Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume: 3 Issue: 12 Summer 2010

Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume: 3 Issue: 12 Summer 2010 TÜRKYE BÜYÜK MLLET MECLSNN LK EHT MLLETVEKLLER THE FIRST MARTYR S DEPUTIES OF THE GRAND NATIONAL ASSEMBLY OF TURKEY Uur ÜÇÜNCÜ Özet Türkiye Büyük Millet Meclisi 23 Nisan 1920 tarihinde açılmıtı. Türkiye nin deiik yerlerinden milletvekilleri seçilmiti. Trabzon vilayetinin temsilcileri arasında Ziya ve zzet Beyler de vardı. Ziya ve zzet Beyler Türkiye Büyük Millet Meclisine katılmak için yola çıkmılardı. Fakat Samsun da bir ekıya grubu tarafından ehit edilmilerdi. Böylece onlar Türkiye Büyük Millet Meclisinin ilk ehitleri olmutu. Bu çalımada zzet ve Ziya Bey lerin ölüme giden süreçleri hakkında bilgi verilecektir. Anahtar Kelimeler: Trabzon, Türkiye Büyük Millet Meclisi, ehit Abstract The Grand National Assembly of Turkey was opened on April 23, 1920. The deputies. had been elected from different parts of Turkey. There were Izzet and Ziya Beys between the representatives of Trabzon province. Izzet and Ziya Beys had set out for participate in the Grand National Assembly of Turkey. But They were martyred by a bandit group in Samsun. They became the first martyrs of the Grand National Assembly of Turkey. In this study, will be given information about the process death of Izzet and Ziya Bey. Key Words: Trabzon, The Grand National Assembly of Turkey, Martyre Giri Osmanlı mparatorluunda Tanzimat dönemiyle beraber halkın temsilcilerinden oluan yerel meclisler yürürlüe girmiti. Bununla beraber ülke yönetiminde tam olarak Milli Hâkimiyet kurulamamıtı. Milli Hâkimiyetin önünü açan en önemli adım ise Merutiyetin ilanıydı. Bilindii üzere Osmanlı mparatorluunda ilk olarak II. Abdülhamit zamanında 1876 da Birinci Merutiyet ilan edilmiti. Kabul edilen Anayasa gerei Parlamento seçimleri Aralık 1876 ve Ocak 1877 tarihlerinde yapılmı ve halk egemenliinin göstergesi olan Meclis 19 Martta resmen açılmıtı. Gerçi yapılan seçimler dorudan halk tarafından deil, vilayet ve sancak meclislerince yapılmıtı (Zürcher,2008: 121). Buna karın Milli Hâkimiyet, Osmanlı mparatorluunda eklen de olsa gerçeklemiti. Bununla beraber Osmanlı Rus savaında Rusların stanbul önüne kadar gelmeleri sonrasında Meclisten çıkan muhalif sesler bahane edilerek Meclis 13/14 ubat 1878 tarihinde II. Abdülhamit tarafından kapatılmıtı (Zürcher, 2008:121-122; Berkes, 2002: 336). Böylece eklen de olsa Milli Hâkimiyetin ilk denemesi rafa kaldırılmıtı. ttihat ve Terakki Cemiyetinin Merutiyetin yeniden ilan edilmesi çabaları 30 yıl sonra sonuç vermiti. II. Abdülhamit, ttihat ve Terakkinin özellikle Temmuz 1908 yılında Makedonya civarında tertip ettii isyanları bastıramayınca 23 Temmuz 1908 tarihinde geri adım atarak yeniden Merutiyeti ilan etmi ve birkaç ay sonra Osmanlı Mebusan Meclisi açılmıtır (Uçarol, 2000: 404-405). Bu Meclis de uzun dönemli olmamı ve 18 Ocak 1912 tarihinde feshedilmitir. Aynı yıl yeniden Meclis açılmısa da kısa süre sonra kapatılmıtı. Balkan savaları nedeniyle yeni Meclis ancak 14 Mayıs 1914 te kurulabilmiti. Bu Meclis de Bu makale, 10-12 Mayıs 2007 tarihinde düzenlenen lk Adımdan Cumhuriyete balıklı sempozyumda sunulan bildirinin gelitirilmi eklidir. Dr., Afyonkocatepe Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Elmek: uucuncu@aku.edu.tr.

432 Birinci Dünya Savaından yenik çıkılması bahanesiyle Padiah Vahidettin tarafından 21 Aralık 1918 tarihinde feshedilmiti (Armaan, 1968: 47-100). Osmanlı mparatorluunun Mondros Mütarekesiyle igallere açık hale gelmesiyle Mustafa Kemal Paa önderliinde Anadolu da büyük bir direni hareketi domutu. Bu hareket, kaynaını milletten almaktaydı. Bu nedenle Milli Hâkimiyetin olumasını önemsemekteydi. En büyük amaçlarından biri de lavedilen Meclisin yeniden açılmasıydı. Bu arzusunu 20-22 Ekim 1919 tarihinde Amasya görümelerinde stanbul daki Ali Rıza Hükümeti temsilcilerine kabul ettirmiti. Alınan karar gerei memleketin her yerinde seçimler yapılmı; 12 Ocak 1920 tarihinde Son Osmanlı Mebusan Meclisi stanbul da açılmıtı. Meclisin cesurane bir kararla Misak-ı Milliyi kabul ve ilan etmesi tilaf Kuvvetlerinin 16 Martta stanbul u ve Son Osmanlı Mebusan Meclisini basmalarına neden oldu (Üçüncü, 2007:641-642). Meclisin igal güçleri tarafından basılmasıyla, milli egemenlie büyük darbe vurulmutu. Bu olay sonrasında Anadolu hareketinin liderliini yürüten Mustafa Kemal Paa ve arkadaları, Millî Hâkimiyetin yeniden salanması için Ankara da yeni bir meclisin kurulması kararını aldılar. Bu meyanda Mustafa Kemal Paa, 19 Mart tarihinde Vilayetlere ve Müstakil Livalara ve Kolordu Kumandanlarına bir tamim yayınlayarak 15 gün içerisinde belirtilen esaslar gerei memleketin her yerinde seçimler yapılması ve seçilen mebusların acilen Ankara ya gelmelerini istedi (Atatürk, 1997: 281-282). Bu tamim gerei Türkiye nin her yerinde seçimler yapıldı. Sonuçta Osmanlı mparatorluundan yeni bir devlete kayıldıının ve yeni devletin de Milli Hâkimiyet temeline dayandıının en önemli göstergesi olan Türkiye Büyük Millet Meclisi 23 Nisan 1920 tarihinde Ankara da açılmıtı. Trabzon da gecikmeli de olsa yapılan seçimlerle Trabzon Vilayeti mebusları seçildi. Seçilen Trabzon Mebusları arasında, memleketin ileri gelenlerinden Trabzon Merkezden zzet ve Gümühane kazasından Ziya Bey ler de vardı. Bu mebuslar Milli Mücadelenin sadece Trabzon Vilayetinde deil Dou Anadolu da tekilatlanmasında da önemli katkılar salamılardı. Özellikle zzet Bey, Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinde ve Erzurum Kongresinde aktif rol almıtı. Ziya ve zzet Beyler, Mustafa Kemal Paa nın çarısına uymular ve dier arkadalarıyla birlikte Türkiye Büyük Millet Meclisi ne katılmak için yola koyulmulardı. Bilgi, beceri ve tecrübelerini Milli Hâkimiyetin kıblegâhı olan Türkiye Büyük Millet Meclisi nde memleketin gelecei için kullanma amacında olan bu iki Trabzon mebusu Samsun ile Çaramba arasında hain bir ekıya saldırısına urayarak, Türkiye Büyük Millet Meclisi nin ilk Parlamento ehit Milletvekilleri olmulardır. 1. Öldürülen Mebusların Özgeçmileri 1.1. Eyüpzade Mehmet zzet Bey Eyüpzade Mehmet zzet Bey, 1860 yılında Eyüpzade Ali Galip Bey ve Asiye Hanım çiftinin çocuu olarak Trabzon da dünyaya geldi. lk ve ortaörenimini Trabzon Sübyan Mektebi ve Rütiyesinde tamamladıktan sonra 1878 de l Genel Meclisi Kalemine stajyer katip olarak girdi. Adaylıının sona ermesinden sonra 150 kuru maa ile Kalem-i Mezbur Mübeyyizliine atandı. Memuriyet hayatındaki baarılarından dolayı hızla yükselmi, 1882 de 478 kuru maala 2. Kâtiplik, 1884 te ise 800 kuru maala Bakâtiplie getirilmiti. 1885 te Genel Meclis Savcılıı ek görev olarak kendisine verilmiti. 1891 Temmuzunda 800 kuru maala l Basımevi Müdürlüüne atandı. Burada da Vilayet istatistik ileri kendisine ek görev olarak verilmiti. zzet Bey, 24 Nisan 1895 tarihi itibariyle kaymakamlık görevine atanmıtır. Bu meyanda ilk olarak bin kuru maala Görele Kaymakamlıına getirildi. Ardından 10 Austos 1896 da bin iki yüz elli kuru maala Tirebolu Kaymakamlıına atandı. zzet Bey in, Tirebolu civarında asayii salaması ve iyi hizmet vermesi nedeniyle memurluk derecesi yükseltildii gibi kendisine çeitli ödüller verilmitir. Mülkiye Mektebinde açılan sınavı kazanması sonucunda 16 Aralık 1901 de ikinci sınıf Kaymakamlıına yükseltildi. 2 Nisan 1904 te ise bin be yüz yetmi be kuru aylıkla Ordu Kaymakamlıına atandı. zzet Bey, 32 ay kadar Ordu Kaymakamlıı görevinde bulunmutu. Bu süre içerisinde güvenlii bozan, öldürme, gasp, tecavüz gibi suçlar ileyen Köse nin olu Gürcü Arslan, Kürt Mehmet ve dier ekıyaları ortadan kaldırarak Ordu da yeniden asayii salamıtı. Yine Ordu da birçok bina, 13 çeme yine Milas nehri üzerinde bir köprü yaptırtmıtı. stei üzerine 2 Aralık 1906 tarihinde Dâhiliye Nezaretinin izni ile Giresun Kaymakamı ile yerleri deitirildi. zzet Bey, Giresun Kaymakamlıındayken hayır ilerinde bulunmutu. Nitekim Tirebolu-Görele arasındaki Harit nehri üzerine bir köprü ve Tirebolu da bir cami yaptırmıtı (TBMM Arivi: 415). zzet Bey kaymakamlık görevini milletvekillii için terk edecektir. Giresun Kaymakamlıındayken Merutiyetin ilanı sonrasında yapılan seçimlerde 17 Kasım 1908 tarihinde Trabzon dan Milletvekili seçilmiti. 18 Ocak 1911 e kadar Mebusan Meclisinde görev yaptı. kinci devrede de Trabzon dan 24 Nisan 1912 tarihinde seçildi ve 5

433 Austos 1912 tarihine kadar görev yaptı. Meclisin üçüncü döneminde ise 13 Nisan 1914 de yeniden Trabzon dan milletvekili seçilmiti. zzet Bey, bu görevini 1918 yılına kadar sürdürmütü 1. Meclisin feshedilmesinden sonra Trabzon a dönmütü. zzet Bey, Trabzon da Milli Mücadeleye katılmıtı. Trabzon ve çevresinde Milli Direniin kurulması ve gelitirilmesi için büyük çabalar sarf etmitir. Bu meyanda Trabzon Müdafaa-ı Hukuk Cemiyetinin kurulmasına öncülük etmiti. Bundan baka Milli Mücadelede çok önemli bir adım olan Erzurum Kongresine Trabzon temsilcisi olarak katılmı, hatta bu kongrede Temsil Heyetine seçilmiti. zzet Bey, Ankara da açılacak Türkiye Büyük Millet Meclisi için yapılan seçimlerde ise toplam 293 oyla 2 dördüncü defa Trabzon mebusu olarak parlamentoya katılma hakkı elde etmiti ( TBMM Arivi: 415). zzet Bey, Türkiye Büyük Millet Meclisi ne katılmak için hareket ettiinde Samsun un Çaramba kazasından iki saat ilerideki kumluk civarında 6 Mayıs 1920 tarihinde öldürülmütü. Mülkiye mezunu ve Fransızca bilen zzet Bey, öldürüldüünde evli ve 4 erkek çocuk babasıydı (TBMM Arivi: 415; Çoker, 1995: 937-938). 1.2. Ziya Bey Türkiye Büyük Millet Meclisinin ilk ehit Milletvekillerinden bir dieri ise Ziya Bey dir. Ziya Bey in Türkiye Büyük Millet Meclisi arivinde bulunan Tercüme-i Hal Kâıdı, Kelkit lçe Jandarma Kumandanı Üstemen Mahmut imzasıyla hazırlanmıtır. Tercüme-i Hal kâıdına göre Ziya Bey, 1887 yılında Hüsnü ve Zemzem çiftinin çocuu olarak Gümühane nin Kelkit kazasında dünyaya geldi. Babası çiftçi olan Ziya Bey hayatının ilk yıllarında çiftçilik mesleiyle uramı ve aynı zamanda eitimini de tamamlamıtır. Trabzon dadisinden mezun olan Ziya Bey, Maliye Gelir Memurluu (Vergi Memuriyeti) yapmıtır. 1920 Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerinde Kelkit ten Gümühane milletvekili seçilmitir. Mustafa Kemal Paa tarafından Meclisin ilk toplantısına davet edilmiti. Bu davete katılmak için Trabzon Milletvekilleriyle Ankara ya doru yola çıkmıtı. Fakat Samsun ile Çaramba arasında Hafız çetesi tarafından vurularak öldürülmütür. Böylece Ziya Bey e Meclise gitmek ve memleketin en buhranlı devresinde çalımak nasip olmamıtı. Ziya Bey, öldürüldüünde evli ve 4 çocuk babasıydı. Tercüme-i Hal kâıdından anlaıldıına göre daha sonra kendisine Tulu soyadı verilmitir (TBMM Arivi: 192). Gümühane Mebuslarından Hasan Fehmi Bey, Ziya Bey i anlatırken ondan u cümlelerle bahsetmektedir: Ziya merhum henüz hayata atılmı münevver, faal, zeki bir gençti (Zabıt Ceridesi, C.III, 1981: 108). 2. Trabzon Milletvekillerinin Samsun da Öldürülmeleri Tüm memlekette olduu gibi Türkiye Büyük Millet Meclisi için seçimler Trabzon da gecikmeli de olsa yapılmıtı. Trabzon dan seçilen milletvekilleri arasında Eyüpzade Mehmet zzet Bey ve Gümühane Milletvekili Ziya Beyler bulunmaktaydılar. 3 Mayıs 1920 de Mustafa Kemal Paa, Trabzon mebuslarını Ankara ya davet etti. Trabzon milletvekilleri buna riayet ettiler. Fakat bunlardan Sabri Bey in hasta, Hamid Bey in de izinli olmalarından dolayı bu iki milletvekili o an için yola çıkmadılar 3. Trabzon milletvekillerinden Eyüpzade zzet ve Alaybeyzade Faik Bey lerle, Gümühane milletvekilleri Hasan Fehmi, Rıza, Mehmet ükrü ve Ziya Bey 3 Mayıs 1920 de Ankara ya gitmek üzere Trabzon dan hareket ettiler(stikbal, 4 Mayıs 1920: s.1). 6 kiilik heyete Ordu Milletvekili Recai Bey in de Ordu da katılmasıyla heyet 7 kii olmutu (stikbal, 9 Mayıs 1920: s.1). Bu devrede tilaf Kuvvetlerin igali ve merkezi otoritenin zayıflamasının bir sonucu olarak yollarda baıbozuk ekıyalar bulunmaktaydı. Bu nedenle Trabzon Mebusları Ankara ya giderken gerek tilaf Kuvvetlerinin kontrollerine gerekse yollardaki ekıya gruplarının saldırılarına maruz kalmamaları gerekmekteydi. Bu tehlikelerin bilincinde olan heyetten Eyüpzade zzet Bey, yola çıkmadan önce endielerini Trabzon Valisi ve aynı zamanda milletvekili seçilen Hamid Bey e bildirmiti. Hamid Bey, zzet Bey ve arkadalarına gidi yolunda doabilecek olumsuz duruma maruz kalmamaları için Trabzon dan Samsun a kadar deniz yoluyla hareket etmelerini tavsiye etmiti (stikbal, 9 Mayıs 1920: s.1). Bununla beraber denizde de onları bekleyen tehlikeler bulunmaktaydı. Zira Trabzon dan meclise 1 Dâhiliye Nezareti Memurin ve Sicil Ahval Müdüriyetinin 10 Eylül 1918 tarihli raporuna göre, zzet Bey birinci devre mebusluunda yüz kırk bin sekiz yüz seksen yedi, kinci devrede yirmi bin, üçüncü devrede ise yüz doksan be bin kuru mebusluk tahsisatı almıtır (TBMM Arivi: 415). 2 zzet Bey in seçim mazbatasına göre Trabzon ve çevresinden aldıı oy daılımı öyleydi: Merkez Vilayetten: 33, Ordu: 37, Giresun: 49, Tirebolu: 24, Görele: 21, Vakfıkebir: 31, Akçaabat: 28, Maçka: 21, Sürmene: 26, Of: 23, Toplam oy: 293;Eyüp zade zzet Bey in Seçim Mazbatası, TBMM Arivi, Sicil Nu: 415; lginçtir Trabzon Vilayetinin Birinci Devre Osmanlıca seçim Mazbatasına göre ise zzet Bey 300 oyla mebus seçilmiti ( TBMM Arivi: 415). 3 Sabri Bey, çarıya ramen Meclise gitmeyince istifa etmi sayılmı ve bu nedenle üye sıfatı kazanamamıtır (Çoker, 1995: 983).

434 katılacak yedi kiilik heyet yola çıkarken, ngiliz donanmasının bir kısmı Trabzon da dier bir kısmı da Samsun da bulunmaktaydı. ngiliz birlikleri balıkçı kayıkçılarına kadar denizde bulunan bütün taıtları kontrol etmekteydiler. Heyet ngilizlerin tevkif edebilme tehlikesi nedeniyle kontrolün daha zayıf olduu motor ve kayıklarla yolculuk yapmaktaydılar (Zabıt Ceridesi, C.III, 1981: 107). Eyüpzade zzet Bey ve dier milletvekilleri, ngiliz harp gemilerinin Samsun da bulunduklarını ve sıkı bir kontrol yaptıklarını haber almılardı. Bunun üzerine 4 Mayıs ta motorla Terme sahillerine çıkma gerei duydular (stikbal, 9 Mayıs 1920: s.1). Heyetin bundan sonraki amacı Terme den Samsun a kara yoluyla gitmekti (stikbal, 9 Mayıs 1920: s.1). Bu hedef gerei 6 Mayıs tarihinde arabalarla, Samsun a hareket ettiler. Fakat Dırına 4 civarına geldiklerinde bir ekıya pususuna dütüler ve muhafızların direnmelerine ramen ekıyaların açtıkları ilk yaylım ateinde, Trabzon Milletvekili zzet ve Gümühane milletvekili Ziya Beyler kurunlara maruz kaldılar 5. Yine muhafızlardan ikisi de yaralandı (Karabekir, 1993: 719). Gümühane milletvekili Ziya Bey aldıı kurunlarla hemen hayatını kaybetmiken, zzet Bey 5-10 dakika yaralı kalmı ve akabinde vefat etmitir. Ziya Bey öldürüldükten sonra, ekıyalar belindeki kemerini ve portmenindeki parasını da almayı ihmal etmemitir (Zabıt Ceridesi, C.III, 1981: 108). ahitlerin ifadelerine göre zzet Bey yaralıyken söyledii son sözleri: Aman etmeyiniz ne olur olmutur (stikbal, 9 Mayıs 1920: s.1). Yapılan incelemelerden anlaıldıına göre olayı gerçekletiren çete son günlerde Çaramba nın köylerinde ortaya çıkan ve halkı soymak gibi ekıyalık ilerine balayan Balıkesirli Hasan Çavu ve adamlarıydı (Eken, 1995: 187). Trabzon Vilayetinden Ankara ya giden Milletvekili heyeti içinde bulunan Gümühane Milletvekili Hasan Fehmi Bey Mecliste olayla ilgili çok önemli bilgiler vermitir. Onun anlattıklarına göre heyet çeteyle karılatıında ilk olarak onları Pontus ekıyalarından zannetmi ve savunma pozisyonu alarak mücadele etmiti. Onların Pontusçu olmadıı, heyetin savunma gücünün kırılması ve milletvekillerinin öldürülmesinden sonra ekıya grubuyla yüz yüze kalınınca örenilmiti. Kendilerine pusu kuranların Çaramba dan Samsun a dönecek olan tüccarların parasını almak için kurulduu anlaılmıtı. Heyet, bunun üzerine ekıyalara, kendilerinin Trabzon Vilayetinin milletvekilleri olduklarını, memleketin çıkarları için Türkiye Büyük Millet Meclisi ne gittiklerini ifade etmilerdi. Heyet, ekıya çetesine amaçlarının para ise verebileceklerini söylemi ve ne için milletvekillerini öldürdüklerini sormutu. Hasan Fehmi Bey in anlattıına göre, ekıyalar bunun üzerine oldukça üzülmüler ve üzerlerindeki parayı dahi almadan ormanlık alanda gözden kaybolmulardı (Zabıt Ceridesi, C.III, 1981: 107-108). Görülecei üzere Hasan Fehmi Beyin anlattıına göre olay siyasi bir görüntüden uzak, adi bir ekıya pususudur ve bir yanlı anlamadan kaynaklanmıtır. Heyete pusu kuran ve milletvekillerini öldüren çetenin amacı Çaramba dan Samsun a dönecek tüccarların paralarını almaktı. Heyet ise pusuyu kuranları Pontusçu sanmı ve çatımaya girmiti. Çıkan çatımada ise iki milletvekili öldürülmütü. Ekıya, heyetin kimliini örenince üzülmü ve mekânı terk etmiti. Askeri birlikler olay yerini inceledikten sonra bir açıklama yapmılardı. Bu açıklamada da ekıyaların siyasi amaçlarının olmadıı ifade edilmitir. Olayda gözcülük yaptıı belirlenen iki kiinin yakalandıı ve faillerin tamamının yakalanması için deiik sınıflardan oluan kuvvetlerin görevlendirildii ifade edilmiti (stikbal, 9 Mayıs 1920: s.1). Gerçekten de ilerleyen tarihlerde yapılan kovuturmalar sonuç vermi suçlular ele geçirilmeye balanmıtı. 15. Tümenden bildirildiine göre Çaramba mıntıkasında ehit edilen Trabzon Mebuslarının katillerinden Piç Mehmet in avanesinden olduu belirlenen Harisba? Köyünden Çerkez Eyüb 19 Mayıs 1920 tarihinde çıkan çatıma sonucunda ölü ele geçirilmiti (stikbal, 23 Mayıs 1920: s.2). Yine 15. Tümen Trabzon milletvekillerinin katillerinden Hafız Çavu un kardei Ömer in 22 Mayıs 1920 tarihinde gözaltına alındıı ve tutuklandıını bildirmiti (stikbal, 27 Mayıs 1920: s.2). Olayın faillerinin yakalanması ilerleyen tarihlerde de devam etmiti. 15. Kolordu Kumandanı smail Paa nın 5 ubat 1921 de mecliste okunan telgrafına göre, Trabzon milletvekillerinin katillerinden Cemal ve arkadaları Salih sa olarak Hüseyin ise ölü olarak ele geçirilmiti (Zabıt Ceridesi, C.VIII, 1945: 81). Görülecei üzere olayın faillerinin birçou sa veya ölü ele geçirilmiti. 3. Milletvekillerinin Cenaze Törenleri Türkiye Büyük Millet Meclisine katılmak amacıyla yola çıkan ki milletvekilinin öldürülmeleri tüm yurtta büyük üzüntü yaratmıtı (Erdeha, 1993: 194-195). Cenazeler ilk olarak Çaramba dan 4 zzet Bey in Tercüme Halinde Kumluk civarında öldürüldüü belirtilmektedir (TBMM Arivi: 415). 5 Bu iki mebusla alakalı olarak I. Dönem Muamelat Defterinde Meclise katılmadan vefat ettikleri kayıtlıdır. Ancak seçim tutanakları Genel Kurulca onaylanmıtır (Çoker, 1995: 988; stikbal, 9 Mayıs 1920: s.1).

435 Samsun a getirildi. Samsun da kefenlendikten sonra bayraı yarıya çekilmi özel bir motorla Trabzon a gönderildi. 8 Mayıs günü saat 10 civarında büyük bir halk kitlesinin karılamasıyla Trabzon a getirildiler. Halkın büyük bir üzüntü ve o kadar da heyecanı arasında polis ve jandarma iskeleden cenazeleri aldı. Cenazelerin Trabzon a gelmesi heyecan ve galeyanı artırdı. Trabzon da bütün maazalar cenazelere saygı nedeniyle kapatılmıtı. Yaklaık on bin kii cenaze merasimine katılmak için toplanmıtı. Halkın yanı sıra Tümen ve Mevki Kumandanları, eraf, idari memurlar, Belediye dare Heyeti, Ticaret Odası, Müdafaa-i Hukuk, Türk Ocaı ve Hürriyet ve tilaf Partisinden birçok temsilci, yine Mekteb-i Sultani, Darulmuallimin ve ptidai mekteplerinden birçok örenci cenaze merasimine katılmıtı. Büyük bir kitle arasında Osmanlı sancaına sarılan tabutlar Meydan da, Belediye önüne getirilerek cenaze namazı kılındı. Namazdan sonra stikbal gazetesi bayazarı Faik Ahmet Bey etkili bir konuma yaptı. Merasimden sonra cenazelerin topraa verilmesi için hareket edildi. Burada kalabalıa Fransız temsilcisi Mösyö Lepissire, Kabanayidi bankası direktörü Mösyö Ekilyadi ile Trabzon da Rumca yayınlanan gazetecilerin temsilcileri de katıldılar. Cenazeler, Meydan dan maret kabristanına getirildi ve Hatuniye camisinin bahçesine defnedildi. Gerek Belediye önünde gerek yolda ve defin esnasında fotoraflar da çekilmitir. Defin sırasında Trabzon limanında bulunan Amerika harp gemisinden bazı subaylar ve askerler de gelmi ve fotoraflar çekmilerdi (stikbal, 9 Mayıs 1920: s.1). Öldürülen milletvekillerinin nakil ve cenaze masrafları ise aileleri tarafından karılanmıtı. Örnein Ziya Bey in Samsun dan Trabzon a nakli ve cenaze masrafı 29 lira 22 kuru tutmu bunu da ailesi karılamıtı (Zabıt Ceridesi, C.III, 1981: 108). 4. Trabzon Milletvekillerinin Öldürülmelerine Tepkiler 4.1. Trabzon da Tepkiler Trabzon milletvekillerinden Ziya ve zzet Beylerin öldürülmeleri, beraber yola çıktıkları milletvekili arkadalarının tepkilerine neden olmutu. Milletvekilleri Trabzon a dönmek istemilerse de Trabzon Valisi Hamid Bey in siyasi sakıncalar douracaı gerekçesiyle onları ikna etmesiyle düüncelerinden vazgeçmilerdi (Eken, 1995: 187). Öldürülme olayı Trabzon da ise nefretle karılanmıtı. Trabzon halkı milletvekillerinin öldürülmelerine büyük tepkide bulunmu, bu olayı vilayete yapılmı bir saldırı olarak görmü ve gerekirse silahlanıp suçluları cezalandırabileceklerini ilgili makamlara iletmilerdi (stikbal, 9 Mayıs 1920: s.1). Bu meyanda Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyetine ve stikbal gazetesine özellikle vilayete balı yerlerin Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ubelerinden olayı kınayan ve mebusların ailelerine taziye telgrafları çekilmiti. Bu telgrafları, stikbal gazetesi sayfalarına taımıtı. Bunlardan ilki Polathane(Akçaabat) Belediye Bakanı ve Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi Mithat Bey in telgrafıdır. Mithat Bey telgrafında, vatana hizmet için yola koyulan zzet ve Ziya Beylerin ahadetleri haberlerinin bütün kasabada derin teessürler bıraktıını bildirmiti. Mithat Bey telgrafında ehit olan milletvekillerinin Trabzon vilayeti için oldukça önemli olduklarına, bu olayla beraber vilayetin en önemli uzvunu kaybettiini belirtmi ve Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyetine ve ailelerine taziyede bulunmutur (stikbal, 12 Mayıs 1920: s.1). Samsun Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi Süleyman Bey imzasıyla çekilen bir baka telgrafta Ankara ya giden Mebusların Çaramba ile Samsun arasında Orta Köprü de soyguncu, adi akilerin saldırısıyla ehit edilmelerinin tüm Samsun da üzüntüyle karılandıını ifade etmitir. Bununla beraber gerekli kovuturmanın baladıını ve çok kısa sürede faillerin yakalanacaını belirtmitir (stikbal, 12 Mayıs 1920: s.1). Samsun dan Servet imzasıyla çekilen baka bir telgrafta vatan urunda ehit düen zzet Bey e, Samsun da son vazifenin yapıldıı belirtilerek Trabzon Müdafaa-i Hukuk ve onun aracılııyla Trabzon halkına taziyelerde bulunulmutu (stikbal, 12 Mayıs 1920: s.1). Ordu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adına Süleyman Bey in çektii telgrafta ise Trabzon Vilayetinin önemli ahsiyetlerinden Eyüp ve zzet Beylerin vatan uruna ehit edilmelerinin tüm Ordu yu derin teessürde bıraktıı belirtilmi ve gelimelerden haberdar edilmesi rica edildikten sonra tüm vilayete taziyede bulunulmutur (stikbal, 12 Mayıs 1920: s.1). Fatsa Müdafaa-i Hukuk ubesi Reisi Hamdi ise çektii telgrafta milletvekillerinin ehit edilmelerinin Fatsa da derin bir üzüntüye neden olduunu belirtmi ve taziyede bulunmutur (stikbal, 12 Mayıs 1920: s.1). Rize Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakan Vekili Mustafa Bey tarafından çekilen telgrafta zzet ve Ziya Beylerin ehit edilmelerinin Rize de derin üzüntüler dourduu ifade edilmitir. Bu telgrafta da vatan hizmeti yolunda hareket eden Trabzon milletvekillerini ehit edenlerin en aır cezalara çarptırılması arzulanmı ve suçluların takiplerinin herkesin en önemli vazifesi olduu ifade edilerek gelimelerden haberdar edilmeleri istenmitir (stikbal, 12 Mayıs 1920: s.1). Tirebolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi Hasan imzasıyla çekilen telgrafta Büyük Millet Meclisine Trabzon dan seçilen milletvekillerinden zzet ve Ziya Beylerin Çaramba da ehit

436 edildii haberinin büyük bir üzüntüyle karılandıı ifade edilmitir. Bu suikastın millete yapılmı olduunu, milletin ise bu kanlı lekeyi yine kan ile temizlemeye azmettiini ifade etmitir. Bu meyanda atılacak adımlarda üzerlerine ne düüyorsa yapacaklarını belirtmitir (stikbal, 12 Mayıs 1920: s.1). Vakfıkebir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakanı Ali tarafından çekilen telgrafta milli amacı salama amacıyla Büyük Millet Meclisine katılmak için yola çıkan Trabzon milletvekillerinden Eyüp zade zzet ve Gümühane milletvekillerinden Ziya Beylerin Çaramba da ehit edildikleri haberinin büyük bir üzüntüyle karılandıı belirtilmiti. Suikastı gerçekletirenlerin acilen yakalanarak cezalandırılmalarının beklendii ifade edilerek milletvekillerinin ailelerine taziyede bulunulmutu (stikbal, 16 Mayıs 1920 s.1). Gümühane den Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakanı Mustafa tarafından da bir telgraf çekilmitir. Bu telgrafta Vilayetimiz Meclis-i Fevkalade azalarından Eyüb zade zzet Bey in Çaramba mıntıkası dâhilinde ahadeti haberi sekene-i livaya dilhun ve fevkalade müteessir ettii ifade edilmitir. Gümühane halkının faillerin en aır cezaya çarptırılmasını büyük bir arzuyla istedii ifade edilmi, cemiyet adına Eyüp zade zzet Bey in ailesine taziyede bulunulmutu (stikbal, 16 Mayıs 1920: s.1). Giresun Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakanı Osman (Topal Osman Aa) Bey tarafından da bir taziye telgrafı çekilmiti. Telgrafta olaydan duyulan üzüntü belirtildikten sonra kurunların gerçekte tüm Trabzon Vilayetine sıkıldıını bu nedenle sorumluların bulunup cezalandırılmalarının kendilerine dütüünü ifade etmitir. Telgrafı önemine binaen aynen veriyoruz: Tarihin kayd ettii vaka ve hadisata sahne olan Meclis-i Milliyemizin inhilali üzerine maddi, manevi fedakârlıklarla Ankara da tekil edilen Büyük Millet Meclisine bilintihab izam eylediimiz Mebuslarımızdan Eyüb zade zzet Beyle Kelkit Mebusu Ziya Bey in Çaranba mıntıkasında bir suikasde maruz kalarak bir suret-i facia ve elimede ehid edildiklerini mateesüf istihbar ettik. Amal ve efkârımızı Büyük Millet Meclisine isal ve o Meclis-i Ali de müdafa edecek olan bu muhterem ühedamızın pak ve masum kanlarını aramak onu intihab edip gönderen biz millete ait ve racidir. Kanlı, lekeli silah, bu mazlum ehitlere tehir edilmedi. Biz millete tevcih edildi. Benliiyle silahorluuyla temeyyüz eden vilayetimiz bu kanlı lekeyi yine kanıyla temizlemelidir. Naçiz Giresun Müdafaa-i Milliye ubesi bu hususta icab eden tedabire kemal-i azim ve iman ile itirak eder. Alınacak malumattan bizi de tenvir buyurmanızı rica ederim efendim. Giresun Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Reisi Osman (stikbal, 12 Mayıs 1920: s.1). Maktullerin yakınlarının da stikbal gazetesi aracılııyla taziyelerde bulundukları ve aile fertlerinin gelen taziyeler için kamuoyuna teekkür ilanları verdikleri görülmekteydi. Trabzon Mebusu Eyüp zade zzet Bey in akrabalarından Rize Polis Komiseri Eyüp zade Hakkı Bey in çektii telgraf bu meyandaydı. Hakkı Bey, telgrafına Medar-ı iftiharımız vatan fedaisi Eyüb zade zzet Beyefendi ahali ve hükümet-i mahalliyenin mazhar-ı emin ve itimadi olarak kabul buyurduu sözleriyle balamıtı. zzet Bey in vatana hizmet için Büyük Millet Meclisine giderken bir takım haydudlar tarafından feci ve ani bir surette katl edilmesi haberinden büyük üzüntü duyan kardeleri, çocukları ve bütün aile fertlerinin ve akrabalarının üzüntülerine katıldıını ve hepsine Allah tan sabır dilemitir (stikbal, 16 Mayıs 1920: s.1). Yine Maktullerin aile üyeleri gelen taziyelere karılık teekkür etmekteydiler. Gümühane Mebusu Ziya Bey in babası Hüsnü Bey in Kelkit ten çektii telgraf bu meyandaydı. Telgraf aynen öyleydi: Kelkit Efkar-ı Milliyemizi Büyük Meclisimize ibla vazifesi uurunda mahdumum Ziya Bey e ehedetinden mütehassıl tesirat-ı amikeme taziyatname-i samimiyelerle itirak edilmi olmasından dolayı takdim-i teekkür ve rüfeka-ı mesaisinin muvaffakiyetleri duasını tekrar eylerim. Hüsnü (stikbal, 16 Mayıs 1920: s.1). Trabzon Mebusu zzet Bey in ailesi adına olu Selahattin Bey de stikbal gazetesine gelen taziyeler nedeniyle bir teekkür ilanı vermiti. Bu ilanda Selahaddin Bey aynen unları yazıyordu: Teekkür Gaybubet-i ebedisiyle ailemizi dilhun-ı tesir eden pederimiz zzet Bey in gerek cenaze merasiminde bulunmak ve gerek mektub, telgrafla veya bizzat ihtiyar-ı zahmet ederek beyan-ı taziye etmek suretiyle teesüratımıza itirak buyuran zevat-ı muhteremeye ve Müdafaa-i Hukuk Heyetlerine ayrı ayrı eda-yı teekküre imkân bulamadıımızdan bu babdaki hissiyat-ı ükrangüzaranemize muteber gazetenizin tevsitini rica eyleriz efendim. Merhumun Ailesi Namına Mahdumu

437 Selahaddin (stikbal, 12 Mayıs 1920: s.1). Trabzon da çıkan stikbal gazetesi ise 9 Mayıs 1920 Pazar günü olayı okurlarına ki ehid-i Vatan balııyla vermiti. Gazete haberi tafsilatıyla verdikten sonra bayazar Faik Ahmet in cenaze merasimindeki nutkunu kamuoyuna taımıtı. Gazete, u ana kadar memlekete birçok yarar salamı ve daha birçok faydalar salayabilecek Ziya ve zzet Beyleri, öldürenleri bir takım serseri ve 5-10 kuru dükünü habis olarak deerlendirmi ve olayı iddetle kınamıtır. Gazete, olayın Trabzon da duyulmasıyla büyük bir üzüntü olutuunu belirtmitir. Gazete, cenazelerin kaldırılma sürecini anlattıktan sonra, zzet Bey in kardeleri Murat ve Dani Bey, oulları Selahattin ve Abdulkadir Efendilere, yine ailesi ve akrabalarına ve bütün Trabzon halkına, yine Kelkitli Ziya Efendi nin ailesine ba salıı dilemitir (stikbal, 9 Mayıs 1920: s.1). Trabzon un ileri gelen ttihatçılarından ve aynı zamanda stikbal gazetesinin bayazarı Faik Ahmet Bey in cenaze namazından sonra Belediye önünde yaptıı konuma ise oldukça önemlidir. Bu konuma Trabzon da ileri gelen kitlenin olaya bakı açısını göstermesi ve halkın duygularına tercüman olması açısından oldukça deerlidir. Önemine binaen konumayı aynen veriyoruz: Muhterem Hazar muazzez dindalar: Bugün gözyalarıyla yed-i ihtiram ve tebcilimizde musallâya getirdiimiz ve namazlarını eda eylediimiz iki mübarek ve muhterem tabut ve kuru mübhem bir sesle bize vezaif-i milliye urunda ehit olan iki muazzez vücudun fezail-i vatanpervanesini terennüm ediyor. Evet, vezaif-i milliye ve vataniye urunda. Efendiler tarih-i millimizin imdiye kadar görmedii bir hengâmede, bir hengâme ki evket ve kudret-i slamın son istinadgahı olan saltanatın bünyân-ı istiklali tehlike-i inhidâma maruzdur. te böyle bir hengâme-i tarihiyede Anadolu da içtima eden Millet Meclisine sırf memleket endiâne bir maksatla gönderdiimiz ve memleketin en deerli evladı arasından seçip vatan ümul vazifeler ifasına me mûr eylediimiz bu iki muhterem vücut kendilerine tevdi edilen vatan hizmetleri ifaya giderken hain ve melun bir tesadüfün kurbanı oldular. Efendiler zzet Bey in ehadeti, memleketi derin bir mateme bipâyân bir hüzn ve teessüre giriftâr etmitir. Filhakika merhum müarünileyh memleketimizin en büyük bir rükni idi. Akıl ve kiyâsetiyle medid-i ticaret ve vâsi -i nüfuz nazarıyla memlekette ziitibar ve ihtiram bir mevki tutmu halkın emniyet ve muhabbetini kazanmı, bütün ömrünü ve bütün mesaisini memleketine, memleketinin hayrına sarf etmi idi. zzet Bey merhum, merutiyetten evvel mütaiddid kaymakamlıklarda bulunmu ve inkılaptan sonra on sene bilâfasıla memleketin siyasi hayatına karımı, üç devre-yi intihabiyede mebus çıkmı, parlamentoda, encümenlerde kendisinden vukuf ve malumatından vasi istifadeler edilmi ve müarünileyh bu uzun ve medîd hayat mesaisinde iktisâb eyledii siyasi tecrübelerle inkiâf eden zeka ve dirayetiyle yalnız Trabzon a deil, vatan-ı müterek için de müfîd bir uzuv olmu idi. zzet Bey mütarekeden sonra da millet ileriyle, bilhassa Trabzon un mukadderatıyla faal bir surette alakadar oldu. Bidayette Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti tekilatında ve cemiyetin devam-ı hizmetinde müarünileyhin pek büyük bir hisse-i gayreti mevcuttur. Tarih-i millimiz o gayret Peygamber pesendâneyi elhakk tebcil edecektir. zzet Bey Erzurum konferansında Trabzon u temsil etmi idi. Son defa da milletin büyük bir hevahi ve arzu ile kendisini intihab eyledii meclis-i fevkalade azalıını kabul eyledi. zzet Bey mehum bilhassa bu vazifede memleketine pek vasi hizmet edeceine kani idi. Ve bu kanaatte pek çok kimselerin kendisine emniyet ve memnuniyetle merbut bulunduunu görmü idi. Filhakika müarünileyh padiah ile milleti asındaki sû-i tefehhümleri izale için azami mesai sarf edeceini gitmezden evvel odasına söylemi, icab ederse Ankara dan stanbul a geçeceini memleketine, memleketin selameti uruna bütün vücud ve hayatını feda edeceini anlatmı idi. Bu itibarla zzet Bey in ehadeti vatan-ı müterek hesabına, milletin menfaati namına kayd edilmesi lazım gelen pek büyük bir ziyâdır. Onun hayatına tevcih edilen hain kurun, memleketin kalbine sıkılmı addolunsa sezâdır. zzet Bey den ümit edilen eyler Müslümanlık ve Türklük aleminin derin bir sürurla karılayacaı hizmetlerdi. Memleket halkı müarünileyhi böyle Peygamberpesend ve vatanümul fikirlerle intihab eylemi idi. Ve kendisine karı bu noktadan beri rede? edilen itimad da pek derin idi. Çaranba daki akilerin soygun maksadıyla kat-ı tarık eden canavarların yaptıkları bu cinayât memleketin baına uçuan felaketlerden biri oldu. zzet Bey memleketine daha pek çok kıymettar hizmetler görecek bir çada üfûl eyledi. Efendiler, zzet Bey ve refiki Ziya Efendi memleket ve milletin vezaif-i milliye urunda kurban giden iki fedakâr evladıdır. Bu iki ehid mebhalin? mevki milletin hafıza-yı hürmeti namları ise Trabzon tarihinin ahfâda küade olan sahâif-i vatanperveranesinin ebedi ziynetidir. Onlar yalnız cenneti deil memleketin tarihini de kazandılar. Dünyada da ahirette de namlarını tebid ve mevkilerini bâlâter kıldılar. Sade ahfâd için deil; bizim için de bu menkıbe-i ehadetten alınacak dersler vardır. Millet için ölenler vazife urunda ehit olanlar olarak gösterirler. Namları tarihin sahâif-i ebediyesine geçer. Bundaki

438 sebep zahirdir. Filhakika vezaif-i milliye ve hizmet-i vataniye urunda hayatlarını terk edenler, hamiyetli kalplere vatanperverlik hissini, memleket için sarf-ı mesai ve hayat lüzumu ilka ederler. zzet Bey ve refikinin ehadeti vezaif-i milliye ve vataniyenin kudsiyetini nazarlarımızda canlandırmalı ve bize vazife urunda istihkâr hayatın ne demek olduunu öretmelidir. Efendiler, muhterem dindalar! Fezail-i vataniye ve ahsiyenin büyük büyük numunesi önünde derin bir serfüru-yı hürmet ve tazim ile eilmeyi bilelim ve dua edelim. Cenab-ı Hak millet ve memleket urunda ehit olanlar hürmetine ebedi halas ve saadete ve bir devre-i ükre ve rafaha isal eylesin ve bütün Müslümanların yüzünü güldürsün o zaman bu mübarek ehitlerin ervah-ı muazzesi mazhar-ı sürur ve adi olsun. (stikbal, 9 Mayıs 1920: s.1). lerleyen günlerde de Trabzon da, öldürülen milletvekilleri unutulmamıtı. Zira, Trabzon Mebusu zzet Bey in öldürülmesinin kırkıncı gecesi ileri gelen askeri ve idari görevlilerin de katılımlarıyla bir mevlit okutulmutur. Bu dini etkinlie Trabzon Valisi, Kumandanı, birçok askeri ve idari memur, eraf ve ileri gelen aileler katılmılardı (stikbal, 16 Haziran 1920: s.1). Trabzon ve ona balı Gümühane milletvekilliklerinden boalan yerlerin doldurulması için Türkiye Büyük Millet Meclisi 6 Temmuz 1920 tarihli oturumunda, yeni seçimlerin yapılması kararı alınmıtı (Zabıt Ceridesi, C.II: 1981: 103). Bu karardan sonra Trabzon ve Gümühane de yeni seçimler yapılacaktı. stikbal gazetesinin 8 Austos tarihli sayısında bildirildiine göre Gümühane milletvekillii seçimleri kısa sürede tamamlanmıtı. Gazete, Mutasarrıflıktan bildirildiine göre yapılan seçimlerde Gümühane Hapishane Müdürü Ruen Efendinin büyük bir çounluk elde ettiini bildirdiini ifade etmekteydi (stikbal, 8 Austos 1920: s.1). Trabzon daki seçimler ise Gümühane dekinin aksine uzun sürmütü. Trabzon daki seçimlerde sadece Samsun da öldürülen zzet Bey in yerine deil aynı zamanda salık sorunları nedeniyle istifa etmi olan Sabri Bey in yerine de seçimler yapılacaktı. 24 Austos tarihi itibariyle Trabzon Valilii, seçimlerin yapılacaını ilgili yerlere bildirmiti (stikbal, 25 Austos 1920: s.1). Trabzon da seçimlerin yapılacaı kesinleince tartımalar da beraberinde gelmiti. stikbal gazetesi bayazarı Faik Ahmet Bey bayazılarıyla seçimler hakkında kamuoyunu yönlendirmeye çalımıtı. 5 Eylül 1920 tarihli stikbal gazetesinde ntihab Meselesi balıklı yazısında Ankara nın ve mahalli hükümetin teblii sonrasında ikinci seçmenlerin 20 Eylülde toplantıya çarıldıı bilgisini vermekteydi. Faik Ahmet Bey, yazısında memleket için önemli eyler yapabilecek, dirayetli milletvekillerinin seçilmesi gerekliliine dikkat çekmekte aksi takdirde seçimlerin bir anlamı olmayacaını ifade etmekteydi (stikbal, 5 Eylül 1920: s.1). 12 Eylül tarihli stikbal gazetesinde Yine ntihâb Meselesi bayazısında ise Gümühane deki seçimlere dikkat çekmektedir. Ona göre Gümühane de Hapishane Müdürünün yeni mebus seçilmesi, seçimlerin önemsenmediinin bir göstergesiydi. Memleketin bugün büyük zorluklar çektiini ve ciddi anlamda siyaset bilimini bilen etkili mebusların Ankara ya gönderilmesi gerektiini ifade ederek Gümühane deki gibi hapishane müdürlerinin veya gardiyanların seçilmemesi gerektiine dikkat çekmitir. Bir hafta sonra ise Trabzon da yapılacak seçimlerde ikinci seçmenlerin ii daha ciddiye almalarını ve memlekete faydalı olabilecek kiileri milletvekilleri seçmelerini yinelemiti (stikbal, 12 Eylül 1920: s.1). Faik Ahmet Bey in belirttiinin aksine bir hafta sonra Trabzon seçimleri yapılamamıtır. Çünkü ikinci seçmenlerin tamamı seçim yerine ulaamamıtı. kinci seçmenlerin gelmemesine milletvekili adaylarının kesin olarak belirlenmemi olması gerekçe gösterilmekteydi. Bu nedenle seçimler 29 Eylüle ertelenmiti. 22 Eylül tarihli stikbal gazetesinin bildirdiine göre, kesin olmamakla beraber milletvekili adayları unlardı: Eski Trabzon Mebuslarından Hafız Mehmet, Yazar Nebi zade Ahmed Hamdi Beyler ve Hacı Ali Hafız zade Hakkı Efendi (stikbal, 22 Eylül 1920: s.1). Fakat kısa sürede adaylar kesinlemitir. Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adayları Eski Trabzon milletvekili Hafız Mehmet Bey ile Hacı Ali Hafız zade Celaleddin Beyler olarak belirlenmiti. Belirlenen adaylar Trabzon basınınca kamuoyuna ilan edilmiti (stikbal, 29 Eylül 1920: s.2). Nitekim Trabzon da yapılan seçimler sonucunda Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adayları Türkiye Büyük Millet Meclisine katılmaya hak kazanmılardı. Seçilen Mebuslar 16 Ocak 1921 Pazar günü Loyd adlı vapurla Ankara ya gitmek için hareket etmilerdi. Trabzon Valisi Sabri, Alay Kumandanı Ali Rıza, Müdafaa-i Milliye Heyeti, Belediye, Meclis-i dare, Ticaret Odası üyeleriyle eraf ve tüccarlar milletvekillerini uurlamılardı (stikbal, 20 Ocak 1921: s.2). 4.2. Mecliste Tepkiler Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakanı Barutçuzâde Hacı Ahmet Bey in 8 Mayıs 1920 de gönderdii telgrafla meclis olayı haber almıtır (Zabıt Ceridesi, C.I, 1981: 279; Çoker, 1995: 938). 13

439 Mayıs 1920 de Mecliste büyük bir üzüntüyle okunan bu telgrafta, Ahmet Bey in belirttiine göre, Milli vazife uruna hain ve melun bir tesadüf neticesi olarak zzet ve Ziya Beylerin facia-i ehadeti bütün vilayet halkını derin bir teessür ve mateme ilka eylemiti. Ahmet Bey, Vilayetin çeitli yerlerindeki Müdafaa-i Hukuk ubelerinden gelen telgrafları hatırlatmı ve tüm halkın büyük bir galeyanda olduunu ve olayın sorumlularının acilen takip ve imhalarını istediklerini belirtmitir. Ordu ve Hükümet tarafından yapılacak kovuturma sonucunda sorumluların yakalanmalarıyla acıların biraz olsun dinecei bildirilmitir. Ahmet Bey milletvekillerin cenaze merasimlerindeki kalabalıa da dikkat çektikten sonra telgrafını Cenabı Hak merhumları ebediyen gaffarına nail ve memleket ve milleti halas ve saadete isal buyursun âmin. temennisiyle bitirmiti (Zabıt Ceridesi, C.I, 1981: 279). Okunan bu telgraf, mecliste büyük bir üzüntüyle karılanmıtı. Vah vah, Allah rahmet eylesin, Ailelerine taziyet yazılsın sesleri yükselmitir. Meclis bakan yardımcısı Celalettin Arif Bey, zzet ve Ziya Beylerin Trabzon dan Büyük Millet Meclisine milletvekili seçildiklerini ve meclise gelirken yolda tecavüze maruz kaldıklarını bu nedenle ehit olarak adlandırılmaları gerektiini söylemitir. Celalettin Arif Bey, ölüm olaylarının kasten yapılmı olabileceini belirtmitir. Ölenlerin, Vatan ehidi olarak kabul edilmesini istemiti. Celalettin Bey mecliste üzüntüsünü belirttikten sonra, ailelerine meclis adına taziye mektubunun gönderileceini de belirtmitir (Zabıt Ceridesi, C.I, 1981: 279, 304). Mecliste, Aydın Milletvekili Tahsin Bey in önerisiyle Türkiye Büyük Millet Meclisinin ilk ehitleri Ziya ve zzet Beylerin anılarına hürmeten birleime be dakika ara verilmitir (Zabıt Ceridesi, C.I, 1981: 279, 304; Çoker, 1995: 938). Türkiye Büyük Millet Meclisi Bakanı Mustafa Kemal Paa da Ziya ve zzet Beylerin öldürülmelerini büyük bir üzüntüyle karılamıtır. Yukarıda ayrıntılarını verdiimiz Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakanı Hacı Ahmet Bey in olayı bildiren telgrafına Mustafa Kemal Paa, kendisinin ve Meclisin hislerini bildiren bir telgrafla cevap verdi. Mustafa Kemal Paa telgrafında ölen milletvekillerini ehit olarak tanımlamı ve olaydan kendisinin ve Meclisin derin bir üzüntü duyduunu ifade etmiti. ehit milletvekillerinin ailelerine taziyelerinin bildirilmesini istemitir. Telgrafı önemine binaen aynen veriyoruz: C 8 Mayıs telle: Büyük Millet Meclisi ehid mebuslar zzet ve Ziya Beyler hakkındaki telgrafnameyi kemal-i teessür ile telakki eylemi ve merhumların ailelerine arz-ı taziyet eylemek vazifesini makam-ı riyasete tevdi eylemitir. Meclisin teessür ve taziyelerinin merhumların muhterem ailelerine iblaına tevsit buyurulması mercudur. Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal (stikbal, 16 Mayıs 1920: s.1). Meclis, öldürülen milletvekillerin geride kalan ailelerinin içinde bulundukları zor durumu biraz olsun azaltmak için harekete geçti. 7 Austos 1920 de Gümühane Milletvekili Hasan Fehmi Bey, zzet ve Ziya Beylerin Mecliste çalımaları halinde alacakları bir yıllık maalarının ailelerine verilmesine dair bir takrir verdi (Zabıt Ceridesi, C.III, 1981: 279, 107). Fehmi Bey takririnde, u ana kadar mebusların yerlerine kimsenin seçilmediini, bu nedenle tahsisatlarının gelir ve gider bütçesinde yer aldıını belirttikten sonra bütçede bulunan tahsisatın takdir nianı olarak ehit milletvekillerinin ailelerine verilmesini istemiti. Hasan Fehmi Bey, özellikle cenaze için ailelerin büyük masraflara girdiini belirterek stanbul da eceli ile ölen milletvekillerinin kefenlerinin meclis veznesinden karılandıını hatırlatarak talebini yeniledi. Fehmi Bey in bu istei ise meclis tarafından olumlu karılanmıtır (Zabıt Ceridesi, C.III, 1981: 279, 108). Bu dorultuda Ziya Bey in vazife baına giderken hayatına son verildii gerekçesiyle, ailesine ilk olarak 120 lira ikramiye verilmiti ( TBMM Arivi: 192). 13 Nisan 1924 tarih ve 478 sayılı kanunla ise Mehmet zzet Bey ve Ziya Bey in elerine ve örenimlerini tamamlayıncaya kadar çocuklarına vatana hizmet aylıı balanmıtı ( TBMM Arivi: 192). SONUÇ Türkiye Büyük Millet Meclisi ne katılmak için Trabzon dan hareket eden Trabzon Milletvekillerinden Ziya ve zzet Bey lerin Samsun da bir ekıya grubu tarafından öldürülmeleri bata Trabzon da olmak üzere bütün yurtta büyük bir üzüntüye neden olmutur. Öldürülen Trabzon ve Gümühane Milletvekilleri gerçekten de Türkiye de en fazla hizmete ihtiyaç duyulduu sırada basit bir ekıyalık olayıyla bu hizmeti yapamamılardır. Milli Mücadelenin Trabzon ve çevresinde temellenmesi

440 ve yayılmasında önemli roller üstlenmi olan bu milletvekilleri hiç üphesiz öldürülmemi olsalardı, tecrübeleriyle Türkiye Büyük Millet Meclisi nin en aktif ve baarılı üyelerinden olacaklardı. Gerçekleen bu olay, siyasi nedenlerden ziyade basit bir ekıyalık vakası olarak deerlendirilmitir. Milletvekillerin cenazeleri binlerce Trabzonlu tarafından kaldırılmıtı. Halk olayın faillerinin bir an önce yakalanıp cezalandırılmalarını büyük bir arzuyla talep etmi; hatta bu meyanda gerekirse kendilerinin de kovuturmaya katılabileceklerini ifade etmiti. Türkiye Büyük Millet Meclisi ise öldürülme olayını kınamı ve ölenleri yad etmek için oturuma 5 dakikalık ara vermi, ölenleri Vatan ehidi olarak tanımlamıtı. Türkiye Büyük Millet Meclisi Bakanı Mustafa Kemal Paa da Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyetine çektii telgrafla öldürülen milletvekillerini ehit olarak telakki etmi ve ailelerine taziye göndermiti. KAYNAKÇA AHMET Faik, (5 Eylül 1920). ntihâb Meselesi, stikbal, s.1. AHMET Faik, (12 Eylül 1920) Yine ntihâb Meselesi, stikbal, s.1. ARMAAN, Servet (1968). Türkiye de Parlamento Seçimleri, stanbul Hukuk Fakültesi Mecmuası, S. 3-4, s. 47-100. ATATÜRK, Mustafa Kemal (1997), Nutuk (1919-1927), Ankara: Atatürk Aratırma Merkezi Yayınları. BERKES, Niyazi (2002), Türkiye de Çadalama, Yay. Haz. Ahmet Kuya, stanbul :Yapı Kredi Yayınları. Büyük Millet Meclisinin Teessüratı, (16 Mayıs 1920), stikbal, s.1. ÇOKER Fahri (1995), Türk Parlamento Tarihi, Milli Mücadele ve TBMM I. Dönem 1919-1923, C. III, Ankara: TBMM Vakfı Yayınları. EKEN, Halit (1995), Milli Mücadelede Vali (Kapancızade) Hamid Bey, Yayınlanmamı Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Atatürk lkeleri ve nkılâp Tarihi Enstitüsü. ERDEHA, Kamil (1993), Milli Mücadelede Vilayetler ve Valiler, stanbul: Remzi Kitapevi Yayınları. Gümühane Mebusu, (8 Austos 1920), stikbal, s.1. ki ehid-i Vatan, ( 9 Mayıs 1920), stikbal, s.1. ntihâb Ne Oldu?, (22 Eylül 1920), stikbal, s.1. KARABEKR, Kazım (1993), stiklal Harbimiz, C. I, stanbul: Emre Yayınları. Katillerden Biri Daha Yakalandı, (27 Mayıs 1920), stikbal, s.2. Katillerden Biri, (23 Mayıs 1920), stikbal, s.2. Mebuslarımızın Hareketi, (20 Ocak 1921), stikbal, s.2. Meclis-i Fevkalade Azalarının Hareketi, (4 Mayıs 1920) stikbal, s.1 Mevlit-i Nebevi Kıraati,(16 Haziran 1920), stikbal, s.1. Müdafaa-i Milliye Namzetleri, (29 Eylül 1920), stikbal, s.2. EYÜP, Mehmet zzet, (1920), Tercüme-i Hali, TBMM Arivi: Sicil Nu: 415. EYÜP, Mehmet zzet, (1920), Kısa Olumluu, TBMM Arivi: Sicil Nu: 415. UÇAROL, Rifat (2000), Siyasi Tarih (1789-1999), stanbul: Filiz Kitabevi Yayınları. Yeni ntihâb, (25 Austos 1920), stikbal, s.1. ÜÇÜNCÜ, Uur (2007), Son Osmanlı Mebusan Meclisinde Sivas Mebusları, Osmanlılar Döneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri, C.I, Sivas: Sivas Valilii l Kültür ve Turizm Müdürlüü Yayınları, s.627-645. Teekkür, (12 Mayıs 1920), stikbal, s.1. TULU, Ziya, Tercüme-i Hali, TBMM Arivi: Sicil Nu: 192. TULU, Ziya, Kısa Olumluu, TBMM Arivi: Sicil Nu: 192. ZÜRCHER, Erik Jan (2008), Modernleen Türkiye nin Tarihi, stanbul: letiim Yayınları. TBMM Zabıt Ceridesi (1959). C.1, Ankara: TBMM Yayınları. TBMM Zabıt Ceridesi (1981). C.II, Ankara: TBMM Yayınları. TBMM Zabıt Ceridesi (1981). C. III, Ankara: TBMM Yayınları. TBMM Zabıt Ceridesi (1945). C.VIII, TBMM Yayınları.