GÜNEY GAZ KORİDORU DANIŞMA KURULU II. TOPLANTISI GÜNDEM KONULARI

İÇİNDEKİLER ABD AB ARNAVUTLUK AZERBAYCAN BP BULGARİSTAN GÜRCİSTAN HIRVATİSTAN İNGİLTERE İTALYA KARADAĞ YUNANİSTAN 1

ABD Güney Gaz Koridoru ve bu kapsamdaki Projelerin, Türkiye ile bölge ülkelerinin Rusya ya olan enerji bağımlılığını azaltma yönünde üstlendiği kritik rolün, ABD tarafından bilinmesinden ve bugüne kadar sağlanan destekten memnunuz. Türkmenistan Gazının Ülkemize ve Avrupa ya İletilmesi hususunda Türkmenlerin ikna edilmesi ve hukuki sorunların üstesinden gelinmesi noktasında ABD nin somut desteğini bekliyoruz. Doğu Akdeniz (İsrail) Kaynaklarının ülkemize ulaştırılmasının ABD tarafından desteklendiğini biliyoruz. Ancak, hem Kıbrıs adasında hem de İsrail ile olan ilişkilerimizde kati ve uzun vadeli çözümler sağlanmadıkça, olası bir projeye yatırım yapılmasında herhangi bir ilerleme sağlanamayacağını düşünüyoruz. ABD nin LNG ihracatına başlaması, ülkemiz gibi doğalgaz alanında kaynak çeşitlendirmesi hedefi olan ülkeler açısından büyük önem arz etmektedir. Bu kapsamda, ABD firmalarının ülkemize LNG ihracatı yapmaları hususunda cesaretlendirilmesinde fayda görüyoruz. İran Yaptırımlarının Kaldırılmasının, İran a uluslararası arenada yeni bir hareket alanı sağladığı malumunuz. Bu gelişmenin, kısa ve uzun vadede, uluslararası enerji projelerine yansımaları ve petrol fiyatları üzerindeki etkilerinin neler olabileceğini düşünüyorsunuz. 3

AB MİLOŞ ŞEVÇOVİÇ GÖRÜŞMESİNDE SAYIN BAKANIMIZ TARAFINDAN VERİLECEK MESAJLAR Yüksek Düzeyli Enerji Diyalogu Toplantısı nda Sayın CANETE ile görüşmekten ve Enerji Faslı ve Güney Gaz Koridoru na ilişkin aynı fikirde olduğumuzu görmüş olmaktan memnuniyet duydum. Güney Gaz Koridoru Konseptini desteklemeye devam edeceğiz. Enerji kaynakları ve alıcı pazarlar arasında doğal bir köprü oluşturan Türkiye, AB arz güvenliği için kilit bir ülke ve AB ye giden enerji kaynakları için başlıca güzergah konumundadır. Hem dinamik ve büyüyen iç pazarımız hem de ülkemiz içinde ve çevresindeki tüm boru hatları projeleri ile Türkiye bir enerji merkezi olmak için çok elverişli bir duruma sahiptir. Enerji merkezi olmak hem bizim amacımızdır, hem de AB nin çıkarınadır. Doğu Akdeniz kaynaklarının LNG veya boru hattı yoluyla Avrupa ya taşınması konusunda Türkiye bölgesindeki kaynakların iletimi için en mantıklı seçenek olarak ön plana çıkmaktadır. Türkiye Hazar kaynakların iletimine yönelik projelerin gerçekleştirilmesinde etkin bir rol oynamaya devam edecektir. TANAP Projesi nin 4

planlanandan önce bitmesi öngörülmektedir ve Hazar Geçişli Doğalgaz Boru Hattı Projesi nin (Türkmen gazı) gerçekleşmesi konusunda umutluyuz. TANAP Güney Gaz Koridoru nun vazgeçilmez bir parçasıdır ve başarılı bir şekilde tamamlanmasına yönelik çalışmalarımız devam etmektedir. Hazar Geçişli Doğalgaz Boru Hattı Projesi nin İkinci Çalıma Grubu Toplantısı nın (İstanbul, 22 Şubat 2016) başarılı geçtiğini ve somut seçenekler üzerinde tartışmaya başladığımızı öğrenmekten mutluluk duydum. (Avrupa Komisyonu projeye ilişkin iki seçenek sunmuştur: mevcut boru hatlarındaki serbest kapasitenin kullanıldığı kısa dönemli seçenek ve yeni boru hatlarının inşasına dayanan uzun dönemli seçenek. Komisyon un ilk seçeneği tercih ettiği izlenimi edinilmiştir.) SN ŞEVÇOVİÇ TARAFINDAN SORULMASI DURUMUNDA: (Eğer Azerbaycan Hazar Geçişli Boru Hattı Projesi kapsamında Türkmen gazının TANAP üzerinden taşınmasını kabul etmezse) Proje kapsamında Türkmen gazı ile İran gazının swap edilmesi seçenekler dahilindedir. Bu seçeneğin feasible olup olmadığını tahkim süreci sonuçlandıktan sonra değerlendirmeyi tercih ediyoruz. Her halükarda ilk aşamada Türkmenleri proje kapsamında satmayı arzu ettikleri miktardan daha az gaz satmaya ikna etmemiz gerekebilir. Satın alınacak miktarın artırılması ileride düşünülebilir. 5

ARNAVUTLUK Arnavutluk da dâhil olmak üzere Balkan ülkeleri Azerbaycan gazının Avrupa ya taşınmasında önemli bir görev üstlenmektedir. Arnavutluk un doğal gaz açısından zengin bir ülke olduğunu ve doğalgaz araması yapılması için bazı alanların belirlendiğini biliyoruz. Bu konudaki çalışmalarınız nasıl gitmektedir? Güney Gaz Koridoru Projesi kapsamında ülkenizden de geçmesi planlanan TAP ve TAP a bağlanacak IAP (Ionian- Adriatic Pipeline) projelerinin, ülkenizin gaz sektöründe aktif rol alabilmesi açısından çok önemli olduğunu düşünüyoruz. TAP gibi büyük projelerin gerçekleştirilmesi ülkenizi yatırımcılar için cazip bir konuma getirecektir. Bu gibi projeler sadece ekonomik katkılar sağlamamaktadır. Aynı zamanda pek çok sektörde istihdam yaratmakta ve stratejik olarak ülkelerin gaz sektöründe söz sahibi olmasını da beraberinde getirmektedir. TAP ve IAP Projeleri ile ülkeniz bölgesinde enerji üssü haline gelmeyi hedeflemektedir. Sizce bu iki proje bu hedefi gerçekleştirmek için yeterli olacak mıdır? TAP ve IAP projeleri kapsamında Azerbaycan dan gelecek gazın nakledilmesne yönelik komşu ülkelerle enterkonnektör projeleri geliştirmeyi planlıyor musunuz? 6

AZERBAYCAN TANAP Projesi: Projenin, planlanan zamandan daha önce tamamlanmasını temenni ediyoruz. Bunun için gerekli her türlü çabayı ortaya koymaya hazırız. Aralık ayındaki ziyaretimizde TANAP projesinin takviminin öne alınması için mutabakata varmıştık. Projede öngörülen takvim değişikliğine ilişkin herhangi bir çalışma yapılıyor mu? Çalışmalara yönelik ilerlemeler ve varsa sorunlar hakkında görüşlerinizi almak isteriz. ALOV Projesi: Son günlerde basında Sayın Devlet Başkanı İlham Aliyev in İran ziyareti kapsamında İran ve Azerbaycan ın Alov sahası için prensipte anlaştığı, ancak detayların henüz sonlanmadığı yönünde açıklamalar (İran tarafından) mevcuttur. Malumunuz TP nin Alov Projesinde mevcut oranda (%10) hisse sahibi olacağını akdeden bir ek anlaşma imzalanmasını arzu ettiğimizi bildirmiştik. Bu konuda yanıt almayı bekliyoruz. AZERBAYCAN TARAFININ GÜNDEME GETİRMESİ HALİNDE Azerbaycan ın Petkim ve Star Rafinerisinin Kıyı Kanunun Sınırlayıcı Hükümlerinden Muafiyet Talebi: Rafineri, petrokimya tesisleri ya da uluslararası anlaşmalarla yapımı öngörülen tesislerin Kıyı kanunumuzun sınırlayıcı hükümlerinden muafiyetinin sağlanmasına ilişkin halihazırda mevzuatımızda çalışmalar yapılmaktadır. Söz konusu 7

değişiklikler henüz tasarı niteliğindedir. Yasalaşması için Meclisimizin onayı gerekmektedir. Nahçıvan Doğal Gaz Boru Hattı Projesi ile Nahçıvan ın doğal gaz ihtiyacının karşılanmasını hedeflemiştik. Projenin hayata geçirilmesi konusunda iki taraf 8 Ağustos 2009 tarihli Niyet Beyanı ile iradesini ortaya koymuştur. Ancak, Projeye ilişkin bugüne kadar tarafınızdan geri dönüş alınamamıştır. Azerbaycan ın projeye ilişkin görüşlerini almak isteriz. Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinin Elektrik Enerjisi Borcuna ilişkin iki Ülke arasında imzalanan Protokol henüz TBMM onayından geçmemiştir. Protokol gereği 2015 yılının son çeyreğinde ilk taksit (40 milyon dolar) Kasım 2015 tarihinde yatırılmıştır. Borcun ikinci taksitinin 2016 yılının ilk çeyreğinde Azerenerji tarafından TETAŞ a ödenmesi beklenmektedir. 8

BP TANAP kapsamında Türkiye ye yapılacak ilk gaz sevkiyatının öne çekilmesi mümkün olabilecek midir? Güney Kafkasya Boru Hattı Genişletme ve Faz 2 saha Geliştirme çalışmalarında gelinen son durum nedir? TAP Projesi nde Italya da özellikle Puglia yerel yönetimiyle çevre ile ilgili yaşanan problemlerde gelinen son aşama tarafınızca nasıl değerlendirilmektedir? 3. Şah Deniz Faz 3 ile ilgili olarak genel öngörüleriniz nelerdir? 4.Hazar daki diğer gaz kaynaklarının (özellikle Türkmen gazı) Şah Deniz üretimi ve TANAP a bağlanması konusundaki görüşleriniz nelerdir? BP TARAFINDAN GÜNDEME GELMESİ HALİNDE TANAP kapsamında; BP tarafından Proje Şirketine %12.5 hisse ile ortak olunmasının öncesinde Ev Sahibi Hükümet Anlaşması na Dokunulmazlıktan Feragat a (Waiver of Immunity) ilişkin bir madde eklenmesi talep edilmiştir. Konuya ilişkin yapılan müzakerelerin ardından söz konusu madde Ev Sahibi Hükümet Anlaşması na değişiklik getirecek bir anlaşma içerisine derç edilmiştir. 9

13 Mart 2015 tarihinde Bakanlığımız ile TANAP Şirketi arasında imzalanan Değişiklik Anlaşması Bakanlığımız tarafından onay süreci tamamlanmak üzere Dışişleri Bakanlığına gönderilmiştir. 10

BULGARİSTAN Bulgaristan Azeri gazının Avrupa ya taşınmasında rol oynayabilecek önemli Bakan ülkelerinden bir tanesidir. Azeri gazının TANAP vasıtasıyla Türkiye üzerinden Bulgaristan a iletilmesine Azerbaycan tarafının da olumlu yaklaştığı bilinmektedir. (Ancak gazın IGB -Yunanistan-Bulgaristan Enterkonektörü vasıtasıyla iletilebileceğinin işaretleri verilmiştir.) Bu kapsamda Ülkemiz ITB (Türkiye-Bulgaristan Enterkonektörü) Projesini hayata geçirmeye hazırdır. Projenin gerçekleştirilmesi için her türlü desteği vermeye hazırız. ITB Projesi ile Ülkemiz ve Bulgaristan doğal gaz iletim sistemleri çift yönlü akışa imkan verecek şekilde bağlanacaktır. Proje ile ülkelerimiz arasında hem entegrasyon arttırılacak hem de Bulgaristan için tedarik ve güzergah çeşitliliği sağlanacaktır. BOTAŞ, ITB Projesine ilişkin ön fizibilite ile ilgili görüşlerini 27 Mart 2015 tarihinde Bulgaristan tarafına iletmiştir. Ancak halen Bulgaristan tarafından bir yanıt alınamamıştır. 11

Bu durumda, ITB projesinin gerçekleştirilmesine ilişkin görüşleriniz nelerdir? Azeri gazının ITB mi yoksa IGB vasıtasıyla mı taşınması planlanmaktadır? Gaz ithalatında tek bir tedarikçi (Rusya) ile tek bir güzergâha bağlı olmanız sebebiyle yaşadığınız sıkıntıların farkındayız. Bu sebeple, ITB projesine ilişkin çalışmalara hızla devam edilmesini ve projeye ivme kazandırılmasını temenni ediyoruz. Öte yandan Bulgaristan ın, Türkiye ve Yunanistan haricinde diğer komşu ülkeleri ile (Sırbistan ve Romanya) de hedeflediği enterkoneksiyon projeleri var, bu projeler ile ilişkin gelişmeler nelerdir? 12

GÜRCİSTAN Güney Gaz Koridoru projesinin tesisi için yapılan çalışmaları desteklemekteyiz. Ülkeniz hem transit ülke olarak hem de Rusya ya komşu bir ülke olarak büyük önem taşımaktadır. Gürcistan ın hidrokarbonlardaki güvenli enerji güzergâhı konumunun sürdürülmesi önemlidir. İlave doğalgaz alımı hususunda Rusya ile yaptığınız görüşmelerde bir gelişme sağlayabildiniz mi? Gürcistan ın doğusunda (Güney Kakheti Gaz Kompleksi) doğalgaz keşfine ilişkin basında yer alan haberler doğru mu? (Tiflis Büyükelçiliğimiz haberlere ihtiyatlı yaklaşılmasını bildirmiştir) Enerji İşbirliği Anlaşmamız kapsamında; başta uygun ticari koşullarda elektrik ticaretimizin ve iletim hatları konusunda olmak üzere enerji alanındaki işbirliğimizin geliştirilmesini arzu ediyoruz. İşadamlarımız şu ana kadar ülkenizde HES inşaatları için toplam 437 Milyon Dolarlık yatırım yapmıştır. Türk şirketlerinin toplam HES inşaatlarındaki payı %32 dir. Tüm Türk şirketlerinin yaptığı ve yapmakta olduğu enerji projelerinin toplam değeri ise 1,2 milyar ABD Dolarıdır. 13

Gürcistan ın sahip olduğu hidrolik potansiyelin enerji yatırımlarına dönüştürülmesinde Türk firmalarının daha fazla yer almasından memnuniyet duyacağız. (Gürcistan da 200 kadar HES in yabancı firmalar tarafından kurulması planlanıyor) GÜRCİSTAN TARAFINDAN GÜNDEME GETİRİLMESİ HALİNDE Kura Nehri Üzerinde Kurulması Planlanan Hidroelektrik Santral Projesi: Orman ve Su İşleri Bakanlığı tarafından yürütülmektedir. Orman ve Su İşleri Bakanlığımız Kura nehri üzerinde ülkemiz ile Gürcistan tarafından ortak baraj ve HES inşa edilmesine yönelik 2010 yılından beri süregelen görüşmelerden bir sonuç alınamamasından dolayı ciddi ekonomik kayıplar yaşandığını belirtmektedir. Bu nedenle, Orman ve Su İşleri Bakanlığımız Kura Projesi Master Planı çerçevesinde planlanan Kura Nehri Havzası ndan Çoruh Nehri Havzası na su aktarımı yapılması dahil, baraj ve enerji projelerinin hayata geçirilmesine karar vermiştir. Gürcistan ın su aktarımına, Kura Nehri Havzası nın değişmesine ve su miktarının azalmasına yönelik faaliyetlere sıcak bakmadığını biliyoruz. (çevresel ve ekonomik olumsuz etkiler yaratacağı gerekçesiyle) 14

Ülkemiz sınıraşan sular konusunda komşularıyla gerekli işbirliğini ortaya koymaya devam edecektir. Bu kapsamda, ilgili Bakanlıklarımız projenin her aşamasında konuyla ilgili tarafları (Gürcistan, Azerbaycan) bilgilendirecektir. 15

HIRVATİSTAN Bölgenizde Rus gazına en az bağımlı olan ülke konumundasınız. Bu durum sizi avantajlı konuma getirmektedir. Bununla birlikte Güney Gaz Koridorunun parçası olan TAP ve IAP projeleriyle daha da avantajlı konuma gelmeniz söz konusudur. TAP projesinin IAP projesine bağlanması ve IAP boru hattının, inşa edilmesi öngörülen Krk LNG terminaline bağlanmasının, ülkenizin ve bölgenin enerji arz güvenliği açısından önemli olduğunu biliyoruz. Bu projeler, ülkenizin gaz alanında etkin bir konumda yer almasına katkı sağlayacaktır. Doğalgaz tüketiminizin yaklaşık %65 ini kendi kaynaklarınızdan sağlamanız göz önünde bulundurulduğunda, bahse konu boru hattı projelerinin ve LNG terminalinin inşasının gerçekleştirilmesi ile gaz alanında ülkeniz önemli ekonomik ve stratejik avantajlar sağlayacaktır. Bu projeler dışında doğalgaz alanında başka bir proje gerçekleştirmeyi öngörüyor musunuz? 16

İNGİLTERE Öncelikle TANAP Projesi kapsamından BP ile yürütülen çalışmalardan memnuniyet duymaktayız. Güney Gaz Koridoru kapsamında geliştirilen projelerin İngiltere ye nasıl bir etkide bulunabileceğini öngörüyorsunuz? Orta ve uzun vadede İngiltere bu projelere ilişkin olarak nasıl bir yaklaşım içinde bulunmayı planlamaktadır? Enerji alanındaki işbirliği potansiyelimizi geliştirmek üzere Enerji Diyaloğu nun 6. Toplantısını bu yıl gerçekleştirmeyi istiyoruz. Ayrıca daha önce de gündeme gelen ve işbirliğimizi daha ileri seviyeye taşımak adına odaklanacağımız konuları belirleyecek olan Çerçeve Bildirge nin de bu toplantı esnasında imzalanmasının yerinde olacağına inanıyorum. 17

İTALYA TAP kapsamında, İtalya nın karadan geçecek boru hattı için EPC sözleşmelerini 2015 yılı sonunda imzalandığını biliyoruz. Hattın inşasına 2016 yılı ilk yarısında başlanması planlanıyordu, çalışmalar ne aşamada? Almanya dan sonra Avrupa nın en büyük doğalgaz ithalatçısı ve Almanya ve İngiltere den sonra en büyük doğal gaz tüketicisi olan İtalya için TAP Projesinin önem arz ettiği ortadadır. Bu proje ile gelecek gazın yeterli olacağını düşünüyor musunuz? TAP vasıtasıyla gelecek gaz yeterli olmadığında ne gibi önlemler almayı düşünüyorsunuz? Yeni başka boru hattı projeleri gündemde midir? Ağustos 2015 te Eni Mısır açıklarında dünyanın en büyük doğal gaz yataklarından (Zohr) birini bulduğu açıklandı. Bu keşif ile Mısır ın enerji ihracatçısı olacağı ve Avrupa için Rus gazına yeni bir alternatif olacağı değerlendirmeleri bulunmaktadır. Siz de bu görüşe katılıyor musunuz? Konuya ilişkin çalışmalar nasıl gitmektedir? Edison firmasının Gazprom ve DEPA ile bir Mutabakat Zaptı imzaladığı, Rus gazının Karadeniz in altına döşenecek bir boru hattı vasıtasıyla Yunanistan a ve buradan da İtalya ya taşınmasının öngörüldüğü basına yansımıştır. Bu kapsamda ITGI Poseidon Projesi kapsamındaki çalışmaların sonuçlarının 18

kullanılmasının planlandığı söylenmektedir. ITGI Poseidon Projesi bu durumda tekrar gündeme gelir mi ne düşünüyorsunuz? Saipem in Güney Akım projesinin iptalinden dolayı, projenin ilk hattının deniz kesimi inşası ile ilgili uğradığı zarar nedeniyle Gazprom a bağlı South Stream Transport şirketi aleyhine 759 milyon avroluk tazminat talebiyle uluslararası tahkime başvurduğu basında yer almaktadır. Bu konudaki son gelişmeler nelerdir? 19

KARADAĞ Karadağ ı, jeostratejik konumu ile Balkanların son derece önemli bir ülkesi olarak görüyoruz. Karadağ, Arnavutluk, Hırvatistan ve Bosna- Hersek arasında doğalgaz boru hattı projelerinin geliştirilmesi ve Hazar bölgesinden gelen doğalgazın alımı konusunda bir işbirliği olduğunu biliyoruz. Bu kapsamda yürütülen işbirliği ne aşamadadır? TAP bir dalı olan IAP Projesine ilişkin Karadağ, Bosna-Hersek, Arnavutluk üzerinden Hırvatistan a bağlanması konusunda hangi adımlar atılmıştır? Ekim 2015 te SOCAR Başkanı Rövnag Abdullayev, Karadağ ın da TAP projesine katılmaya istekli olduğunu ifade etmiştir. Bu anlamda Karadağ ın herhangi bir girişimi oldu mu? 20

YUNANİSTAN Hem ülkelerimizin hem de Avrupa nın enerji arz güvenliğine katkıda bulunacak Güney Gaz Koridoru kapsamında komşumuz Yunanistan ile işbirliği yapmaktan memnunuz. TAP Projesine dair Yunanistan da 1,5 milyar Euroluk yatırım yapıldığını ve Yunanistan ın gerekli hazırlıkları tamamlamak üzere olduğunu duyuyoruz. Bunlar memnuniyet verici gelişmeler. Yunanistan ın Rusya dan doğalgaz alımını artırmasına ilişkin Rusya ile arasında 2026 yılına kadar geçerli bir sözleşme bulunuyor. Bu sözleşmeye ilişkin koşulların ve birim fiyatın iyileştirmesine yönelik görüşmelerin sürdürüldüğü bilinmektedir. Bu anlamda bir gelişme kaydedebildiniz mi? 8 Mart 2016 tarihinde İzmir de gerçekleştirilmesi planlanan YDSK 4. toplantısı marjında enerji alanındaki işbirliği konularımızı daha detaylı ele alabileceğimizi düşünüyorum. 21

NOTLAR 29 Şubat 2016