Artvin Çoruh Üniversitesi Orman Fakültesi Artvin Orman Bölge Müdürlüğü Artvin de Yabanmersini (Likapa) Yetiştiriciliği Eğitimi Projesi Sözleşme No:, TR 0502.02/LDI- 172 M AVİYEMİŞ YETİŞTİRİCİLİĞİ EL KİTABI Doç. Dr. Hüseyin ÇELİK Proje Danışmanı ve Eğitimci ARTVİN, 2008
ÖNSÖZ Maviyemiş ılıman iklim kuşağında yetişebilen bir üzümsü meyvedir. Temel olarak kuvvetli asitli ve organik maddece zengin topraklarda yetişebilmektedir. Türkiye de maviyemiş ile akraba olan bazı Vaccinium türlerine ait meyveler ormanlık veya yayla alanlarından toplanarak yabani türlerinin yerel halk tarafından taze, reçel veya meyve suyu olarak değerlendirilmektedir. Maviyemiş ile akraba olan bu yabani orman meyveleri Karadeniz Bölgesinde çok farklı isimlerle tanınmaktadır. Maviyemiş sağlık açısından çok yararlı olduğu kadar birim alandan oldukça yüksek gelir getirebilmektedir. Antioksidan içeriği en yüksek meyvedir. Gece körlüğü, gözlerde kamaşma ve diğer tüm görme bozukluklarını önler. Taze olarak yenildiğinde kanı temizler. Kan şekeri ve kolesterolü düşürür. Yaprak ve meyve çayları idrar yolu enfeksiyonlarında antibiyotik özellik gösterir, ishali önler, hanımların özel günlerini düzene sokar. Ülser, kabızlık ve mide bulantısını önler. Sakinleştirici özelliği de vardır. Ağız içi yaraları iyileştirir. İltihaplar için dezenfektan özellik taşır. Damar sertliğini azaltır, damar tıkanıklığını önler ve kalp krizi riskini azaltır. Kalori miktarı azdır, sodyum içermez, A vitamini, C vitamini, potasyum, kalsiyum ve fosfor içeriği yüksektir. Yaşlanmayı engeller ve hafıza kayıplarını önler. Doğu Karadeniz Bölgesinde yer alan Rize ilinde Doç. Dr. Hüseyin ÇELİK tarafından 1996 yılında itibaren modern teknikler altında tarımı başlatılan maviyemiş, 40-42 kuzey enlemleri arasındaki lokal ve özel alanlarda hızla yayılmaktadır. 2000 yılında Rize ili İkizdere ilçesinde ilk ticari bahçesini Osman Nuri YILDIZ ın tesis ettiği ve 15 farklı yüksek boylu maviyemiş çeşidinin bulunduğu bahçe 800 m rakımdadır. Halen Artvin, Rize, Trabzon, Ordu, Giresun, Samsun, İstanbul ve Bursa illeri başta olmak üzere Adapazarı ve Sinop illerindeki düşük 2
ph lı ve organik maddece zengin özel alanlarda bir yandan yeni çeşitlerin adaptasyonu diğer yandan yüksek performans gösteren çeşitler ile yeni bahçelerin kurulumu devam etmektedir. Dünya da sadece 240 bin ton civarında üretilebilen maviyemiş çok lüks, çok yararlı ve çok kârlı bir meyve türüdür. Karadeniz Bölgesindeki çay ve fındık tarımının yanında kivi gibi ürün çeşitliliğine katılan maviyemiş, dekara 1 tonun üzerinde ürün verebilmekte, 30 yıl ekonomik olarak yetiştirilebilmekte ve günümüz itibariyle bahçeden 5,00 YTL den satışa sunulabilmektedir. Ondört farklı alanda kullanılabilen maviyemiş gerek taze meyve gerekse ikincil ürünlere işlenerek satılabilmektedir. Maviyemiş yetiştiriciliği hem aile işletmeleri hem de büyük çiftlikler için son derece uygun bir tarım dalıdır. Hastalık ve zararlısı yok denecek kadar az, dikim sonrası bakım şartları kolay ve daha ucuz olup Türkiye ve dünya piyasası da boştur. Maviyemiş gerek bitki gerekse meyve olarak piyasada aranan birçok özelliğe sahiptir. Özellikle çekirdeklerinin küçük olması, dikim ve bakımının kolaylığı ile uzun ömürlü bir bitki olması bunlar arasında sayılabilir. Taze meyve olarak, meyve suyuna işlenerek, reçel, marmelat veya konserve yapılarak, kuru meyve olarak, ilaç hammaddesi olarak, süt ve yoğurt ile karıştırılarak, yaş pastalarda, meyveli ekmeklerde, kek ve çöreklerde, meyve salatalarında, dondurma sanayisinde, kahvaltılık olarak, sos, salsa, garnitürlerde, çay ve şarap yapılarak, esans ham maddesi olarak, kozmetik sanayisinde, krem ve sabunlarda, cilt bakımında ve Akdeniz tipi diyetlerde kullanılır. Vitamin, mineral ve lif bakımından bir buçuk bardak maviyemiş 5-9 porsiyon meyve veya sebzeye eşdeğerdir. Çok değerli ve yüksek getirisi olan maviyemiş konusunda yapılan çalışmalara destek veren başta DPT, TÜBİTAK ve NUHOĞLU VAKFI olmak üzere tüm kamu ve özel kuruluşlar ile Artvin İlin de 3
Maviyemiş Eğitimi Programını onaylayan Avrupa Birliği Türkiye Masasına, projenin yürütücülüğünü üstlenen Artvin Orman Bölge Müdürlüğüne ve Artvin Çoruh Üniversitesi Orman Fakültesi Dekanlığına teşekkürlerimi sunarım. Doç. Dr. Hüseyin ÇELİK 4
İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ 2. MAVİYEMİŞ NEDİR 3. KULLANIM ALANLARI VE SAĞLIK AÇISINDAN YARARLARI 4. EKONOMİK DURUMU VE GETİRİSİ 5. YER SEÇİMİ 5.1. İklim İstekleri 5.2. Toprak İstekleri 5.3. Toprak Organik Maddesi 5.4. Toprak ph sı 6. ÇEŞİT SEÇİMİ 7. TOPRAK HAZIRLIĞI VE DİKİM 7.1. Fidan Tipi 7.2. Aralık ve Mesafeler (Dikim Sıklığı) 7.3. Dikim Metodu 8. MAVİYEMİŞ FİDANLARININ BAKIMI 8.1. Sulama 8.2. Gübreleme 8.3. Budama 8.4. Çiçek Seyreltme 8.5. Yabancı Ot Kontrolü ve Malçlama 8.6. Kış Soğuklarına Karşı Koruma 8.7. Hastalık ve Zararlıların Kontrolü 8.8. Kuş Kontrolü 9. HASAT, TASNİF VE AMBALAJLAMA 10. PAZARLAMA 11. MAVİYEMİŞLERDE ÇOĞALTMA 12. KAYNAKLAR Sayfa No: 5
1. GİRİŞ Maviyemiş çalı formunda ve çok yıllık bir bitki olup kışın yaprağını döker. Ekonomik ömrü 35-40 yıl arasındadır. Meyveleri üzümsü meyve olup çok yönlü olarak değerlendirilebilmektedirler. Taze meyve olarak veya tatlılarda kullanılan meyveleri şoklanarak veya konserve yapılarak da depolanabilir. Ayrıca, ilkbaharda yoğun çiçekleri, mavi meyveleri, yaz aylarında koyu yeşil olan yapraklarının sonbaharda ateş kırmızısı renge dönerek mükemmel bir görüntü oluşturduğundan süs bitkisi olarak da kullanılabilmektedir. Ayrıca yaprakları, meyveleri, kökleri ve çiçekleri ilaç hammaddesi olarak da kullanılmaktadır. Maviyemişlerde kültürü yapılan çeşitler yüksek boylu, tavşangözü veya alçak boylu (bodur) maviyemiş türlerine girmektedir. Yüksek boylu maviyemişler ılıman iklim kuşağındaki asitli topraklarda yetişebilirken tavşangözü türüne ait çeşitler asitli topraklı ancak daha sıcak iklime sahip alanlarda yetişebilir. Alçak boylu maviyemişler ise rizomlarla toprak altından yayılmakta ve yayla kuşağındaki asitli topraklarda yetişebilmektedir. Kış ortasında sıcaklıklar -29 C ile -32 C lere düşerse maviyemişlerde ciddi zararlanmalar ve hem çiçek tomurcukları hem de sürgünlerde ölümler gerçekleşebilir. Yüksek boylu maviyemişlerin marjinal alanlarda yetiştiriciliğinde kış aylarında yağan aşırı kar bitkileri izole eder ve kış soğuklarının derecesi azaltılır. Kar ile koruma altına alınan sürgün kısımları ürün verebilir. Kış soğuklarına dayanıklılık bakımından maviyemiş çeşitleri arasında önemli farklılıklar vardır. Alçak boylu veya yarı-yüksek boylu maviyemiş çeşitleri yeterince sağlam bir kar örtüsüne sahip olan daha soğuk bölgelerde yaşayabilme yeteneğindedirler. Maviyemişler tam güneşli alanları tercih etseler de 6
kısmı gölge alanları da tölere edebilirler. Bu açıdan Doğu Karadeniz Bölgesinde güneye bakan alanlar, Batı Karadeniz Bölgesinde ise biraz daha serin olan yöneyler tercih edilmelidir. Gölge oranı artarsa çiçek miktarı azalır ve meyve üretimi azalır. Maviyemiş yetişen toprakların ph değeri çok düşük yani kuvvetli asit karakterde olmalıdır. Bir yerde maviyemiş yetişip yetişmeyeceğinin en temeşl belirleyicisi toprak ph sıdır ve kuvvetli asit karakterde olması şarttır. Buna ilaveten maviyemiş yetiştirilecek toprakların drenajı iyi, havalı ve organik madde oranı yüksek olmalıdır. Toprakta drenajın iyi olması şarttır çünkü maviyemişi kökleri kıldan daha ince olduğu için bol havaya ihtiyaç duyarlar. Maviyemiş köklerinin su ile tam doymuş topraklarda birkaç gün bile kalması boğulmalarına sebep olur. Taban suyu toprak yüzeyinden en az 30 cm aşağıda olmalıdır. Bu yüzden taban arazilerde, drenajın zayıf olması ve soğuğu biriktirdiklerinden dolayı maviyemiş yetiştirilmez. Maviyemiş yetiştiriciliğinde toprak ph sı en kritik noktayı teşkil eder. Maviyemişler 5.5 seviyesine kadar ph yı tölere edebililerse de en iyi gelişme 4.2 ile 5.0 arasındaki ph değerlerinde olmaktadır. Bu yüzden yetiştiriciliğe geçmeden önce toprak ph sı mutlaka ölçülmelidir. Eğer toprak ph sı 5.5-6.5 arasında ise elemental kükürt uygulaması yapılarak düşürülmelidir. Ancak ph değerinin 6.5 in üzerinde olduğu topraklarda kükürt uygulanarak uygun ph seviyesine inmek pek mümkün değildir. Böyle topraklar maviyemiş yetiştiriciliği için uygun değildir. Büyüme şartlarının iyi olması, budamanın düzgün ve tekniğine göre yapılması ve bitkilerin sağlıklı olması durumunda maviyemişler 30 yıla kadar ekonomik olarak ürün verebilmektedirler. Verim çeşide, yer ve yöneye, teknik ve kültürel uygulamalar ile bitkinin yaşına göre değişebilmektedir. Dikimden sonraki 3. yılda bitki başına 250 gram olarak belirtilen verim 4. yılda 450-900 gram arasında değişebilmektedir. Maviyemiş bitkileri 6 ila 8 yaşına gelinceye kadar 7
bitki başına verdikleri meyve miktarı artabilmekte ve 5-8 kg. a kadar çıkabilmektedir. Nitekim tam verim çağındaki maviyemişler Rize de bitki başına 10 kg. a kadar meyve vermişken Trabzon İli Hayrat ilçesinde ise dikimi takip eden ikinci yılda bazı çeşitlerde bitki başına 1000 gram meyve alınmıştır. Maviyemiş fidanları her ne kadar dikimi takip eden yıl ürün vermeye başlasa da dikim sonrası ilk iki yıl ürün alınmaması tavsiye edilmemektedir. Ancak, teknik ve kültürel işlemlerin yerine getirildiği ve daha önce tarım yapılmayan alanlarda bu durum göz ardı edilebilir. Bunun için bitkilerin büyüme ve gelişme performanslarına bakmak yeterlidir. Son yıllarda popülaritesi artan, ılıman iklimde yetişebilen, çok yıllık, çalı formunda ve kışın yaprağını döken üzümsü meyvenin bitkisi 5m boylanabilir, ancak modern bahçelerde 1.5 m den fazla büyümesine müsaade edilmez. Ticari olarak yetiştirilen maviyemiş çeşitleri yüksek boylu, alçak boylu (bodur) veya tavşangözü türlerine aittir. İklim, toprak, rakım ve tüketim şekline göre bu türlerden herhangi birine giren çeşitler yetiştirilebilir. Karadeniz Bölgesinde kuzey orijinli yüksek boylu maviyemiş çeşitleri ile tesis edilmiş ticari bahçe miktarı 500 dekara yaklaşmıştır. Normalde koyu yeşil olan yaprakları sonbaharda kırmızı veya sarı renk alır. Yoğun ve beyaz çiçekleri, koyu mavi meyveleri ve farklı yaprak renginden dolayı süs bitkisi olarak da kullanılabilir. Bitki başına 2.5-5.0 kg meyve verebilir. Meyveleri sapsız, çöpsüz, çekirdeksiz, kabuksuz ve sulu olup 1.5-6.0 gr. ağırlığındadır. Doğu Karadeniz Bölgesindeki ormanlık alanlarda veya yaylalarda yabani olarak yetişen, ekşi, tatlı, ince meyveli, bol sulu ve mavi, siyah, pembe renkli olan bu meyve yerel halk tarafından likapa, ligarba, dal likapası, yer likapası, motsvi, merhauk, mahabak, kaskanaka, çela, ançela, çalı çileği, süpürge çalısı, ayı üzümü, çay üzümü, çoban üzüm veya göğen olarak tanınan yabani orman meyveleri maviyemiş gibi Vaccinium cinsine girmektedir. Ancak bunların kültürü yoktur. 8
Dünyada en fazla kültürü yapılan Vaccinium türleri yüksek boylu maviyemişler (Vaccinium corymbosum), tavşangözü maviyemişleri (Vaccinium ashei) ve alçak boylu maviyemişler (Vaccinium angustifolium) dur. Öte yandan türnayemişi (Cranberry-Vaccinium macrocarpon) ve kekreyemiş (Vaccinium vitis-idea) türlerinin de kültürü yapılmaktadır. Günümüze kadar ormanlarda kalan, yerel halk tarafından taze meyve, reçel veya marmelat olarak tüketilen ancak ekonomik getirisi olmayan yabani orman möeyvelerinden çay üzümü ve çoban üzümü (likapalar) doğadan toplanırken maviyemiş kültürü ikibinli yıllarda Doç. Dr. Hüseyin ÇELİK tarafından Karadeniz Bölgesi tarımına kazandırılmıştır. Bölgede asıl ürünler olan çay ve fındığa göre çok daha yüksek gelir getiren maviyemiş yetiştiriciliği bölgenin doğusundan batısına doğru hızla yayılmaktadır. 9
2. MAVİYEMİŞ NEDİR Üzümsü meyveler içinde gerek hobi bahçelerinde gerekse ticari bahçelerde en çok tercih edilen meyvedir. Birim alandan yüksek gelir getirmesinin yanında sağlık açısından çok yararlıdır ve birçok alanda değerlendirilebilmektedir. Kuzeydoğu Anadolu yani Doğu Karadeniz Bölgesi gibi Kuzey Amerika da yabani olarak yayılım gösteren maviyemiş türleri dünya üzerinde çok sınırlı alanlarda yetişebilmektedir. Çünkü iklim ve toprak istekleri çok özeldir. Maviyemişleri temel olarak taze meyve veya meyve suyu, reçel, marmelat, şurup, pelte ve pestil yapılarak tüketilmektedir. Sert meyvelere sahip olan maviyemişler meyve kalitelerini bitki üzerinde, hasat sonrası raflarda, buzdolaplarında veya dondurulduktan sonra uzun süre muhafaza edebilir. Maviyemiş meyveleri kolayca dondurulur ve çok uzun süre kalite kaybına maruz kalmadan saklanabilir. Maviyemişlerde meyve hasadı çeşide, yer ve yöneye, arazinin daha önce tarımsal faaliyette kullanılmış olup olmamasına ve fidan yaşına göre dikimden sonraki yıl başlayabilir. Ancak ilk 1-2 yıl ürün almak bitkilerin sağlıklı gelişmeleri bakımından önerilmez ve ilk 1-2 yıl tüm çiçekler koparılır. Maviyemişlerde tam verim yaşı dikimi takip eden 4. ila 6. yıllar arasında gerçekleşir. Çeşitlere bağlı olarak 2-2.5 m boylanabilirler. Meyvesi ile çok değerli olan maviyemişler bitkisel özelliklerinden dolayı süs bitkisi olarak da mükemmeldir. Meyveleri ile çiftçilere yüksek gelir getiren ve insan sağlığına büyük katkılar yapan maviyemişler ilaç sanayisinde de ham madde olarak kullanılabilmektedir. Maviyemişlerin meyveleri, kökleri, yaprakları ve çiçekleri ilaç yapımında kullanılmaktadır. Ayrıca, çok kuvvetli dal ve sürgünlere sahip olan maviyemişlerde budama 10
artıklarından kalın çaplı olanlar sap (kulp) yapımında kullanılmaktadır. Buna ilaveten yabani maviyemişlerin sürgünleri fındık harmanlarının süpürülmesinde ve sokak temizliklerinde de kullanılmaktadır. Bu durum yabani maviyemiş popülasyonunun azalmasına sebep olmuş, deniz seviyesinde bile yetişebilen yabani maviyemiş bitkileri maalesef ormanlık alanlara doğru çekilmek zorunda kalmıştır. Artık gün maviyemişlerin bahçeye inme günüdür ve Karadeniz Bölgesinin doğal asitli topraklarında kültür maviyemiş çeşitleri organik olarak yetiştirilmeye başlanmıştır. Çünkü birim alandan çok yüksek gelir getiren maviyemişler giderek daha da kuvvetli asit karakter kazanmakta olan toprakları kurtaracak niteliktedir. Çünkü kuvvetli asit şartları seven ve tölere eden en iyi kültür bitkisi maviyemiştir. Maviyemişler toprak şartlarının uygun olduğu yerlerde çevre düzenlemesinde, park ve bahçelerin güzelleştirilmesinde kullanılabilmektedir. Çünkü gelişme döneminde koyu yeşil yaprakları, çok yoğun ve beyaz renkli çiçekleri, salkım şeklinde çok yoğun ve mavi renkli meyveleri ile sonbaharda kırmızının çok değişik tonlarına hatta sarımsı kırmızı renklere dönen yaprakları mükemmel zıtlıklar oluşturur. Bu yüzden çok iyi bir dış mekân süs bitkisidir. Çit şeklinde budamaya elverişlidir, alan ayırmada, orta refüj düzenlemelerinde, grup bitkisi olarak ve alanlara arsındaki geçişlerde kolaylıkla değerlendirilebilir. Süs bitkisi olarak kullanıldığında meyveleri hayvanlar için de cezp edicidir. 11
Şekil 1. Rize-Güneysu İlçesinde yetişmekte olan çay üzümü (likapa) (Vaccinium arctostaphylos) bitkisi ve meyveleri (Foto: H.Çelik, Orijinal) Şekil 2. Rize İli Anzer Yaylasında yetişmekte olan Çoban üzümü (Vaccinium myrtillus) (Foto: H. Çelik, Orijinal) 12
Şekil 3. Yüksek Boylu Maviyemiş (Vaccinium corymbosum L.) bitkisi, çiçeği, koruk ve olgunlaşmış meyvesi, hasadı ve Trabzon ili Hayrat İlçesindeki Nuhoğlu Vakfı Örnek Meyve Bahçesi ile gölge örtüsü altındaki maviyemiş bitkileri (İstanbul) (Foto: H.Çelik, Orijinal) 13
Uyanma Kabarma Sürme Pembe çiçek Çiçeklenme başı Tam çiçeklenme Çiçeklenme sonu Meyve tutumu Koruk meyve %25 olgunlaşma %50 olgunlaşma Sürgün (yaprak) gözü El ile hasat Makine ile hasat Şekil 4. Maviyemiş sürgünü üzerindeki çiçek ve yaprak (sürgün) gözleri ile meyve üretiminin bir yıllık döngüsü 14
3. KULLANIM ANALLARI VE SAĞLIK AÇISINDAN YARARLARI Gerek toprak gerekse iklim bakımından Karadeniz Bölgesine uyumu mükemmel olan maviyemiş on dört farklı şekilde değerlendirilebilmektedir. Bunlar, taze meyve olarak, meyve suyuna işlenerek, reçel, marmelat veya konserve yapılarak, kuru meyve olarak, ilaç hammaddesi olarak, süt ve yoğurt ile karıştırılarak, yaş pastalarda, meyveli ekmeklerde, kek ve çöreklerde, meyve salatalarında, dondurma sanayisinde, kahvaltılık olarak, sos, salsa, garnitürlerde, çay ve şarap yapılarak, esans ham maddesi olarak, kozmetik sanayisinde, krem ve sabunlarda, cilt bakımında ve Akdeniz tipi diyetlerde kullanılır. Vitamin, mineral ve lif bakımından bir buçuk bardak maviyemiş 5-9 porsiyon meyve veya sebzeye eşdeğerdir. Ayrıca kökleri, çiçekleri ve rizomları ilaç sanayisinin hammaddesidir. Sağlam olan bitkisi kulp (sap) yapımında kullanılmaktadır. Bir bardak Maviyemiş meyvesi 145 gram gelir ve 21 gram Karbonhidrat, 1 gram Protein, 0,5 gram yağ, 19 miligram C-Vitamini, 145 IU A-Vitamini ve 85 kalori içerir. Ayrıca, 100 gram yenilebilir maviyemişin % 83 ü su, % 0.7 si protein, % 0.5 i yağ, % 15 i karbonhidrat, % 1.5 u lif olup 62 kalori sağladığı saptanmıştır. Maviyemiş sağlık açısından da çok yararlıdır. Antioksidan içeriği en yüksek meyvedir. Gece körlüğü, gözlerde kamaşma ve diğer tüm görme bozukluklarını önler. Taze olarak yenildiğinde kanı temizler. Kan şekeri ve kolesterolü düşürür. Yaprak ve meyve çayları idrar yolu enfeksiyonlarında antibiyotik özellik gösterir, ishali önler, bayanların 15
özel günlerini düzene sokar. Ülser, kabızlık ve mide bulantısını önler. Sakinleştirici özelliği de vardır. Ağız içi yaraları iyileştirir. İltihaplar için dezenfektan özellik taşır. Damar sertliğini azaltır, damar tıkanıklığını önler ve kalp krizi riskini azaltır. Kalori miktarı azdır, sodyum içermez, A vitamini, C vitamini, potasyum, kalsiyum ve fosfor içeriği yüksektir. Yaşlanmayı engeller ve hafıza kayıplarını önler. 16
4. EKONOMİK DURUMU VE GETİRİSİ Maviyemiş üretimi amacıyla bahçe tesis etmek pahalı bir yatırımdır. Dekara maliyeti (arazi hazırlığı, fidan, dikim, gübreme, sulama, bahçe etrafının çevrilmesi v.b.) Rize de 3.500-5.000 YTL arasında değişirken yurt dışında ilk yatırım maliyeti dekara 3.000$ civarındadır. Ekonomik getirisi dikimden sonraki 3. veya 4. yıl başlar. Dikimde 2 yaşlı bitkiler kullanılırsa dikimden sonraki yıl ürün vermeye başlar. Ancak bitkilerin kuvvetli gelişmesi için ilk 2 yıl ürün alınmamalıdır. Dikimden sonraki 2. yıl dekara 100 kg, 3. yıl 400 kg, 4.yıl 750 kg ve 5. yıl 1000 kg meyve verebilir. Bu değer dünya ortalaması olup Rize de dikimden sonraki 4. 5. yılda, yani tam verim çağında dekara 2000 kg ın üzerinde meyve alınmıştır. Bitki başına 3-8 kg meyve verebilen maviyemişte dekara 267 bitki dikilirse ve bitki başına ortalama 5 kg meyve alınırsa dekara 1335 kg meyve elde edilebilir. Yer, toprak şartları, sulama, bakım, rakım ve çeşide bağlı olarak dekara verim 8 tona kadar çıkabilmektedir. Rize veya Trabzon şartlarında dekara ortalama verim 1 tonun üzerinde gerçekleşmiştir. 2006 ve 2007 yıllarında Rize de üretilen maviyemişler bahçeden 5.25 YTL/kg fiyatla reçel sanayisine, 7.00 YTL/kg fiyatla manav veya marketlere satılırken organik maviyemişler 10.00 YTL/kg dan marketlere satılmıştır. İstanbul, Ankara, İzmir, Trabzon, Samsun ve Rize de maviyemişin perakende satış fiyatı ise 25-35 YTL/kg arasında olmuştur. Yurt dışında 1 kg maviyemiş toptan 2-3$ a satırken perakende satış fiyatı 16$ civarındadır. Türkiye de dekara elde edilen gelir 5.000-10.000 YTL arasında değişebilmektedir (dekara 1000 kg verim x 5.25 veya 7.00 veya 10.00 YTL/kg satış). Dolayısıyla çay, fındık hatta kivi meyvesinden çok daha yüksek 17
getirisi vardır. Öte yandan ikincil ürünlere işlenmesi durumunda veya doğrudan üretici tarafından pazarlanması ile bu gelir çok daha yüksek olabilecektir. Nitekim 2000 yılında Rize de tesis edilmiş olan 5 dekar maviyemiş bahçesinden 2003-2007 arasındaki 5 yılda 20 ton maviyemiş hasat edilmiş ve masraflar dahil 103.000 YTL gelir elde edilmiştir. Çizelge 1. Bir dekarlık maviyemiş bahçesinin maliyet hesabı (YTL) Maliyet Unsurları 1. Yıl 2. Yıl 3. Yıl 4. - 30.Yıl Fidan Bedeli 3.471,00 - - - Kafes tel 180,00 - - - Direk 450,00 - - - Hızar tozu (malç) 250,00 - - - Torf 400,00 - - - Toprak İşleme 30,00 10,00 10,00 10,00 Çukur açma, Dikim ve Can Suyu verilmesi 50,00 - - - Gübreleme ve İşçiliği 30,00 30,00 30,00 30,00 Sulama Bedeli 10,00 10,00 10,00 10,00 Zirai İlaç Bedeli - - - - Budama İşçiliği - 10,00 10,00 10,00 Diğer (%3) 5,00 5,00 5,00 5,00 TOPLAM 4.876,00 65,00 65,00 65,00 Çizelge 2. Maviyemiş üretim miktarı ile elde edilecek gelirin yıllara göre değişimi Üretim ve YILLAR Gelir 2 3 4 5-30* Toplam 100 400 750 1.000 Üretim (kg/da) Toplam Gelir (YTL) 500,00 2.000,00 3.750,00 5.000,00 (Not: Maviyemiş satış fiyatı 5,00 YTL/ kg. olarak hesaplanmıştır.) *Tam Verim çağı : Maviyemiş bahçesinin ekonomik ömrü 30 yıl olup, tam dönemde ortalama verim son 25 yıl için toplam olarak değerlendirilmiştir. 18
5. YER SEÇİMİ Maviyemiş çalıları uzun yıllar dikildiği yerde kalıp meyve vereceği için bahçe toprağı itina ile seçilmeli, gerekli analizler yapılmalı ve dikimden en az bir yıl önceden hazır hale getirilmelidir. 5.1. İklim İsteği Maviyemişin ekonomik ömrü 30 yıldır. Tam güneş alan veya biraz gölge olan, güneye bakan ve hafif meyilli olan, drenaj ve hava akımı iyi olan, kuzeybatıya bakan alanlar maviyemiş yetiştiriciliği için uygundur. 160 gün yetişme periyodu ile 7ºC nin altında 300-1000 saat soğuklama ister. Kar altındaki sürgünleri -40ºC ye kadar dayanabilir. Çiçekleri - 2.2ºC de zarar görmeye başlar. Temelde yabani maviyemiş türleri, orman gülleri, defne, kızıl ağaç, kayın ve çamın karışık olarak yetiştiği alanlar maviyemiş yetiştiriciliği için uygundur. Maviyemiş, havalı, iyi drenaja sahip, organik madde miktarı %3 ün üzerinde olan, kumlu-tınlı ve kuvvetli asit karakterli topraklarda çok iyi yetişirler. İdeal toprak ph sı yaklaşık olarak 4.5 tir. Çok lüks, çok yararlı ve çok kârlı bir meyve türü olan maviyemiş, iklim ve toprak şartları, özellikle de toprak ph sı 4.5-5.5 arasında olan doğal asit karakterli toprakların bulunduğu Karadeniz Bölgesinde yüksek kalitede ve verimli olarak yetişebilmektedir. Bu açıdan maviyemiş, Karadeniz Bölgesi (Artvin, Rize, Trabzon, Ordu, Giresun, Gümüşhane, Samsun, Sinop, Kastamonu, Zonguldak, Bolu, Bartın ve Düzce), Marmara Bölgesi (Kocaeli, Sakarya, İstanbul, Kırklareli, Bursa ve Balıkesir) ve Doğu Anadolu bölgelerinde (Erzurum-Şenkaya ve Ardahan) ticari veya deneme amaçlı olarak yetiştirilmeye başlanmıştır. Bu bölgede doğudan batıya doğru gidildikçe yüksek rakımlara çıkılarak lokal alanlar bulunmalıdır. Ticari yetiştiriciliğe karar 19
vermeden önce uzman gözetim ve denetiminde bahçe yerinin iklimi, toprak özellikleri ortaya konulmalı, yetiştiricilik şekli, pazarlama kanalları, iş gücü potansiyeli ve değerlendirme şekli detaylı olarak incelenmelidir. Maviyemişler serin, nemli, drenajı iyi olan, en az %3 organik madde içeren kumlu-tınlı ve tınlı-milli topraklarda ideal olarak yetişir. Kalın ve kaba yapılı topraklar çok kısa sürede ve kolayca kuruduğundan, killi topraklarda ise maviyemiş köklerindeki büyüme ve gelişme durma noktasına gelip kök çürüklüğünü artırdığı için uygun değildir. Gübre topraklar veya bataklık alanlarda taban suyu toprak yüzeyinden 35 cm veya daha aşağıda olmadığı sürece maviyemiş yetiştiriciliği için uygun değildir. Bazı alanlarda toprak altı drenaj sistemleri kurularak fazla su uzaklaştırılırsa maviyemişlerde verim artabilir. 5.2. Toprak İsteği Maviyemişler asit toprakları sever. Maviyemiş yetiştirilecek olan topraklar kuvvetli asit karakterde ve ph 4.5 ile 5.2 arasında olmalıdır. Toprak ph sının 5.5-6.0 arasında olması tavşangözü gibi bazı türler için çok aşırı sıkıntı yaratmazken yüksek boylu maviyemiş çeşitleri için ph değeri 5.5 in üzerine çıkmamalıdır. Toprak ph değeri 5.5 in üzerinde olduğu alkali topraklarda demir klorozu ortaya çıkar ve maviyemiş bitkilerinde büyüme ve gelişme geriler, bitkiler gelişemez. Alkali topraklarda maviyemiş yetiştiriciliği ekonomik ve pratik değildir. ph değerinin 5.5-6.0 arasında olduğu topraklara kükürt uygulaması yapılarak ph düşürülebilir. Bu amaçla dikimden en az 1-2 yıl önceden araziye elemental kükürt uygulanmalıdır. Toprak ph sının 6.0 ın üzerine çıktığı topraklarda kükürt uygulaması da sonuç vermez. Ayrıca, çok geniş alanlarda toprak asitliğinin ayarlanması ekonomik ve pratik de değildir. Dolayısıyla maviyemişleri uygun ph sı olan, tekstür, organik madde ve diğer özellikleri tutan doğal topraklarda 20
yetiştirmek çok daha akılcı olacaktır. Bir meyve türü nerede çok fazla müdahale edilmeden nerede yetişebiliyorsa orada kültürü yapılmalıdır. Çevre ve toprağa yapılacak her müdahale hem maddi hem de insani açıdan ciddi sorunlara sebep olabilmektedir. Bu yüzden yüksek boylu maviyemişler için en iyi şartlar doğu Karadeniz bölgesinde vardır diyoruz. Ayrıca, toprak ph sının 7.0 ve üzerine çıktığı topraklarda maviyemiş yetiştirmek için asla çaba gösterilmemelidir. Drenajı zayıf, hafif alkali ve ağır topraklarda hobi amaçlı küçük parsellerde maviyemiş yetiştirilmek istenirse masura sistemi uygulanarak ve aşırı malçlama yaparak merak giderilebilir. Ayrıca, saksıda çok özel ortamlar, özel malçlar ve bitkisel artıklar kullanılmak suretiyle de hobi amaçlı maviyemiş yetiştirilebilir. Ancak bunlar hiçbir zaman ekonomik boyuta aktarılamaz ve geniş alanlara uygulanamaz. Maviyemişler için doğal suların kullanılması, kireçli, alkali yani yüksek ph lı suların sulama suyu olarak kullanılmaması gerekir. Hafif alkali sulama suyu için asitliği artırıcı amonyum sülfat (21:0:0) gübresi sulama suyuna katılabilir. Bu uygulama düzenli olarak yapılmalıdır. Maviyemişlerde alüminyum zehirlenmesi problem yaratmaktadır. Bu yüzden maviyemişlerde gübre olarak amonyum nitrat asla kullanılmaz. Asitliği seven bitkilere (maviyemiş, ormangülleri, açelya, gardenya v.b.) uygulanabilecek gübre karışımları piyasada kolayca bulunabilir. Tuzlu sular da (%0.01 ve üzeri tuz içeren) maviyemişler için problem yaratarak kök ve yapraklara zara verir. Maviyemişlerde yüksek verim ve kaliteli meyve için genelde güneş alan yerler tercih edilmelidir. Kısmi gölge altında da yetişebilir. Bu bakımdan doğu Karadeniz bölgesinde güney, güney-batı veya güney-doğu yönüne bakan meyilli alanlarda dikim yapılırken batıya doğru gelindikçe artan hava sıcaklığı ve azalan nemden dolayı daha çok kuzey, kuzey-doğu, kuzey-batı yönlerine bahçe 21
kurulmalıdır. Güneşlenmenin az veya yetersiz olduğu alanlara ile aşırı gölgede kalan yerlere dikilecek maviyemişlerde bitki boylarında uzama meydana gelir, verim azalır, kar yükünü tölere edemeyen zayıf ve cılız sürgün oluştururlar. Maviyemiş, soğuklara karşı son derece dayanıklı bir tür olmasına rağmen dayanım derecesi bakımından çeşitler arasında farklılıklar bulunmaktadır. Soğuğa karşı en dayanıklı olan çeşitler -37.2 C veya daha düşük dereceleri tölere edebilir Birçok maviyemiş çeşidi -28.9 C ile -31.7 C arasındaki düşük sıcaklıklarda canlı kalabilmektedir. Sağlıklı ve düzgün bir budamaya tabi tutulmuş olan yüksek boylu maviyemişler kış aylarında çok ciddi bir zararlanma olmaksızın orta yükseklikte yağan kar yüklerini kolayca tölere edebilmektedir. Kar yükünün çok fazla olduğu yerlerde bodur veya yüksek boylu maviyemiş çeşitleri yetiştirilebilir. Karadeniz Bölgesi için önerilmekte olan maviyemiş çeşitleri Brigitta, Bluecrop, Chandler, Darrow, Earliblue, Berkeley, Jersey, Northland, Northblue, Ivanhoe, Patriot, Bluejay, Bluegold ve Rekord gibi kuzey orijinli çeşitlerdir. Bu çeşitler nispeten soğuk olan yerler için önerilmekte ancak daha sıcak bölgelere ve özellikle de kış aylarının kararlı olduğu alanlarda sıcağı seven güney orijinli çeşitler ile tavşangözü çeşitleri denenebilir. Bu çeşitlere yönelik denemeler henüz yapılmamıştır. 5.3. Toprak Organik Maddesi Toprak organik maddesi toprağa besin maddesi ve nem kattığı gibi havalanmasını ve drenajının iyi olmasını sağlar. Eğer maviyemiş dikilecek olan alanlardaki topraklara organik ilave edilir ve dikimden en az bir yıl önce bu maddeler toprakla karıştırılırsa maviyemiş bitkileri daha sağlıklı olur, adaptasyonları daha iyi olur, daha kuvvetli bir gelişme göstererek verimlilikleri artar. Organik 22
madde kaynağı olarak torf, kompost, iyice yanmış ahır gübresi ve talaş kullanılabilir. Bu materyaller en az 10-15 cm kalınlığında ve toprağın üst 15-20 cm lik kısmına karıştırılmalıdır. Bu arada, yeşil gübre olabilecek bazı bitkilerin ekilmesi ve C/N oranının en iyi olduğu dönemde toprakaltı edilmeleri de toprak organik maddesini artırır. Organik maddeler aynı zamanda toprak asitliğinin azalmasını da sağlar. 5.4. Toprak ph sı Drenajı çok iyi olan kumlu veya kumlu-tınlı topraklarda ph değeri 5.0-6.5 arasında ise ph nın 4.5-5.0 arasına düşürülmesi amacıyla kükürt uygulaması yapılır. Uygulama en az bir yıl önce yapılmalı ve kükürt üst toprak tabakasının 20 cm lik kısmına karıştırılmalıdır. Uygulanacak kükürt miktarı toprak tipine göre değişir. Örnek olarak kumlu-tınlı topraklarda ph nın 4.5 civarına çekilmesi için her bir birim ph için m 2 ye 75-100 g. kükürt uygulanmalıdır (örneğin ph 6.5 ise m 2 ye 150-200 g. kükürt uygulanır). Kumlu topraklarda ise her bir ph değeri için m 2 ye 35-50 g kükürt uygundur. Kükürdün ph seviyesini düşürmesi uzun zaman alacağı için yeni ph testi için uygulamadan sonra 2-3 ay beklenir ve gerekirse ilave kükürt uygulaması yapılır. ph seviyesi 6.5 in üzerinde olan sıkı, killi ve zayıf drenajlı topraklar maviyemiş yetiştiriciliği için uygun değildir. Masuralar yani yükseltilmiş toprak seddeleri zayıf drenaj problemini ortadan kaldırabilir. Yükseltilmiş toprak seddeleri olan masuraları yaparken drenajı artırmak için toprağın belli bir kısmı iri parçacıklı toprakla değiştirilirse iyi olur. Bu amaçla 8cm çapında çakıl taşları, kırık briket parçaları, kırık taşlar kullanılabilir. Bu kaba materyalin üzerine 30 cm kalınlığında yarı kumlu üst toprak ile torf karışımı ortam yığılmalıdır. Dikim öncesi ortam ph sının 4.2-5.0 arasında olmasına dikkat ediniz. 23
6. ÇEŞİT SEÇİMİ Günümüzde ticari olarak yetiştiriciliği yapılan birçok maviyemiş çeşidi bulunmaktadır. Bu çeşitler genelde yüksek boylu (Vaccinium corymbosum L.), alçak boylu (bodur) (Vaccinium angustifolium L.) ve tavşangözü (Vaccinium ashei Ait.) maviyemiş türlerine girmektedir. Yüksek boylu maviyemişler kendi içinde soğuk ve sıcağı seven çeşitler yani kuzey yarım küredeki soğuk alanlara veya sıcak alanlara dikilebilen yüksek boylu maviyemiş çeşitleri olarak iki gruba ayrılır. Tavşangözü maviyemiş çeşitleri ise sadece sıcak alanlarda yetiştirilebilir, soğuk bölgelerde tercih edilmezler. Alçak boylu maviyemişler daha çok yayla kuşağındaki geniş çayırlıklarda yetiştirilmektedir. Bu açıdan maviyemiş bahçesinin tesis edileceği yere göre tür ve çeşit seçimi yapmak gerekmektedir. Nitekim Rize de likapa, Trabzon da ligarba, Artvin de ise motsvi olarak tanınan yabani maviyemişlerden boylu olanlara dal-likapası da denilmekte (Vaccinium arctostaphylos) ve hemen tamamı çam, gürgen (kayın), ormangülü, defne ve kızılağaç gibi ağaçlar ile karışık olarak orman içinde veya orman kenarlarında yetişmektedir. Öte yandan yer-likapası olarak adlandırılan ve alçak boylu (bodur) (Vaccinium myrtillus) olan yabani maviyemişlere yaylalarda (Anzer Yaylası, Handüzü Yaylası v.b.) rastlamak mümkündür. Yabani olan bu maviyemişler kültürü yapılan maviyemişler ile aynı cins içinde yer almasına rağmen türleri farklı olup ekonomik değerleri de çok azdır. Çünkü hasat sırasında meyveler çoğunlukla sapı ile beraber daldan ayrılır, sapsız olan meyvelerde ise sulu (yaş) kopma meydana gelerek meyve öz suyu çok kısa sürede dışarı akarak kalitesi bozulmaktadır. Ayrıca, taneleri çok küçük, çok farklı renklerde, çok çekirdekli ve genelde çok asitli (ekşi) iken çalıları yatık gelişme gösterir, hasatları zor ve zaman alıcı 24
olduğu gibi bitki başına verimleri de çok düşüktür. Dolayısıyla yabani maviyemişlerin yaygın olduğu alanlarda farklı tipte ve özellikte olanları korunarak kültür maviyemişleri yetiştirmek çok kârlı bir yatırım olacaktır. Yabani maviyemiş çalılarından farklı özellik gösteren bireyleri genetik materyal olarak ya bahçe içinde bırakmalı ya da bahçenin sınırına çit oluşturacak şekilde dikilmeleri gereklidir. Çünkü bu bitkiler çok uzun yıllar boyunca tohumla çoğalarak zengin genetik kaynak oluşturmuşlardır. Bu konuda mutlaka Ziraat Fakültelerinin Bahçe Bitkileri Bölümü ile Fen Edebiyat Fakültelerinin Biyoloji Bölümlerindeki akademisyenlerle irtibat kurulmalıdır. Yabani maviyemiş tür veya tiplerinin Karadeniz Bölgesi ile Bursa ilinin Uludağ ve İznik bölgesini de içeren 40-42 kuzey enlem dereceleri arasındaki bölgede çok özel ve lokal alanlarda yayılım gösterdiği bilinmektedir. Bu bakımdan tipik Karadeniz ikliminin hüküm sürdüğü yerlerde doğuda alt rakımlardan başlayarak batıya doğru yüksek rakımlara çıkmak suretiyle yabani maviyemiş, kızılağaç, çam, kayın (gürgen), defne ve ormangülü gibi bitki türlerinin karışık olarak yetiştiği alanları bularak buralarda kültür maviyemiş yetiştiriciliğine başlamak ticari olarak mümkün olabilir. Doğu Karadeniz de kuvvetli asit toprakları bulmak kolaydır, çünkü çay için kullanılmış olan bazı gübreler toprakların çok daha kuvvetli asit olmasına sebep olmuştur. Ancak, batı Karadeniz bölgesinde farklı ürünlerin yetiştirildiği tarımsal alanlar maviyemiş için uygun değildir. Buralarda 700-800 m. yükseklere kadar çıkmak gerekebilir. Çünkü maviyemişler, daha önce tarım yapılmamış boş (çayır) veya açık orman altlarını severler. Maviyemişlerde karşılıklı tozlanma verim ve kaliteyi artırmakta, bir çok maviyemiş çeşidi kendi kendine verimsiz olduğu için bahçe tesis edilirken parselasyon yapılmak suretiyle en az iki çeşide yer verilmelidir. Özellikle geniş alanlarda yapılacak 25
ticari yetiştiriciliklerde arazi bloklara ayrılarak bir çeşitten 10 sıra dikim yapıldıktan sonra ikinci çeşide geçilerek yine 10 sıra dikim yapılmalıdır. Ayrıca, tozlanma ve döllenmenin iyi bir şekilde meydana gelmesi için çiçeklenme başından itibaren çiçeklenme sonuna kadar dekara en az 1 arı kovanına yer verilmelidir. Çok yoğun çiçek açan maviyemişlerde hem bal arıları hem de bombus arılarına ihtiyaç vardır. Maviyemiş yetiştiriciliğinde amaç çiftlikten doğrudan satış, aile ihtiyaçlarını karşılamak veya tüketicilerin çiftliğe gelerek kendi ürünlerini kendilerinin toplaması (KÜKET) ise bahçede farklı zamanlarda olgunlaşan (erkenci, ortaerkenci, orta mevsim, orta-geççi, geççi ve çok geççi) maviyemiş çeşitleri dikilmelidir. Çizelge 3 te bazı özellikleri verilen maviyemiş çeşitler Karadeniz Bölgesi için tavsiye edilmektedir. Yüksek kesimlerde soğuğa dayanıklı çeşitlere yer verilmelidir. Soğuk alanlarda kar örtüsü ile ortaya çıkan yalıtım don zararından korunmak için önemlidir. Böyle alanlarda çok az veya hiç kar örtüsü olması kış soğuk zararına sebep olur. Yarı yüksek boylu çalılara sahip olan Northcountry, Northblue ve Northsky maviyemiş çeşitleri soğuklara karşı son derece dayanıklıdır ancak yüksek boylu maviyemişlere göre verimleri düşüktür. Dayanıklılık testlerinde -37.2 C ile -42.8 C sıcaklıklardan etkilenmemişlerdir. Kar kalınlığının 30 cm olduğu yerlerde yaşama ve dayanıklılık en üst seviyededir. Kar kalınlığı bu değerin altına düşer veya üzerine çıkarsa dayanıklılık ve canlı kalma oranı azalır. Çizelge 5 te verilen maviyemiş çeşitleri olgunlaşma durumları dikkate alınarak erkenciden geççiye doğru sıralanmıştır. Çeşitlerin gerçek olgunluk zamanları bölgeye, iklim ile teknik ve kültürel işlemlere göre değişebilir. Çeşitlerin çoğunda meyve iriliği son hasatlara doğru azalır. Karadeniz Bölgesi için yüksek ve yarı yüksek boylu maviyemiş çeşitleri özellikle orman altı kuşak için 26
tavsiye edilirken yayla kesimlerindeki çayırlık alanlar için alçak boylu (bodur) çeşitler, daha sıcak olan yerler için ise tavşangözü maviyemiş çeşitleri değerlendirilebilir. Halen yüksek ve ayrı yüksek boylu maviyemiş çeşitleri ile devam eden üretim ileride bodur ve tavşangözü çeşitleri ile devam edecektir. Alçak boylu maviyemişlerin yabani tipleri Karadeniz Bölgesinin yayla kesimlerinde bolca bulunurken yüksek çalı formunda olanlar genelde ormanlık alanlarda bol miktarda bulunmaktadır. Maviyemişlerin yabanilerine yer likapası, dal likapası, likapa, ligarba, kaskanaka, çela, ançera, merhauk, çalı çileği, enir, göğen, ayı üzümü, çoban üzümü, motsvi, morsvi, lifos v.b. gibi birçok isim verilmiştir. Alçak boylu veya bodur maviyemişler genelde toprak altı organlar olan rizomlarla çoğalırken diğer türlere giren maviyemişler vegetatif olarak çoğaltılmaktadır. Doğal ortamda ise bodur olan tipler dışındaki yabani maviyemişler tohumla çoğaldığından çok geniş bir form zenginliği ortaya çıkmıştır. Yarı yüksek boylu maviyemiş çeşitleri ise bodur çeşitlerin yüksek boylu maviyemiş çeşitleri ile melezlenmesinden elde edilmişlerdir. Northblue, Northcountry, St. Cloud, Northsky gibi yarı-yüksek boylu maviyemiş çeşitleri 50-100 cm boylanabilmekte ve -30 C ye dayanabilmektedirler. Özellikle kar kalınlığının fazla olduğu yerlere önerilmektedirler. Maviyemiş çeşitlerinin farklı rakımlardaki adaptasyon denemeleri Doç. Dr. Hüseyin ÇELİK tarafından yapılmaktadır. Maviyemişlerde kış soğuklarına karşı dayanıklılığı artırmak amacıyla bölgedeki soğuklar dikkate alınarak daima bir üst seviye soğuğa dayanıklılık gösteren çeşitlere yer verilebilir. Dolayısıyla kış soğuklarının iyi takip edilmesi, ilkbahar geç donları ile sonbahar erken don tarihlerinin bilinmesi, ilkbaharda kırağı olasılığının ortaya konulması gerekir. Maviyemiş tarımında başarı tüm şartların değerlendirildiği ve teknik 27
elemanlarca hazırlanan proje ile başlar, uzman akademisyenlerin teknik desteği ile devam eder ve geniş alanlarda üretim yapmayı gerektirir. Bazı maviyemiş çeşitlerinin kısa özellikleri aşağıda verilmiştir. Earliblue : Çalıları kuvvetli gelişir, dik büyüme gösterir ve verimlidirler. Meyve salkımı seyrek ve orta büyüklüktedir. Taneleri orta iri, açık mavi renkte, sert, çatlamaya karşı dayanıklı, sap çukuru yara izi orta büyüklükte, tadı güzel, tatlı ve aromatik. Meyveleri erken olgunlaşır, olgunlaşan meyveler hemen salkımdan kopmaz, yola dayanıklıdırlar. Taze tüketime veya kendi ürününü kendin topla (KÜKET) sistemine uygundur. Duke : Çalıları kuvvetli, dik ve açık gelişme gösterir. Verimliliği süreklidir. Taneleri orta irilikte, açık mavi renkte ve sert olup sap çukuru yara izi küçüktür. Tadı vasattır ve depolandıktan sonra daha aromatik bir hal alır. Meyveleri sert olup yola dayanıklıdır ve taşımaya iyi gelirler. Spartan : Kuvvetli gelişen çalıları dik ve açık büyüme gösterip verimlidirler. Taneleri çok iri, açık mavi renkte, sert, sap çukuru yara izi orta büyüklükte, tadı ise mükemmeldir. Geç çiçek açarak ilkbaharın erken donlarından zarar görmez. İki hasatta meyveleri toplanabilir. Hafif ve drenajı iyi olan toprakları tercih eder. Patriot : Kuvvetli gelişme gösteren çalıları dik ve açık büyüme gösterir. Çok verimli bir çeşittir. Meyve salkımı sık olup taneleri çok iridir. Tane şekli hafif basık-düz, orta-mavi renkte, sert, sap çukuru yara izi küçük ve mükemmel bir tada sahiptir. Henüz olgunlaşmamış tanelerin dibi kırmızı (red-back) gözükmektedir. Çok sıcak havalarda meyveleri yumuşayabilmektedir. Aşırı su baskınlarına, donlu ve soğuk havalara toleransı yüksektir. Phytophytora kök çürüklüğüne de dayanıklılık gösterebilmektedir. Bluejay : Çalıları kuvvetli, dik ve açık büyüme gösterip büyüme hızı oldukça fazladır. Kısmı verimlilik 28
özelliği gösterir. Meyve salkımı seyrek, taneleri orta irilikte, açık mavi, çok sert, çatlamaya dayanıklı, sap çukuru yara izi küçük, hafif tatlı, hafif acı tada sahiptir. Olgunlaşan meyveler hemen dökülmez ve dalda kaldığı sürece kalitesini korur. Bitkinin taç kısmı çevresinde yer alan salkımlar daha uzun sapa sahiptir. Bu salkımlar üzerindeki meyveler de olağanüstü bir şekilde salkıma tutunduğu için makineli hasat kolay yapılabilmektedir. Tanelerde kalite kaybı olmaz ve yola dayanıklı bir çeşittir. Toro : Dik ve kuvvetli gelişme gösteren çalılara sahip bir çeşit olup verimliliği yüksektir. Taneleri orta irilikte, sert, açık mavi renkte, sap çukuru yara izi küçük ve tadı güzeldir. İki hasatta toplanabilecek şekilde konsantre olgunlaşma özelliğine sahiptir. Sanayi ve taze tüketim amaçlarına uygun bir çeşittir. Söylentilere göre soğuklara karşı dayanıklılığı yüksektir. Bluecrop : Kuvvetli gelişen, dik büyüyen çalıları yayvan ve çok verimlidir. Meyve salkımı seyrektir. Taneleri çok iri, açık mavi renkte, sert, çatlamaya karşı dayanıklı, tadı iyi ve hafif aromatiktir. Çok erken toplanan meyveler mayhoş olur veya meyvenin yarısı mavi renk alırken arka kısmı kırmızı kalır (red-back). Kolay yetişen bir çeşit olmasına rağmen aşırı meyve verme eğiliminde olduğu için düzenli budama ister. Berkeley : Çok verimli ile verimli arasında olan çalıları kuvvetli, açık-yayvan arası büyüme gösterir. Meyveleri iri-çok iri, açık mavi renkte, sert, çatlamaya dayanıklı, sap çukuru yara izi küçük-orta büyüklükte, tadı fena değil, acısız, birçok çeşitten daha az asitli ve az aromatiktir. Meyveleri depolamaya uygundur. Kolay yetiştirilen bir çeşittir ancak hafif ve drenajı iyi olan toprakları sever. Gerek taze tüketim, gerek sanayi ve gerekse KÜKET amacına yönelik olarak yetiştirilebilir. Jersey : Çok kuvvetli gelişme gösteren çalıları dik büyür ve verimli bir çeşittir. Meyve salkımı seyrektir. Tane rengi orta derecede mavi, orta irilikte, sert, çatlamaya dayanıklı, sap çukuru yara izi orta 29
büyüklükte, tadı vasat ve aroması yoktur. Sanayiye uygun bir çeşittir. Darrow : Çalıları kuvvetli ve dik gelişir. Oldukça ve sürekli verimli bir çeşittir. Meyve salkımı orta büyüklükte ve seyrektir. Taneleri iri, çok iri, açık mavi renkte, sert ve çatlamaya karşı dayanıklıdır. Sap çukuru yara izi küçük-orta büyüklükte, tadı mükemmel, mayhoştur. Taze olarak pazarlarda satılmak veya KÜKET amaçlı olarak kullanıma uygundur. Northland : Erkenci bir çeşittir ve Bluecrop tan önce olgunlaşır. Çalıları kuvvetli, sert, kısmen yayvan, 120 cm boylanabilir, yüksek verimlidir. Taneleri orta irilikte, orta mavi renkte, biraz sert, sap çukuru yara izi küçük, tadı iyi ve tatlıdır. Meyveler aynı anda olgunlaşır. Yerel pazarlarda taze tüketime sunulmak veya sanayide kullanıma uygundur. Makineli hasat için sürgünlerin dik büyümesini sağlayacak şekilde budama yapılmalıdır. Bluegold : Jersey ile birlikte geççi bir çeşittir. Çalıları kuvvetli, ancak yavaş gelişme gösterir, verimlilikleri çok yüksektir. Taneleri orta iri, açık mavi, sert, sap çukuru yara izi küçük ve tadı güzeldir. Bluegold, Northland çeşidi ile çok yakın ilişki içindedir. Ancak daha dik büyüme gösteren sürgün habitüsüne sahiptir ve meyvelerinin raf ömrü daha uzundur. Taze tüketime çok daha uygun gibi gözükmektedir. Brigitta : Orta geççi bir çeşittir ve Bluecrop çeşidinde ikinci hasat yapıldıktan hemen sonra olgunlaşır. Kuvvetli, hafif yayvan ve 180 cm boyunda çalılara sahiptir. Meyveleri hafif mavi, orta iri, sap çukuru yara izi orta büyüklükte, hafif mayhoş tadda, sap çukuru yara izi küçük ve meyveleri serttir. Chandler : Orta geççi bir çeşittir. Çok az yayvan olan çalıları orta derecede kuvvetlidir. İrice olan meyveleri orta büyüklükte sap çukuru yara izine, orta derecede sertliğe, orta derecede renge ve uzun olgunluk sezonuna sahiptir. 30
Blueray : Orta mevsimde olgunlaşır. Çalıları dik gelişir, çok yan dal oluşturur, kuvvetli ve verimlidirler. Sert, iri, çok açık mavi renkte orta-büyük sap çukuru yara izine sahip ve harika tadı vardır. Şekil 5. Rize de denemeye alınan bazı yüksek boylu maviyemiş çeşitlerinden hasat edilen meyveler (Foto: H. Çelik, Orijinal). 31
7. TOPRAK HAZIRLIĞI VE DİKİM Maviyemiş fidanlarını araziye dikmeden önce tüm yabancı otlar, özellikle de toprak altı organları ile yayılan çok yıllık yabancı otlar el ile koparılarak yok edilmelidir. Ardından toprak analizi sonuçlarına göre ph, N, P, K ve Mg ortaya konularak ayarlama yapılmalıdır. Toprak ph seviyesi 4.2 nin altında ise dolomitik kireç veya kireç ilave edilerek ph =4.2 5.5 arasına yükseltilmelidir. Eğer ph 5.5 seviyesinin üzerinde ise elemental kükürt uygulaması yapılarak ph düşürülür. Verilmesi gereken kükürt veya kireç miktarı toprak tahliline göre belirlenmelidir. Topraktaki Mg miktarı 0.25 meq dan az ise dekara 56 kg potasyum,magnezyum-sülfat (Sül-Po-Mag) veya magnezyumsülfat verilmelidir. Küçük parsellerde maviyemiş yetiştiriliyorsa bu gübreden 150g/m2 verilmesi yeterli olacaktır. Çizelge 4 ve 5 te toprak analiz sonuçlarına göre verilmesi gereken fosfor ve potasyum miktarları gösterilmiştir. 7.1. Fidan Tipi Dikimde kuvvetli, gelişimi iyi, 2 veya 3 yaşında, tüplü veya açık köklü, dinlenme halinde ve virüslerle hastalıklardan ari ismine doğru maviyemiş fidanları kullanılmalıdır. Fidanlar mümkün mertebe dikime yakın zamanlarda satın alınmalı ve dikim alanına aktarılmalıdır. Gerekli ise maviyemiş fidanları kısa süreli olarak serin depolarda veya buzdolaplarında bekletilebilir. Depolama öncesi kuru kalmış köklere su pülverize edilmeli ve açık köklü bitkiler saksılara dikilmelidir. Bitki kökleri su içinde bırakılmaz aksi taktirde ölürler. Eğer açık köklü bitkiler 1-2 haftadan fazla bekleyecekse havalı ve drenajı iyi olan bir toprakta kanal açılarak bitkiler 32
buraya yatırılarak kök kısımları toprakla kapatılır (hendekleme).saksılı bitkiler ise serin şartlarda uzun süre bekletilebilir. Sadece susuz bırakılmamaları gerekir. Ayrıca, saksıda veya tüpte büyütülmüş olan maviyemiş fidanları aşırı sıcak aylar dışında her zaman dikilebilir. Ancak genelde dikim mevsimi erken ilkbahar veya sonbahar aylarıdır. Ki bu dönemlerde bitkiler dinlenme devresindedir. 7.2. Aralık ve Mesafeler (Dikim Sıklığı) Yüksek boylu maviyemişler sıra üzerinde 1.0-1.5 m. aralıklarda dikilirken sıralar arasındaki mesafe 1.5 ile 3.0 m arasında değişmektedir. Bu aralık mesafelerin seçiminde dikkate alınması gerekenler hasat sırasında makine mi yoksa işçi mı kullanılacağı, bahçede mekanik aletlere yer verilip verilmeyeceği ve hava akımı ile güneşlenme durumlarıdır. Sıralar arasında 1.5 m. mesafe bırakılması sadece yürüme yolu için uygundur. Öte yandan 3.0 m. lik bir genişlik birçok makine için uygun olacaktır. Bazı maviyemiş üreticileri sıra üzerinde 90-120 cm mesafe bırakarak daha sık dikim yapmakta ve makineli hasat ile birim alandan daha yüksek verim elde edebilmektedirler. Ancak bu sistemde mekanik budama yapılmalı ve bitkiler bir çit gibi budanarak düzgün bir forma sokulmalıdır. Ayrıca, hasat makinesini ekonomik olması için bahçenin en az 80 dekar büyüklükte olması gerekir. 7.3. Dikim Metodu Dinlenme halindeki maviyemiş fidanları ilkbaharda toprak çalışılabilir hale gelir gelmez yapılmalıdır. Fidanlar dikilmeden önce üzerlerinde zarar görmüş sürgün ve kökler budanmalı ve fidanlıklarda veya saksılarda yetiştikleri derinlikten 3-5 cm daha derine dikilirler. Açık köklü maviyemiş fidanlarının kökleri dikim çukuruna yayılmalı ve üzerlerine torf+toprak karışımı doldurularak dikim tamamlanmalıdır. Dikim sırasında dikim çukuruna gübre konulmamalı, sadece torf kullanılmamalı ve torf+toprak veya 33
toprak+yanmış gübre karışımı kullanılabilir. Dikim sırasında köklerin kırılmamasına özen gösterilmeli, çok ince köklere sahip olan maviyemiş fidanları dikim sırasında ve sonrasında asla nemsiz bırakılmamalıdır. Hatta saksıdan çıkarılan tüplü fidanlar dikim öncesi içi su dolu kovaya batırılıp çıkarılmalı, fazla su drene edildikten sonra dikime geçilmelidir. Dikim sonrasında da mutlaka can suyu verilmeli, gelişme periyodunda ihtiyaç olduğunda da sulama yapılmalıdır. Çünkü maviyemiş fidanlarının ilk 1-2 yıllık periyotta susuz kalmaması gerekir. Gerekli olan su yağmurlarla karşılanamıyorsa mutlaka sulama yapılmalı, batı ve güney bölgelerde ise damlama sulama sistemi tesis edilmelidir. Çizelge 3a. Olgunlaşma zamanına göre erkenciden geççiye doğru sıralanan ve Karadeniz Bölgesi için önerilen maviyemiş çeşitlerinin bazı özellileri Maviyemiş Çeşitleri Olgunlaşma Dönemi Kuzey Orijinli Ve Yüksek Boylu Boy (cm) Verim (kg/bitki) Earliblue Erken 120 180 4 7 Duke Erken 120 180 7 9 Spartan Erken 150 180 4 6 Patriot Erken 120 150 5 9 Northland Ort. Erken 90 100 7 9 Bluejay Ort. Erken 180 215 5 9 Blueray Orta 120 180 5 9 Toro Orta 150 180 5 9 Bluecrop Orta 120 180 5 9 Bluegold Orta 120 180 5 9 Chandler Orta-Geç 120 180 5 9 Berkeley Orta-Geç 120 180 5 9 Jersey Geç 150 200 3 5 Brigitta Geç 120 180 7 9 Darrow Geç 120 180 3 5 Kuzey Orijinli ve Orta-Yüksek Boylu Northcountry Orta Erken 30 60 1 3 Northsky Orta 30 50 0.5 1 Northblue Orta 60 90 2 3 34
Çizelge 3b. Olgunlaşma zamanına göre erkenciden geççiye doğru sıralanan ve Karadeniz Bölgesi için önerilen maviyemiş çeşitlerinin bazı özellileri Maviyemiş Çeşitleri Meyve İriliği Kuzey Orijinli Ve Yüksek Boylu Meyve Rengi (mavi) Meyve Tadı Earliblue Orta İri Açık iyi Duke Orta İri Açık Orta tatlı Spartan İri Çok iri Açık Keskin tatlı Patriot İri Koyu Mükemmel Northland Küçük Orta Koyu Tatlı, yabani Bluejay Orta Açık Orta tatlı Blueray İri Parlak Mükemmel Toro İri Orta İyi Bluecrop İri Parlak Mükemmel Bluegold Orta İri Parlak Tatlı Chandler Çok İri Parlak Mükemmel Berkeley İri Koyu Tatlı Jersey Küçük Orta Koyu Mükemmel Brigitta Orta İri Koyu Mayhoş Darrow İri Açık İyi Kuzey Orijinli ve Orta-Yüksek Boylu Northcountry Küçük Orta Açık Yabani, tatlı Northsky Küçük Açık Yabani, tatlı Northblue İri Koyu İyi Çizelge 4. Topraktaki fosfor miktarına göre verilmesi gereken P2O5 miktarı Topraktaki Fosfor Miktarı (ppm) Verilmesi Gereken P2O5 Miktarı (Kg/da) 0.00 1.00 11.2 1.00 2.00 9.0 2.00 3.00 6.7 3.00 4.00 3.5 4.00 5.00 1.1 >5.00-35
Çizelge 5. Topraktaki potasyum miktarına göre verilmesi gereken K2O miktarı Topraktaki Potasyum Miktarı (ppm) Verilmesi Gereken K2O5 Miktarı (Kg/da) 0 50 9.0 50 75 6.0 75 100 3.5 > 100 - Torf ve ağaç kabuklarının karışımından oluşan materyal saksılarda büyütülecek olan maviyemişler için ideal olduğu kadar masuralarda yapılacak yetiştiriciliklerde ve doğal çayır topraklarının ıslahında kullanılabilir. Burada amaç nemi muhafaza eden, drenajı iyi ve ph seviyesi 4.2-5.5 arasında olan bir yetiştirme ortamı sağlamaktır. Yüksek boylu maviyemişlerde çalılar 150-300 cm boy ve 120-180 cm ocak çapına ulaşabilirler. Dolayısıyla düz alanlarda sıra üzerinde 120-150 cm aralık yeterli iken sıralar arasında 300-350 cm aralık bırakılmalıdır. Meyilli alanlarda ise makineli tarım yapılamayacağından 1.5 x 2.0 veya 1.5 x 2.5 m sıra üzeri ile sıra arası mesafeler yeterlidir. Daha yakın dikimlerde teknik ve kültürel işlemler zorlaşır, özellikle düz alanlarda kullanılacak olan makinelerin sürgünlere zararı artar. Bazı çiftçiler ise sıra üzerinde 60-120 cm mesafe ile bir çit şeklinde maviyemiş bitkilerini dikip makine ile budama yaparak ve makineli hasat yapmak suretiyle birim alanda fidan sayısını artırıp verimi yükselttikleri de ifade edilmektedir. 36
Şekil 6. Maviyemiş fidanlarının dikim, sulama ve malçlama Maviyemişler susuzluğa karşı dayanıklı değildir. Kurak gelişme dönemlerini tölere edemezler. Bunun için yaza aylarının nispeten kurak geçtiği Batı Karadeniz Bölgesinde tesis edilecek maviyemiş bahçelerinde dikim öncesi sulama sistemi kurulmalı ve çalışır durumda olmalıdır. Doğu Karadeniz Bölgesinde ise yağmurların fazla olması nedeniyle ilk 1 veya 2 yıl sulamaya gerek duyulabilir. Halen Doğu Karadeniz Bölgesinin yüksek rakımlarında tesis edilmiş olan maviyemiş bahçelerinde sulama sistemi yokken Batı Karadeniz bölgesindeki maviyemiş bahçelerine bitkinin her iki tarafından da sulama yapabilen damla sulama sistemleri tesis edilmiştir. Maviyemişlerde kuşlar, kemirgenler, tarla fareleri ile ayılara karşı önlem alınmalıdır. Bu amaçla bahçe etrafı çit ile çevrilmeli, bahçenin üzerine ağ gerilmeli ve kemirgenler için gerekenler yapılmalıdır. Maviyemiş bahçesine sağlıklı, ismine doğru, sertifikalı, menşeyi belli, kuvvetli gelişme gösteren ve en az 2-3 yaşında olan fidanlar sağlam çalışan, tanıdık ve bildik fidanlıklardan temin edilerek dikilmelidir. Bahçe tesisinde açık veya kapalı (tüplü) fidanlar kullanılabilir ancak açık köklüler 37
fidanlıklardan sökülürken mutlaka kökleri sarılmalıdır. Dikimde kullanılacak olan fidanların 2 yaşından küçük olması istenmediği gibi daha yaşlı fidanlarda adaptasyon sorunları ortaya çıkabilmektedir. Maviyemiş fidanlarından erken verim almak için 2-3 yaşında, 50-60 cm boya sahip fidanlarla işe başlanmalıdır. Tercihen 4-8 lt lik saksılarda yetiştirilmiş olan fidanlar satın alınmalıdır. Daha büyük bitkiler daha önce meyve vermeye başlasalar da dezavantajları çoktur. Dikim öncesi gerek açık köklü, gerekse tüplü fidanlar nemli ve serin bir yerde tutulmalıdır. Maviyemiş bitkilerinin kökleri sulama hattı boyunca ve sürgünlerin dibinden yayılarak en fazla 45 cm derine gider. Toprak organik maddesinin yüksek oluşuna maviyemişlerin tepkisi olumludur ancak dikim çukuruna sadece kompost veya torf doldurulmamalıdır. Dışarıdan verilen organik madde ile doğal toprak arasında meydana gelecek sınır bölge hem topraktaki suyun hem de kök gelişiminin iyi olmasına engel olur. Bunun yerine kompost veya torf sıra üzerine veya yastıklara 15-30 cm derinliğinde ve bir hat şeklinde karıştırılarak verilmesi daha uygundur. Kompostaşmış talaş, kabuklar, odun parçaları veya ibreler dikim öncesi toprağa karıştırılmış ise bu maddelerin parçalanması sırasında topraktaki azot azalır. Böyle bir durumda gübreleme sırasında azot miktarı artırılmalıdır. Burada kural kompostlanmamış her bir 30 cm3 organik materyal için toprağa ilave 0.68 kg amonyum sülfat verilmelidir. Toprak yüzeyine serilen malç için ekstra azotlu gübreye ihtiyaç yoktur. Dikim öncesi maviyemiş bitkilerinde zarar görmüş tüm kök ve sürgünler kesilmelidir. Burada sağlıklı sürgünler kısaltılmaz ancak dip kısımdan çıkmış ince dallar kesilebilir. Tüplü fidanlar yılın herhangi bir anında dikimi mümkündür. Ancak erken ilkbahar ayları ile sonbahar sonlarında yapılan dikimler daha 38
uygundur. Açık köklü maviyemiş fidanları ise ilkbaharın geç donları geçer geçmez dikilmelidir. Açık köklü maviyemişlerde dikim çukuru, köklerin yayılması için gereği kadar geniş ve fidanın kök derinliğinden biraz daha derin olması gerekir. Dikim sonrası can suyu verilmeli, talaş veya kabuklarla malçlama yapılarak toprak yüzeyi serin ve nemli tutulmalıdır. Malçlama ile yabancı ot kontrolü de yapılmış olur. Gübreleme, ilkbahar dikimlerinden 3-4 hafta yapılmaya başlanır. Şekil 6. Dikimde kullanılan 2-3 yaşında tüplü (saksılı) ve açık köklü maviyemiş fidanları (Foto: H.Çelik, Orijinal). (1: Beş yaşında, 2: iki yaşında, 3: bir yaşında tüplü fidan ve 4: Köklü çelik) 39
Şekil 7. Maviyemişlerde damlama sulama, malçlama ve gölge altına alma (kuş kontrolü) (Foto: H.Çelik, Orijinal). 40
8.1. Sulama 8. MAVİYEMİŞ FİDANLARININ BAKIMI Maviyemişler yüzlek ve çok ince kök yapısına sahip oldukları için gelişme dönemi boyunca kök bölgesinde yeterli ve üniform neme ihtiyaç duyarlar. Kök bölgesine düzenli ve kararlı bir nem uygulaması ile hem bitki gelişimi hem de meyve verimi iyi olur. Malçlama ile maviyemişlerin kök bölgesindeki nem değişimleri azaltılırken nemin önemli derecede muhafaza edilmesine de yardımcı olur. Genel bir uygulama ve öneri sunmak gerekirse, maviyemişler eylül ayı başlarına kadar haftalık olarak en az 25 mm suya ihtiyaç duyarlar. Yağmur sularının bu miktarı sağlayamadığı yerlerde sulama yapmak kaçınılmazdır. Maviyemiş bitkilerinin kış soğuklarına dayanamayan yeni gelişmiş kısımlarla girmesini engellemek için eylül ortasından sonra toprak çok aşırı kurumadıkça sulama yapılmamalıdır. Çok aşırı sulamalardan kaçınılmalıdır. Bu durumda kökler zarar görür veya ölebilir. Maviyemişler için en iyi sulama sistemleri yağmurlama veya damla sulamadır. Sulama sistemi kullanılarak gübreleme de yapılabilir. Sulama sistemleri otomatik veya el ile kumandalı olabilir. Maviyemişlerin sulanmasında kullanılabilecek sistemler birçok sulama firması tarafından satılmaktadır. Maviyemişler hem gelişme periyodunda aşırı suyu hem de susuzluğu tölere edemeyen bitkilerdir. Bu açıdan gerekli olduğu zaman gereği kadar suya ihtiyaç vardır. Maviyemişlerin sulanmasında kural, toprağın nemli tutulması ancak asla su ile boğulacak 41
kadar fazla su verilmemesidir. Sulama miktarı toprak yapısı ile sıcaklığa göre değişir. Maviyemişlerde yağmurlama sulama ve damla sulama kullanılabilir ancak yağmurlama sula yaprak hastalıklarının artmasına sebep olduğundan tercih edilmez. Don riskine karşı yağmurlama sulama tesisi kurulmuş ise sulamada da bundan yararlanılabilir ancak bu sistemde sulamalar sabahın erken saatlerinde yapılarak gece olmadan yaprak yüzeyindeki su uçsun. Böylece hastalık riski azalır. Maviyemişlerde en etkin sulama, suyu direkt bitkinin kök bölgesine verebilen sistemlerden alınır. Bu amaçla gerek ticari gerekse hobi amaçlı maviyemiş bahçelerinde damla sulama sistemleri kullanılmaktadır. Maviyemiş bitkisine ait köklerin tamamının yani bitkinin iki tarafının da sulanması gerekmektedir. Aksi taktirde hangi kısım su alırsa o taraftaki sürgün ve meyveler gelişir. Maviyemişlerde toprak sürekli nemli olmalıdır. Düzensiz sulamalar meyvelerde çatlamaya sebep olur. 8.2. Gübreleme Maviyemişlerde azotu amonyumsülfat olarak toprağa ve bitkiye sağlayan gübre karışımları kullanılmalıdır. Bu durum özellikle de toprak ph sının 5.0 ın üzerinde olduğu durumlarda önemlidir. Toprak ph sı 5.0 ın altında ise bu durumda üre kullanılır. Potasyum ise potasyumsülfat veya sul-po-mag formunda maviyemişlere verilmelidir. Maviyemişler için toksik olabilecek kalsiyum içermesinden dolayı potas-muriate ten kaçınılmalıdır. Potasyum ve fosfor, toprak tahlil sonuçlarına göre maviyemişlere uygulanmalıdır. Dikimi takip eden yılda potasyum ve fosfora ilave olarak her bir maviyemiş bitkisine 14-18 g. azot verilmelidir (Bu miktar azot 10-10-10 kompoze gübresinin 140-180 gramında yer almaktadır). Her yıl verilecek olan gübre miktarı çalı başına 4-6 g. artırılır. Bu artış, verilen gübre miktarı bitki başına 36-48 grama ulaşılıncaya kadar devam eder. 42
Gübreler dinlenme döneminin sonlarına doğru verilebilirse de 3 eşit parçaya bölünerek uyanmadan hemen önce, çiçeklerdeki taç yapraklar dökülünce (Mayıs) ve Haziran da verilmesi daha uygundur. Kumlu topraklarda azotlu gübrelerin 2/3 lük kısmı uyanma döneminde verilirken geri kalan 1/3 lük kısmı ise çiçeklerdeki taç yapraklar döküldüğü zaman verilmelidir. Gübrelerin tamamı çalı diplerine ve yan dalların izdüşümüne verilmelidir. Eğer bitkilerin gelişmesi zayıfsa her yıl veya iki yılda bir toprak ph sının kontrol edilmesi gerekmektedir. Toprak ph değeri çok yüksekse yaygın olarak demir eksikliği ortaya çıkar. Normalde genç yapraklara yaşlılara göre daha açık yeşil renktedir ve çoğunlukla hafif kırmızımsı renk tonuna sahiptirler. Demir eksikliğinde genç yapraklar solgun sarı renk alır, engellenirler ve bitki, gelişimi zayıflar. Demir eksikliği meydana geldiğinde toprak ph sını düzeltmek için ne gerekiyorsa yapılmalıdır. Toprak ph sına göre sulandırılmış veya tırmıkla hafifçe karıştırılarak toprak veya maçlın içine kükürt verilir. Maviyemiş köklerini olası yanmadan korumak amacıyla kükürt uygulamasını gübrelemeden 1 ay sonra yapmak gerekir. Demir şelatın yapraklara püskürtülerek verilmesi geçici olarak düzeltir ancak yıl boyunca uygulama yapmak gerekli olabilir. Maviyemişler fazla besin maddesi tüketebilen bitkilerdir. Yetersiz beslenme durumunda yapraklarda küçülme, kırmızımsı lekelerin oluşması, büyümenin yavaşlaması hatta durması ve verimde düşme meydana gelir. Aşırı azotlu gübreleme sonucunda verimde azalma meydana geldiği gibi kışa girerken zarar görebilecek genç, sukkulent yeni organların meydana gelmesine sebep olur. Maviyemişler azotu nitrat formunda değil amonyum formunda alırlar. Nitrat ve klor seviyesinin yüksekliği maviyemişler için toksik etkiye sebep olur. Maviyemişlerde yaygın olarak kullanılan gübre amonyumsülfat (%21 N) gübresidir. Bu gübre bir yandan toprağa azot katarken diğer yandan ph düzeyini düşürerek toprağın asitleşmesini sağlar. 43
Maviyemiş tarımının yaygın olduğu ülkelerde su ile karıştırılarak topraktan, yapraktan veya her iki yönden ugulanabilen gübre preparatları satılmaktadır. Maviyemişlere verilecek olan azot miktarı bitkideki çalı sayısına ve bitki yaşına göre değişir (Çizelge 6). Gübre damlatıcıların biraz uzağına ve çalıların izdüşümüne bir şerit gibi uygulanır veya damlama sulama sistemi ile verilir. Şekil 8. Maviyemiş fidanlarının dikimi, sulama ve gübreleme işlemleri ile ph kontrolü (Foto: H. Çelik, Orijinal). 44
Çizelge 6. Maviyemişlerde çalı (ocak) başına uygulanacak olan gübre miktarı Yıllar Gübre Çeşidi (kg/ocak-çalı) Ahır Tavşan 10-10-10 c 21-0-0 d Gübresi a gübresi b 1 (Dikim) 2.27 0.68 0.11 0.06 2 3.41 1.91 0.17 0.09 3 4.54 1.36 0.23 0.11 4 + 5.67 1.59 0.28 0.14 a İnek ve at gübresi yaklaşık olarak %0.5 N içerir b Tavşan gübresi yaklaşık olarak %1.8 N içerir c 10-10-10 kompoze gübre N-P-K besin elementlerini %10 seviyesinde içeriyor demektir d 21-0-0 amonyumsülfat gübresi olup P ve K içermez Kompostlanmamış ahır gübresi ile tavuk gübresi yüksek derecede tuz içerdiğinden bu tuz zamanla maviyemişlere toksik etki yapar. Gübreleme ile ph yükselir ve maviyemiş bitkileri besin maddelerini daha az veya hiç alamaz. Gübrelemede kullanılacak olan ahır gübresi öncelikle 1-2 yıl bekletilmeli, sık sık yıkanarak tuzdan arındırılmalı ve gübreleme sonrası toprak ph sı dikkatli bir şekilde takip edilmelidir. 8.3. Budama Maviyemişlerde verimliliğin sürekli olması ve çalılarda sağlıklı bir büyüme için her yıl hahif budama yapılmalıdır. Düzensiz yapılan şiddetli budamalar maviyemiş çalılarının birbiri içine karışmasına ve verimsizleşmesine sebep olur. Maviyemişlerde budama genel olarak sonbahar aylarında veya büyüme başlamadan önce ilkbahar aylarında yapılmaktadır. Yüksek boylu olan maviyemişlerde dikim sırasında zarar görmüş, zayıf ve kısa olan sürgünler dipten kesilerek çıkarılmalıdır. 2-3 yaşındaki bitkilerde çok az budama yapılır ancak, ölü, hastalıklı olan tüm sürgünler çıkarılmalı ve dipteki yatay sürgün veya dallar kesilmelidir. Dikim yılı ve takip eden yıl çiçeklenme döneminde açan tüm çiçekler genel olarak yolunur. Eğer bitki zayıf topraklara dikilmişse bu durum çok daha önemlidir. Kuvvetli topraklar 45
üzerinde kuvvetli gelişen bitkilerde ilk yıl açan çiçekler de bırakılabilir. Ayrıca, maviyemiş çalılarının sağlıklı, uzun ömürlü ve yüksek verimli olması için gerekenler yerine getirilmelidir. Maviyemişlerde ocağın dip kısmından fışkıran ve dik gelişen yeni sürgünler oluşur. Bu sürgünler ileride çıkarılacak olan eski daların yerine yeni dal sürgün olarak kullanılacaktır. Dipten çıkan bu sürgünler verimsiz olup yenileme sürgünü adını alırlar. Bir yaşında olan bu sürgünler çoğunlukla yan dal oluşturmaz ve üzerlerinde nadiren meyve gözü taşırlar. Bu sürgüler 2. veya 3. yıllarda çok verimli olurlar. Dört yaşını dolduran dallarda zayıflama ve verimsizleşme meydana geldiğinden budama ile çıkarılmaları gerekmektedir. Maviyemiş çiçekleri bir yaşlı kısa sürgünler üzerindeki tombul gözlerden meydana gelirken sürgünlerdeki sivri uçlu ve küçük gözler yaprak ve sürgün gözüdür. Maviyemiş ocağındaki sürgünlerin birbiri içine girmemesi ve sıkışma olmadan çalıların genç kalması için ilkbaharda bir ocakta meydana gelen yeni dip sürgünlerinden en iyi gelişen 2 tanesi bırakılarak diğerleri çıkarılır. 6 yaşındaki bir maviyemiş bitkisi ocağında 1-6 yaş arasında 10-12 sürgün bırakılmalıdır. 6 ve yukarı yaşta olan bitkilerde en yaşlı olan 2 çalı budama ile çıkarılır ve her ilkbahar ayında 2 yeni dip sürgünü bunlar için ocakta bırakılır. Böylece maviyemiş ocağındaki tüm sürgünler 5-6 yıl içinde yenilenmiş olur. Budama sırasında yaşlı dalları ocakta bırakarak, bir önceki yıl meyve vermiş ve cılız büyüyen sürgünler ile zararlanmış ve hastalıklı tüm sürgünler budanmalıdır. Bu arada, toprak seviyesinden çıkarak yatay gelişmekte olan dallar da budanarak çıkarılmalıdır. Bitkiyi dik tutmak için aşağıya doğru kıvrılmış olan tüm dal ve sürgünler de budanır. 4 ve daha yaşlı dallar kuvvetli gelişen bir yan dalın üzerinden budanır. Maviyemişlerde hasat ve kültürel işlemlerin kolay yapılabilmesi için bitkilerin boyu 46
150-200 cm arasında tutulmalıdır. Bu arada aşırı meyve vermeye meyilli çeşitlerde çiçek kümelerinin bir kısmı çiçeklenme periyodu başında yolunabilir. Patriot gibi bazı maviyemiş çeşitleri doğal olarak yatay ve yayvan bir büyüme gösterir. Böyle çeşitlerde yatay sürgünler çıkarılırsa aşırı verim kaybı meydana gelebilir. Bu çeşitlerde fazla sürgün çıkarılmaz. Northblue, Northsky, Northcountry ve Friendship gibi yarı bodur olan maviyemiş çeşitleri yüksek boylular ile alçak boylu yani bodur olan çeşitler arasında bir gelişme gösterirler. Bu çeşitlerde ilk 10 yıl boyunca çok hafif budama yapılır. Bu süre içinde ana gövde üzerindeki yan dallarda tepe alma yapılabilir ancak sürgünlerde %10-20 den fazla seyreltme yapılmaz. Şekil 9. Yüksek boylu maviyemişlerde budama öncesi ve sonrası ocaktaki görümüm. 47