Periferik sinir hasarı FMS de görülen ağrı ve allodini
Ağrı ve kaşıntı arasında karmaşık bir ilişki olduğu bilinmektedir. FMS hastalarının %69.5 inde kaşıntı şikayeti olduğunu saptadık. Kronik ağrı ve kronik kaşıntı arasında; periferik ve santral sensitizasyon spinal kordda inhibisyon kaybı nöroimmun ve nöroglial etkileşim Benzer mekanizmalar Kaşıntı ve ağrı arasında, antagonistik bir ilişkinin yanında benzer sensitizasyon süreçleri de bulunmaktadır.
Laniotz ve ark. FMS hastalarında; Hiperhidroz %32 Deri ve mukozalarda yanma hissi %3.4 Çeşitli alışılmamış kütanöz hisler %1.7 Sebebi belli olmayan kaşıntı %3.3 Nörotik ekskoriasyonlar, prurigo nodularis, liken simpleks kronikus %1.9 Liken simpleks kronikus dışı ekzema %9.1 oranında saptamışlardır. FMS ile ilişkili kütanöz problemlerinin olabileceğini ve terlemede sübjektif artış dışında herhangi bir dermatolojik tanının ön plana çıkmadığını belirtmişlerdir. Laniosz V, Wetter DA, Godar DA. Clin Rheumatol 2014;33:1009-1013.
Çalışmamızda eşlik eden hastalıklar içinde psikodermatolojik hastalıklar dikkat çekmektedir. Psikiyatrik ve dermatolojik hastalıklar birbiriyle yakından ilişkilidir ve dermatoloji pratiğinde psikodermatolojik hastalıklar olarak değerlendirilmektedir. Deri ile beyin ektodermden köken alır ve aynı hormonlar ve nörotransmiterlerden etkilenir. Derideki hücrelerden salgılanan nöropeptitler strese yanıt olarak derideki lokal nöroimmün reaksiyonları düzenlerler.
Doğramacı ve ark. FMS hastalarında nörotik ekskoriasyon sıklığını yüksek bulmuşlar; stresin indüklediği bazı dermatolojik problemlerin FMS hastalarında sık görülebileceğini belirtmişlerdir. Doğramacı AÇ, Yalcinkaya EY. Nobel Medicus Journal 2009:5:50-52
FMS hastalarında, psikodermatolojik hastalıklardan olan liken simpleks kronikus %15.2 ve nörotik ekskoriasyonu %6.6 olarak saptadık. Herhangi bir stresör FMS ye neden olurken, aynı zamanda bu deri bulgularını tetikleyebilir. Diğer bir konu bu ilişkinin sadece stres kanalıyla değil; belki FMS, liken simpleks kronikus ve nörotik ekskoriasyona yatkın bir kişilik formasyonunun her 3 hastalığa zemin hazırlaması olabilir. Ancak bu şimdilik bir spekülasyondur; çünkü bunu gösteren bir çalışma yoktur.
Tuncer ve ark.ları FMS hastalarında, allerjik rinit, atopik dermatit, astma, allerjik konjuktivit, ilaç veya gıdalarla ilişkili erüpsiyonlar gibi allerjik hastalık öyküsünü yüksek bulmuşlardır. Biz ise FMS hastalarında allerjk hastalıkların artmadığını saptadık. Histopatolojik olarak FMS hastalarında deride mast hücre artışı gösterilmiş olmasına ve kronik ürtiker ile FMS birlikteliğinin bildirilmiş olmasına rağmen mast hücrelerinin FMS patogenezindeki rolü net değildir. Tuncer T, Bütün B, Arman M, et al. Clin Rheumatol. 1997;16:9-12.
Çalışmalarda kronik ürtiker hastalarında FMS sıklığı %9.7-70.6 arasında saptanmış. Disfonksiyonel sinir uçlarından salınan nöropeptitler dermal damarlarda vazodilatasyon, plazma ekstrazasyonu ve mast hücre degranulasyonuna neden olabilir. Nörojenik inflamasyon ve otoimmunite ile ilişkili olabilir. Hapa A, Özdemir O, Evans SE, et al. Turkderm 2012;46:202-205. Gözübüyükoğulları A, Onan DT, Allı N. Turkderm 2014;48:215-218. Torresani C, Bellafiore S, De Panfilis G. Acta Derm Venereol 2009;89:389-392. Yener M, Erturan I, Ceyhan AM, et al. Med Sci Monit. 2013;19:757-761.
Ürtikeri FMS hastalarında %3, kontrol grubunda %1; dermografizmi ise FMS hastalarının %30.5, kontrol grubunun ise %8 oranında saptadık. FMS hastalarında dermografizm oranının oldukça yüksek olmasına rağmen, kronik ürtiker oranının düşük olması da zeminde mast hücre artışının olduğu, ancak bunun klinik bulgulara yansımadığı şeklinde yorumlanabilir. FMS, ürtiker ve allerjik hastalıklar arasındaki ilişkinin aydınlatılmasına yönelik daha ileri klinikopatolojik çalışmalara ihtiyaç olduğunu düşünmekteyiz.
FMS kişinin yaşam kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Salaffi ve ark. FMS hastalarında SF-36 skorlarının yaygın ağrı, eğitim seviyesi, vücut kitle indeksi; uyku anormallikleri ve yorgunluk ile ilişkili olduğunu göstermişlerdir. Salaffi F, Sarzi-Puttini P, Girolimetti R, et al. Clin Exp Rheumatol.2009;27:67-74.
Biz FMS hastalarında dermatolojik hastalık ve kütanöz şikayet varlığının, hastaların SF 36 skorlarında anlamlı bir değişiklik oluşturmadığını gördük. Bu sonuçlar FMS hastalarında yaşam kalitesinin eşlik eden dermatolojik problemlerden çok; yaygın ve kronik ağrı, uyku anormallikleri ve kronik yorgunluk ile ilişkili olduğunu düşündürmektedir.
Sonuç olarak; Kserozis, dermografizm, liken simpleks kronikus, nörotik ekskoriasyon gibi bazı dermatolojik problemler FMS hastalarında sık. FMS hastalarında bazı dermatolojik hastalıkların ve kütanöz şikayetlerin daha yüksek oranda görülmesi birliktelik olmaktan ziyade ortak genetik zemin ve patofizyolojik mekanizmalara bağlı olabilir.
FMS ve dermatolojik hastalıklar arasındaki ilişkinin aydınlatılmasına yönelik genetik ve patofizyolojik çalışmaların yapılmasıyla, bu hastalıkların birlikteliği ve ortak tedavisi ile ilgili daha çok bilgiye ulaşılması sağlanabilir. FMS hastalarına, dermatoloji ve psikiyatri bölümlerinin de katılımıyla multidisipliner yaklaşımın uygun olabileceği kanaatindeyiz.
Teşekkürler