Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti. Ülkesel Fizik Planı. Ekonomist Odak Grubu Toplantıları Raporu Mart Mayıs 2011

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Ülkesel Fizik Planı Ekonomist Odak Grubu Toplantıları Raporu Mart Mayıs 2011 Şehir Planlama Dairesi - İçişleri Bakanlığı Lefkoşa - Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti 2014

Bu Rapor Mart Mayıs 2011 Tarihleri Arasında Üniversitelerden özel sektörden ekonomistlerin Katılımı Gerçekleştirilmiş Odak Grubu Toplantıları Görüş ve Değerlendirmelerini İçermektedir 2

Odak Grubu Toplantıları Tarih : Mart Mayıs 2011 Toplantı Yeri (1) Odak Grubu Toplantısı 1 : Şehir Planlama Dairesi, (2) Odak Grubu Toplantısı 2 : Belediyeler Birliği, (3) Odakn Grubu Toplantısı 3 : Avrupa Birliği Proje Destek Ofisi Toplantı Organisazyonu : Yöneticilik Merkezi Management Centre Toplantı Yöneticisi : Dr. Bülent Kanol Katılımcılar 1. Ünal Akifler 2. Necdet Ergün 3. Ayşe Dönmezer 4. Erdal Güryay 5. Mustafa Besim 6. Fehiman Eminer 7. Fatma G. Lisaniler 8. Yenal Süreç Bu Toplantılar Avrupa Birliğinin sağladığı Ülkesel Fizik Plan Teknik Yardım Projesi Bütçesinden Karşılanmıştır. 3

İçindekiler 1. Giriş... 5 2. Mevcut Durum ile İlgili Saptama ve Değerlendirmeler... 5 3. Mevcut Durumun Devam Etmesine Dayalı Olası Gelecek Senaryoları... 7 3.1 Senaryo 1: Kötümser Tahmin ve Öngörülere Dayalı Senaryo... 7 3.1.1 Senaryo 1 e Göre Gelecek 5-10 Yıllık Dönemde Öncü Sektörler... 8 3.1.2 Senaryo 1 e Göre Gelecek 5-10 Yıllık Dönemde İşgücü ve İş Yaratma Kapasitesi... 8 3.1.3 Senaryo 1 e Göre Gelecek 5-10 Yıllık Dönemde Göç... 9 3.1.4 Senaryo 1 e Göre Gelecek 5-10 Yıllık Dönemde Bölgeler Düzeyinde Gelecekteki Gelişmeler... 9 3.1.5 Senaryo 1 e Göre Gelecek 5-10 yıllık dönemde Gelir Dağılımı... 11 3.2 Senaryo 2 : En İyimser Tahminlere ve Öngörüler Senaryosu... 11 3.2.1 Senaryo 2 ye Göre Gelecek 5 ve 10 yıllık Dönemde Ekonominin Genel Durumu... 12 3.2.2 Senaryo 2 ye Göre Gelecek 5-10 Yıllık Dönemde Öncü Sektörler... 13 3.2.3 Senaryo 2 ye Göre Gelecek 5-10 yıllık Dönemde Nüfus ve Göç:... 14 3.2.4 Senaryo 2 ye Göre Gelecek 5-10 yıllık Dönemde Fiziki Altyapı (Su, Atık, Telekomünikasyon, Enerji, Ulaşım ve İletişim ) Yatırımları... 14 3.2.5 Gelecek 5-10 yıllık Dönemde Bölgeler Düzeyinde Gelecekteki Gelişmeler... 15 3.2.6 Kıbrıs Sorununa Olası Bir Çözümden Sonra Oluşacak Koşulları Engellememek veya Kıbrıs Türk Ekonomisinin Gelişmesini Korumak İçin Alınması Gereken Önlemler... 16 3.3 Senaryo 3 : Gerçekçi Tahmin ve Öngörüler Senaryosu... 16 3.3.1 Senaryo 3 e Göre Gelecek 5-10 Yıllık Dönemde Öncü Sektör:... 17 3.3.2 Senaryo 3 e Göre Gelecek 5-10 Yıllık Dönemde Bölgeler Düzeyinde Gelecekteki Gelişmeler... 17 4

1. Giriş KKTC de gelecekteki gelişmelere yön veren Beş Yıllık Kalkınma Planları 2000 yılları başından bu yana hazırlanmamıştır. İmar Yasası uyarınca Ülkesel Fizik Planın ekonomik dayanağını oluşturacak Beş Yıllık Kalkınma Planının olmayışı, Turizm, Tarım ve Kırsal Kalkınma gibi sadece sınırlı sayıda olmakla birlikte düzenli uygulanmayan sektörel politikalarının olması, planın kısıtlayıcılarının başında gelmektedir. Ülkenin gelecekte nasıl şekilleneceğine ilişkin birçok olasılık bulunmaktadır. Ülkenin yer aldığı coğrafyaya bağlı küresel ve bölgesel siyasi ve ekonomik değişmeler, Kıbrıs ile ilgili olası siyasi çözüme bağlı olarak KKTC nin küresel ve bölgesel ekonomilerle ilişkisi, mevcut ekonomik siyasi sınırlayıcıların durumundaki değişmeler, ülke içindeki ekonomik, siyasi gelişmeler, gelecekle ilgili mekansal ve ekonomik kararlar, ülkenin gelecekteki gelişmesini buna bağlı olarak da yatırımların, istihdamın niteliğini, yapısını, dağılımını ve sonuç olarak mekanın gelişmesini etkileyecektir. Planın ekonomik dayanağını ve aklını oluşturabilmek amacı ile özel ve kamu sektöründeki çalışanlara ilave olarak akademik düzeyde ekonomi alanında söz sahibi olan ekonomistlerin katılımı ile bir dizi Odak Grubu ( focus Group ) toplantıları yapılmış ve bu toplantılarda gelecek ile ilgili olası gelişme senaryoları tartışılmış ve tahmin ve öngörüler geliştirilmiştir. Bu çalışmalarda, mevcut ekonomik göstergeler ile eğilimler tartışılmış ve gelecekte hangi sektörlerin gelişme gösterebileceğine, büyüme eğilimlerinin, konumlarının ne olabileceği, ne gibi sosyal ve çevresel sonuçlara yol açabileceğine ilişkin tahminlerle ilgili bilgi edilmesi sağlanmıştır. KKTC nin gelecekteki gelişmeleri aşağıda belirtilen önemli dış ve iç faktörlerdeki değişmelere bağlı olacağı öngörülmektedir. (1) İç Faktörler Ekonominin büyüme hızı Temel belirleyici / öncü sektörler, turizm, eğitim, tarım, inşaat sektöründeki değişimler Göç düzeyi ve niteliği Ülke içi karar verici politik ortam (2) Dış Faktörler Küresel ve bölgesel düzeydeki politik gelişmeler Küresel ve bölgesel ekonomik gelişmeler Bölgede,petrol ve doğal gaz bulunması Türkiye deki ekonomik, siyasi gelişmeler Türkiyeden 75 milyon metre küp su gelmesi Kıbrıs Sorunu ile ilgili gelişmeler ve AB ile ilişkilerin yapısı olası bir siyasi çözüm ve niteliği 2. Mevcut Durum ile İlgili Saptama ve Değerlendirmeler 1 1974 yılından sonra insanlar bedel ödemeden evlere, işyerlerine, arazilere ve benzeri değerli mallara ile lisanslara, herhangi bir sanayi veya turizm tecrübesi olmadan ise işletilmeyi bekleyen fabrika ve turistik tesislere sahip oldular. Bunlar değerler, milli servet de herhangi bir ekonomik akla uyma zorunluluğu olmadan tüketilmiştir. Daha sonra topluma bavul ticareti denilen bir ticaret türünü yaşama getirme fırsatından yararlanılmıştır; bu imkan Türkiye Cumhuriyeti nin dışa açık olmayan ekonomik rejiminin sunduğu bir fırsattı. Bu fırsat, Türkiye'nin serbest piyasa ekonomisi uygulamaya ve üretim sektörünün gelişmeye başlamasıyla tükenmeye başlarken, KKTC'de üniversite sektörü gelişmeye başlamıştır. Bu sektörün KKTC'de gelişmeye başlaması da yine Türkiye deki bir açığından ortaya çıkardığı bir fırsattı. Türkiye de bu sektörün gelişimine destek vermiş ve halen vermeye devam etmektedir. Gelinen bu noktada KKTC'de yeniden alışılageldiği üzere bir değişimin yaşanması gerekliliği ortaya çıkmıştır. 1 Mart Mayıs 2011 Tarihlerinde Ekonomistlerin katılımı ile gerçekleştirilen Ekonomik Odak Toplantısında katılımcıların Değelendirme ve görüşlerinden elde edilmiştir. ( bknz ÜFP Ekonomik Odak Grup Toplantıstı Raporu 2011 ) 5

Ülkenin, birçok alanda mukayeseli avantajları bulunmaktadır. Kıbrıs sorununa çözümsüzlük şartlarında bile, bulunulan coğrafya, insan kaynakları ve sermaye birikimi hangi yöne gidilmesi gerektiğini göstermektedir. Ancak bu avantajlar kesinlikle değerlendirilmemiş, işlenmemiştir. Turizm ve yüksek öğrenim niş üretim sektörleridir. Tarımda erken hasattan dolayı büyük bir avantaj vardır. İklimin sağladığı, pazara erken girebilme avantajı değerlendirilmelidir. Türkiye Cumhuriyeti nin yardımlarının, altyapı yatırımları anlamında sağladığı avantaj önemlidir. Toplumdan, ülkenin mukayeseli avantajlarını kullanma yönünde bir talep gelmemiştir ve bu avantajları belirleme yönünde bir talep gelmediği için bu sorunlar yaşanmaktadır. Gelir dağılımı gittikçe kötüleşmektedir. KKTC de bölgeler arasında dağılımdaki farklılık büyük olmamakla birlikte göçmen nüfusla yerli nüfus arasında gelir dağılımında farklılıklar vardır. İş yaratma (istihdam) kapasitesine bakıldığında, KKTC de işgücünün, ekonominin ihtiyacına göre gelişip yönlendirilmediği görülmektedir. Ancak yukarıda belirtilen gelişmeler, yatırım beklentileri ışığında gelecekteki gelişmeler ile ilgili bazı tahminler yapılabilmektedir. Son dönemlerde kamu sektöründe bazı düzenlemeler yapılmıştır. Kamudaki ücretlerin düşürülmesi kamunun ayrıcalıklı durumunu azaltmıştır. 5-10 yıllık Kalkınma Planlarının olmaması bir dezavantajdır. Ekonomi yönetiminin zaafiyeti ve bürokrasi bir dezavantajdır. Birçok sektörde, devlet politikalarının belirlenmiş olmaması, nüfus akışının kontrol edilmemesi nedeniyle göç en önemli sorunlar ve dezavantajlardır. Kaynaklar ve olanaklar kontrolsüz ve adaletsiz bir şekilde dağıtıldığından sistem içindeki bireylerin gelirlerinde sapma olmaktadır. Serbest piyasa ekonomisi, uluslararası sisteme entegre çalışılmadığı, kaynakların kullanımı adaletli olmadığı için insanlar, kaynaklar ve sermayede sapmalar yaşanmaktadır. KKTC'nin ekonomik vizyonu yoktur. Ekonomi politikaları daha çok ganimet ekonomisi üzerine oturtulmuş, belli kesime nema dağıtım sistemi ile perçinlenmiştir. Bu da ekonominin doğru ve rasyonel çalışmamasına sebep olmaktadır. Ülkesel Fizik Planın güvenilir, öngörülen veya öngörülemeyen değişimlere cevap verebilir olabilmesi ve etkili olabilmesi için, yukarda belirtilen faktölere bağlı olası değişiklikler ışığında, güçlü alternatifler, kabuller, gerçekleşebilir senaryolar geliştirilmeye çalışılmıştır. Bu senaryolar, belirsizlik ortamında ÜFP nin geleceği şekilendirecek alternatif politikaların temelini ve dayanağını oluşturacaktır. "Mevcut Durumun Devam Etmesi varsayımına dayalı gelecek ile ilgili iki farklı ana senaryo belirlenmiştir. Her iki senaryoda da Kıbrıs Sorununun halen çözülmemiş olduğu varsayılmıştır. I-Birinci Senaryo: Kötümser Tahmin Ve Öngörülere Dayalı Senaryo : Buna göre, önümüzdeki 5 10 yıllık bir dönemde mevcut durum aynı şekilde devam etmektedir. Mevcut koşullar ve eğilimler aynen sürmektedir. Kıbrıs sorunu ile ilgili müzakereler sonuçlanmamış, zamana yayılmıştır. Bu ortamı olumlu yönde değiştirici, müdahale edici politika ve girişimler, etkili bir şekilde uygulanamamakta olup eğilimler doğal seyrinde devam etmektedir. Bu itibarla, gelecekte kötümser tahmin ve öngörülere dayalı gelişmeler beklenmektedir. II-İkinci Senaryo: İyimser Tahmin ve Öngörülere Dayalı Senaryo : Buna göre önümüzdeki 5-10 yıllık bir dönemde mevcut durum devam etmektedir. Bunun yanında gelecekte eğilimlere olumlu açıdan yön verici, değiştirici ve müdahale edici planlama kararları ve bunları destekleyici tamamlayıcı politika ve stratejiler uygulanmaktadır. Bu itibarla, gelecekte iyimser tahmin ve öngörülere dayalı gelişmeler beklenmektedir. III- Üçüncü Senaryo : Gerçekçi Tahmin ve Öngörüler Senaryosu : Üçüncü Senaryo Kıbrıs sorununda çözüm olsa da, olmasa da geçerli olacak gerçekci tahmin ve öngörülere dayalı Mümkün Olabilecek, Gerçekleşebilir En İyi Senaryodur. Ülkesel Fİzik Planın strateji ve politikaları bu senaryoya dayalı olarak geliştirilmiştir. 6

3. Mevcut Durumun Devam Etmesine Dayalı Olası Gelecek Senaryoları 3.1 Senaryo 1: Kötümser Tahmin ve Öngörülere Dayalı Senaryo Buna göre, önümüzdeki 5 10 yılda içinde bulunulan durum, mevcut koşullar ve eğilimler aynen devam etmektedir. Kıbrıs sorunu ile ilgili müzakereler sonuçlanmamıştır. Olumlu anlamada, eğilim değiştirici, müdahale edici politika ve girişimler, etkili bir şekilde uygulanamamakta ve eğilimler doğal seyrinde devam etmekte olduğu varsayımlarına dayandırılmıştır. Bu varsayımlar altında bu seyirde gelecekte kötümser tahmin ve öngörülere dayalı gelişmeler beklenebilir. Bu varsayımlar altında, kötümser tahmin ve öngörülere dayalı Kötümser Senaryoya göre önümüzdeki 5 10 yılda mevcut durumun ve eğilimlerin aynen devam ettiği bir ortamda; Uluslararası sistemin dışında olmaya devam edilecektir. Uluslararası sistemin dışında kalmayla bazı fırsatlar ortaya çıkacaktır. Bu nedenle de Kuzey Kıbrıs ta bu şartlarda bile ekonomik büyüme olacak, fakat ekonomik kalkınma olmayacaktır. Mülkiyet kısmen meşruiyet kazanacaktır. Mülkiyet göreceli olarak daha iyi bir yatırım imkanı getirecektir. Bu da yatırımı geliştirecektir. Turizm, turist sayısı artacan ancak çevre tahrip olacağı için turizm gelirleri beklenen düzeyde artmayacaktır. KKTC-TC Ekonomik İstikrar Programının uygulanmasındaki kararlılık ekonomiyi güçlendirecektir. Yatırım iklimi değişecektir. Ülkesel, bölgesel ve sektörel alanlardaki tüm gelişmelere bağlı olarak gelir dağılımında da bazı gelişmeler beklenmektedir. Gayrı Safi Milli Hasılada artış olacak ancak sermaye el değiştirecektir. Gelir dağılımında çalışanlar ve ücretliler adına bir bozulma olacaktır. Gelir dağılımında, orta sınıfta daralma olacak, uçlarda yükselme olacaktır. Orta sınıf giderek azalacaktır. Buna göre, gelir dağılımının gittikçe kötüleşmesi ve 5 yıl içinde gelir dağılımının farklılaşmasından dolayı çok büyük sorunlar yaşanması beklenebilir. Gelir dağılımı özellikle yerliler ve Türkiye göçmenleri arasında daha da kötüleşmeye gidebilir. Bu da beraberinde sosyal sorunlar getirecektir. Gelir dağılımının bozulması gettolaşmayı getirecektir. Yaşam kalitesi düşecektir. Yerli sermaye yabancıya geçecektir. Yatırım dışarıdan gelecek, ancak yönetilemeyeceği için toplumsal yapı ve kültürü erozyona uğratacaktır. Sosyal sorunlar artacak, sosyal patlamalar olabilecek, sürdürülebilir bir yapı oluşturma daha zor bir hale gelecektir. Bölgesel farklılaşmalar artacak, küçük iş yerleri kapanacaktır. KKTC-TC Ekonomik İstikrar Programında kaçakçılığı önleme tedbirleri olmaması nedeniyle, para aklama, uyuşturucu trafiği daha fazla artacaktır. Girne, turizmin incisi özelliğini yitirecek ve farklı özellikte turist çekecek ve farklı yapıda insanları barındıracaktır. Bafra daki yatırımlar tamamlandıktan sonra önemli bir çekim merkezi olacak ve farklı turistleri çekecektir. Kırsal kesimde ve sivil toplumda önemli bir gelişmeler olabilmesi tahmin edilmektedir. Gelecek 5-10 yıl sonra ekonomiyi ayakta tutan kaynaklar büyük ölçüde heba olacaktır. 7

3.1.1 Senaryo 1 e Göre Gelecek 5-10 Yıllık Dönemde Öncü Sektörler Bu gelişmeler ışığında, mevcut durumun devam etmesi halinde gelecek 5-10 yıllık dönemde, öncü sektör turizm görünmektedir. Turizm yanısıra, yüksek öğrenim, bilişim ve diğer hizmet sektörlerinin ve ayrıca bazı niş üretimler dışında büyük ölçüde turizm sektörü bağlantılı olmak üzere sanayi, tarım ve tarıma dayalı sanayinin tamamlayıcı sektörler olması yüksek bir olasılıktır. Enerji sektörü de izlenmesi gereken bir sektördür. önümüzdeki 5-10 yıllık dönemde öncü ve tamamlayıcı sektörler ile ilgili tahminler ve öngörüler ışığında, özellikle TC den gelen yatırımların devam etmesi, turizm ve enerji alanında muhtemelen 1.5 milyar dolar civarında yatırım olması beklenmektedir. Ayrıca, Bafra'daki oteller bağlantılı havaalanı yatırımı da beklenmektedir. İstenilen düzeyde olmasa bile, turizmde çeşitlenme olacaktır. Turizm ve tarımda olumlu gelişmeler beklenebilir. Turizm gelişeceği için turizm bağlantılı sanayi ve tarım konusunda da gelişme olabilir. Turizm den sonra katma değer olarak en çok ekonomik girdiyi yüksek öğrenim getiriyor bu yüzden de diğer bir öncü sektör olması beklenebilir. Turizme göre eğitimdeki gelişimin daha fazla olacağı beklenmektedir. Türkiye den 75 milyon metre küplük su gelince tarımsal üretim, organik tarımın artması beklenmektedir. Bunun yanısıra istihdam olanakları daralmasa da tarıma odaklanılabilir. Süt ürünlerinde de gelişmeler beklenebilir. Özellikle hellim gibi niş üretim girdi fiyatları düşerse ihracatı artırabilir. Bu gelişmelere bağlı olarak tarım sektöründe de gelişmeler olacağı söylenebilir. Yeşil Hat Tüzüğü kapsamında ticaret alanında yatırımlar beklenmektedir. Hizmetler sektörü tir. Hizmetler sektöründe yaratıcı alt sektörlerin ortaya çıkaması da beklenmektedir. Kişisel hizmetler, beceri gerektiren, yüksek getirisi olan hizmetler sektöründe gelişme olacaktır. Potansiyel emeğin hizmetler sektöründe bir dönüşümü getirmesi beklenebilir. Kalifiye emek denebilecek genç işsizler bu şekilde bir çıkış yolu arayacaklardır. Sadece teknoloji alanında değil, hastaları hastaneye götürmeye ve (yüksek standartlı bakım ve yaşlı bakım merkezleri) bakımı sağlama alanlarında hizmetler, rehabilitasyon merkezleri ve yaşlılara hizmet veren merkezlere yönelik gelişmeler, yatırımlar artacaktır. Özelleştirmelere bağlı olarak, telekomünikasyon, enerji, liman, havaalanı, havacılık, iletişim alanlarında yatırımlar beklenebilir. Enerji sektörünün de gelişmesi beklemektedir. Enerji sektöründe, alternatif enerji olarak rüzgar ve güneş enerjisi yatırımlar beklenmektedir. 3.1.2 Senaryo 1 e Göre Gelecek 5-10 Yıllık Dönemde İşgücü ve İş Yaratma Kapasitesi Önümüzdeki 5-10 yıllık dönemde işgücü ve iş yaratma kapasitesine bakıldığında yukarıda belirtilen gelişmeler, yatırım beklentileri ışığında bazı tahminler yapılabilmektedir. Son dönemlerde kamu sektöründe yapılan ücretlerin düşürülmesi, İkinci iş, emeklilik hakları, izin hakları ve çalışma şartlarına dokunulması ve benzer bazı düzenlemeler kamuda istihdam azalacak ve sonuç olarak özel sektörde istihdamı zorlayacaktır. Kamudaki bu durum insanları iş bulmaya ve iş yaratmaya zorlayacaktır. Turizm de bazı olumlu sinyaller vardır. Muhtemelen bu sektördeki yerli istihdam artış gösterecektir. Turizm sektöründe yerli istihdam yönelinmesi beklenmektedir. İş gücü ve iş yaratma kapasitesine bakıldığında, mevcut eğilimler ısığında TC den işgücü göçünün azalmasına bağlı olarak yerli istihdamın bir miktar artması beklenmektedir. Bunun dışında üniversite mezunları arasında iş bulma güçlüğü yaşanması, girişimciliğin artmasına neden olabilecek bir etkendir. 8

Önümüzdeki dönemde tüm olumsuzluklara rağmen yerel girişimci ve kalifiye eleman artacaktır. Yukarıdaki tartışmalar ve öngörüler ışığında bazı uzmanlar İşsizliğin önümüzdeki dönemde %15 düzeyinde bir artış göstermesini beklerken, bazı uzmanlar ise yerli girişimciliğin ve yerel istihdamda artış olacağı varsayımları ve beklentiler ışığında İşsizliğin artmayacağını öngörmektedir. 3.1.3 Senaryo 1 e Göre Gelecek 5-10 Yıllık Dönemde Göç Bu dönemde, nitelikli gençlerin AB ülkelerinde veya TCde iş bulma yoluna gitmeleri beklenebilir. Bu nedenle de beyin göçünün devam edeceği varsayılmaktadır. Ancak, ülke içindeki olumlu gelişmelere bağlı olarak beyin göçünün yavaşlayacağı görüşü de bazı uzmanlar arasında yüksek bir olasılık olarak belirtilmektedir. Dıştan işgücü göçünün ise 2007 ve 2011 yılında alınan önlemler ve iş olanaklarının daralması nedeniyle yavaşlayacağı ve iç ve dış göçün %50/ %50 oranında seyredeceği beklenmektedir. Dış göçün yanısıra ülke içi nüfus hareketleri de önemlidir. Lefkoşa ya yakın köylerden çalışmaya gelenler, kiralar yüksek olduğu için köylerinde oturmakta çalışmak için ise Lefkoşa'ya gitmektedirler. Bu eğilimin devam etmesi durumunda, kira ve arazi fiyatlarının düşük olduğu bölgelere iç göçün kayması beklenebilir. Yerli insanlar risk hesabı yaptığı için Güzelyurt tan Lefkoşa ya yerleşmeye başlamıştır. Onların boşalttığı evlere de dıştan gelen göçmenler yerleşmektedir. İşini kurmuş olan insanlar mesafelerin de az olması nedeniyle düşük kiralı bölgelere gitmektedirler. Sonuç olarak; Güzelyurt tan göç devam edecek ve bu göç Lefkoşa ve Girne ye doğru olacak. Göçmen işcilerin kiraların nisbeten daha düşük alanlar kayması muhtemeldir. Özellikle Güzelyurt bölgesinden yerli halkın belirsizlikten kaynaklanan göçü devam ederken boşalan yerlere göçmen çalışanların yerleşmesi olasılığı var. İskele-Karpaz bölgesine yeni yatırımlar dolayısı ile bir nüfus kayması olasıdır. Lefkoşa ve Girne bölgesine de göç devam edecektir. 3.1.4 Senaryo 1 e Göre Gelecek 5-10 Yıllık Dönemde Bölgeler Düzeyinde Gelecekteki Gelişmeler Mevcut durumun doğal seyrinde ve eğilimde devamı halinde ülkenin farklı özelliklerine sahip kentsel ve kırsal bölgelerinde gelecekteki 5-10 yıllık dönemde, bölgelere göre gelişimin de ekonomi gibi bir belirsizlik ve karmaşa içerisinde devam etmesi ve her bölgenin mevcut koşullarına göre farklı gelişmeler göstermesi beklenmektedir. Karpaz Bölgesi, göreceli olarak en çok gelişim gösterecek yer olarak beklenmektedir. Bafra daki yatırımlar, Yeni Erenköy deki yat limanı ve Üniversite, tüm Karpaz yarımadasında yol ve elektrik gibi altyapı yatırımları bu bölgedeki gelişim tetikleyen ana unsurlardır. Kırsal bölgelerdeki KKTCli istihdamı oranın %35 olduğu dikkate alınarak bu sayının çoğalacağı beklenebilir. Erenköy de marina bitmiş ve faaliyette olacak, ayrıca 5 yıl içinde marinanın otellerinin de tamamlanacağı beklenmektedir. Buna göre marina ve otel yatırımlarının yaratacağı önemli bir hareketlenme olacaktır. Gelecek olan yatçıların ihtiyaçlarına yönelik bir takım yatırımlar Erenköy de gündeme gelebilir. Erenköy de İstanbul Teknik Üniversitesi, yeni yolun açılmasına bağlı olarak yol çevresinde de küçük ölçekli turizme hizmet amaçlı turizm yatırımlarının hayata geçmesi beklenmektedir. Karpaz ın eko-turizm potansiyeli yüksektir. Tüm çarpıklığa rağmen özel ilgi turizmi, ikinci ev ve emekli turizminde önemli bir gelişme olacaktır. Pansiyon turizmi ve ekoturizm, özellikle Büyükkonuk ta ve diğer karpaz köylerinde gelişebilir. Kitle turizmin Bafra da gelişmesiyle, çevredeki köylerde ise ekoturizm gelişebilir. Öte yandan şimdiye kadar Karpaz da bulunan otellerin beklenen istihdamı yaratamadığını dikkate alan bazı uzmanlar, yapılacak yatırımların ne kadar katma değer yaratacağı, ne 9

kadar istihdam yaratacağı, gelir dağılımını ne kadar geliştireceğinin belirsiz olduğunu söylemektedirler. Bu yatırımların katma değerinin artması izlenecek politikalara bağlıdır. Güzelyurt Bölgesinde Güzelyurt bölgesinin Kıbrıs sorunundaki durumdan ortaya çıkan belirsizlikten dolayı pek fazla gelişmesi beklenmemektedir. Ancak, Güzelyurt bölgesinde Gaziveren de verilen yatırım teşvikleri ile ekoturizme yönelik yatırımların olması ve sörf turizminin gelişmesi beklenmektedir. CMC bölgesinde Serbest bölgenin açılması TC KKTC programında yer almaktadir. Bundan dolayı bir hareketlenme beklenebilir. Bir de Gemikonağı serbest liman projesi vardır, ileri götürüldüğü takdirde bu yatırımlara bağlı olarak bazı gelişmeler olabilecektir. Güzelyurt ta uzmanlaşmış tarım ve endüstriyel tarımda gelişme olabilir. Denizin en az kullanıldığı yer olan Güzelyurt ta alternatif turizm ve sörf turizminin gelişmesi beklenebilir. Kayalar bölgesinde güneş ve rüzgar enerjisi yatırımlarının olması düşünüldüğü için bu bölgede bir takım hareketlenmeler olabilir. TC den gelecek olan suyun kullanılmasına bağlı olarak bir tarımsal dönüşüm de yaşanacaktır. Tarım konusunda su ile birleştirilmiş tarımsal mekanlar ortaya çıkması beklenmektedir. Mağusa Iskele Bölgesi Kalecik de akaryakıt konulu yatırımlar gündeme gelebilir, enerji yatırımları gelişebilir. Bu bölgedeki ana sektör pek belli olmamakla birlikte sanayi sektörü öne çıkacak gibi görünmektedir. Mağusa, İskele tüm çarpıklığa rağmen özel ilgi turizmi, ikinci ev ve emekli turizminde önemli bir gelişme olması beklenmektedir. Mağusa nın liman şehri olmasından dolayı oradaki sanayi ve ticaretin daha üst düzeye çıkacağını öngörülmektedir. Özellikle Bafra, Boğaz ve Erenköy gibi bölgelerde de marinalar yapılacağı düşünüldüğü zaman bu bölgelerde ortaya çıkacak iş hacmine Mağusa dan da destek verilmesi sağlayacak gelişmeler beklenebilir. Lefkoşa Bölgesinde Ticari başkent olarak bazı yatırımları çekebilir. Lefkoşa da ticaret, hafif sanayi ve hizmetler sektörü çok tir. Hizmetler sektöründe örneğin, tasarımcılar, bilgisayar üzerinden özel tasarım satış yerleri, muhasebe şirketleri, yurt dışına hizmet verme alanında gelişmeler beklenebilir. Restorancılık sektörü de tir. Pansiyonculuğun Lefkoşa Surlar içi bölgesinde gelişmesi beklenmektedir. Sınıra yakın bölgelerde özellikle Lefkoşa da ticaret alanında gelişmeler olacaktır. Yeşilhat Tüzüğü daha da ileriye gidecektir. Girne Bölgesinde Girne kitlesel turizme doğru kaymaktadır. Kuzey sahilinde çok ciddi bir ikinci ev potansiyeli vardır. Girne mass turizm merkezi olarak gelişmeye ve yaygın bir ikinci ev yatırımlarının devam edeceği bir bölge olacaktır. Bunun yanısıra kongre turizminin de gelişmesi beklenebilir. Bu eğilim devam etmesi halinde önümüzdeki 5-10 yıllık dönemde Girne o eski özelliğini yitirecektir. 10

3.1.5 Senaryo 1 e Göre Gelecek 5-10 yıllık dönemde Gelir Dağılımı Bölgeler düzeyinde gelir dağılımında da genelde bozulma beklenmektedir. Şehirlerde gelir dağılımdaki bozulma ciddi boyutlarda kendini gösterecek ve bölgesel farklılıklar derinleşebilir. Kamu sektöründeki yeni politikalar nedeniyle, Lefkoşa da gelir dağılımında bir bozulma olması beklenebilir. Lefkoşa nın Suriçi Mahallesi ve diğer bölgeleri arasında da farklılıklar vardır. Gelecek 5 yıl içinde mülkiyetin el değiştirmesiyle üst gelir grubunda da bir takım kayıpların ortaya çıkabileceğini öngörülmektedir. Lefkoşa surlariçi ile diğer bölgeler arasında gelir dağılımı daha da bozulabilir. Alımgücü de bunlara bağlı olarak gerileyecektir. Girne de ve Mağusa da da özellikle şehirler içinde yerli ve yabancı arasındaki gelir dağılımı arasındakı fark artacaktır. Girne ve İskele nin genelinde ise yatırımlar dolayısıyla gelir dağılımında bir artış olması beklenmektedir. Kırsal bölgeler aynı kalacaktır. İthal emek çok daha ucuza alınacaktır. Alım gücü gerileyecektir. Karpaz ve Güzelyurt bölgeleri gelir dağılımında düşük pay alan bölgelerdir. Hali hazırda çok kötü durumda olan İskele-Karpaz bölgesinde gelir dağılımında göreceli bir iyileşme beklenebilir. Kırsal bölgelerde insanların gelir kaynakları açısından B/B (Bed and Breakfast) ların artacak ve yöresel kültüre doğru bir kayma olacaktır. 3.2 Senaryo 2 : En İyimser Tahminlere ve Öngörüler Senaryosu İkinci Senaryo yine temel olarak mevcut durumun devam etmesine dayalıdır. Kıbrıs sorununda çözümsüzlük durumunun devam ettiği koşulların yanında gelecekte eğilimlere olumlu açıdan yön verici değiştirici ve müdahale edici planlama kararları ve bunları destekleyici tamamlayıcı politika ve stratejiler uygulanmaktadır. Bu itibala, gelecekte iyimser tahmin ve öngörülere dayalı gelişmeler beklenmektedir. Bu en iyimser tahmin ve öngörülere dayalı senaryoya göre ise; Siyasi çözüme ulaşılamamıştır, Bu çözümsüzlük durumunda Kıbrıs ın kuzeyi AB tarafından meşrulaştırılmıştır. Mülkiyet sorun olmaktan çıkmıştır. AB açılımlar getirmiş, doğrudan uçuşlar, tüm ülkelerden charter uçuş imkanlarına olanak sağlanmıştır. Yeşil Hat Tüzüğünün uygulanmasında iyileşmeler sağlanmıştır. AB, TC ve İslam Ülkelerinden ilgi yardım ve yatırımlar artmıştır. AB yardımları artarak devam edecek ve ülkenin çevre ve altyapı ile ilgili birçok sorunu AB yardımları ile aşılacaktır. AB nin yardımı ile yükselecek standartlar dış pazarlara ve güneye satışı da yükseltmiştir. Bu da sanayinin şimdikinden daha gelişmiş bir hal almasına sebep olacaktır. AB projeleri de ülkede standart ve know-how gelişmesini sağlamaktadır. AB ile TC arasında olumlu etkileşimler yaşanmaktadır. Her iki toplumun da yaşam kalitesinin yakınlaştırılmasına işbirliğine ve günlük sorunları çözüme yönelik projeler geliştirilmiş ve uluslararası kaynak sağlanmıştır AB ve TC ile işbirliği ve birbirini tamamlayan desteklerle KKTC nin hayat standartları yükseltilmiş, yapısal sorunları aşamalı olarak iyileştirilmeye başlanmış ve AB ye uyum çalışmaları ve AB projeleri meyvelerini vermeye başlamıştır. Özel Sektör Stratejisi, Kırsal Kalkınma Stratejisi çerçevesinde özel sektörün iş yapabilme ortamında hissedilir iyileşmeler sağlanmıştır. 11

75 milyon metre küp su için altyapı tamamlanmış ve su gelmiş ve suyun tarımdan kullanımına başlanmıştır. Güzelyurt Mağusa Girne Lefke atık su, yağmur suyu drenaj altyapısı ve arıtma tesisleri tamamlanmış tam randımanlı çalışmaya başlamıştır. Güngör Katı Atık Depolama alanı düzenli olarak kullanılmaktadır. TC KKTC programı yapılan araştırmalar, karşılıklı anlayış ve uygulamalar sonucu sağlıklı bir zemine oturtulmuş, Kamu Sektörü, Yerel Yönetimler gibi pek çok Reformun finansmanı için TC den gerekli mali destek sağlanmış, ve reformlar etkisini göstermeye meyvelerini vermeye başlamıştır. TC gümrüklerinde sorun yaşanmayınca ihracat artmıştır. Yapısal sorunlarımız TC nin yardımı ve KKTC nin istekliliği ile çözülmüştür. Su ve elektrik problemleri TC yardımı ve TC den gelmesi ile çözülmüştür. Girdi maliyetleri ucuzlayacak, suya dayalı organik tarım, erken hasat ile iyi bir pazarlama sonucu üretilen satılabilecektir. TC ekonomisinin büyümesi KKTC ekonomisine olumlu etki yapmıştır. Turizm KKTC-TC programında öngörülen teşvik ve yardımlarla, tanıtımda profesyonelleşme ve ürün Standartlarında yükselme sağlanacaktır. Uçuşların artması, tüm ülkelerden sorunsuz charter seferlerin devreye girmesi, yatak kapasitesinin artırılması ile bu sektörde çok ciddi gelişim sağlanacaktır. 400-500 milyon $ lık turizm geliri ikiye katlanacaktır. Turizmin aktive ettiği alt sektörlerde ise bu paralelde gelişim olacaktır. Kaçak işgücüne karşı kayıt sistemi etkili bir şekilde uygulanmaktadır. Vergi sistemi tam olarak çalışmakta ve vergiler toplanmaktadır. Bütçe açıkları azalmıştır. TC nin teşviki ve yardımı ile Ekonomi Bakanlığı bünyesinde kurulan KOBİGEM, ülkedeki kayıt dışılığı önleyici faaliyetler de yapmaktadır ve KOBİlerin daha kurumsal ve kaliteli hizmet vermelerini sağlayacak faaliyetler yapmaktadır. KOBİGEM, vasıtasıyla, gerek TC ayağıyla, gerekse AB ve TC desteği ile iş ve yatırım ortamında iyileşmeler sağlanacak, ürün desteği, teknolojiyi yardımı, esnaf odalarını güçlendirilerek istihdamın artırılması sağlanarak, özel sektör proje finansmanı sağlanmaktadır. Eğitim kurumları ve üniversitelerde ARGE merkezleri kurulmuş ve ürün geliştirmeye yönelik hizmet verilmektedir. Yatırım iklimi gelişmiş, yatırımlar ve ayrıca ihracat artmıştır. 3.2.1 Senaryo 2 ye Göre Gelecek 5 ve 10 yıllık Dönemde Ekonominin Genel Durumu Esas ekonomiyi etkileyen faktörler TC ve AB kaynaklıdır. Özellikle TC nin izleyeceği politika, yapacakları veya ortaya koyacağı dış politikanın doğrudan ve dolaylı etkileri olabilecektir. TC deki gelişmeler KKTC yi de etkileyecektir. Küresel ekonomik kriz ve daralma TC ekonomisi için artık sona ermiş ve ekonomi büyüme trendine girilmiştir. TC deki bu gelişmelerin sonucu dolaylı olarak KKTC ye de pozitif olarak yansıyacaktır. AB ye uyum çalışmalarının etkisiyle daha güçlenecek, AB nin çevresel projeler için ilave kaynak sağlayabileceği ve bununla da önemli altyapı sorunlarının çözüleceği açıktır. KKTC-TC Ekonomik İstikrar Programını meyvelerini vermeye başlayacak ve sorunun yapısal olduğu farkedilecek ve yapısal sorunların çözümü de yine TC nin yardımıyla çözülecektir AB projeleri ülkede bir değişim, proje bazlı yaklaşım ve bir knowhow oluşmasını sağladı. i Özel sektör de bu knowhow la standartlarını artırma yoluna gidecektir. KKTC artık daha dışa açıktır. TC nin ihracat patlaması yaşaması, serbest bölgeler yaratması bizim için örnektir. TC üzerinden gümrüksüz bölgelere açılma konusunda gelişmeler var. Dolayısıyla ihracat artışı söz konusu olacak, bu da ülkemizde öne çıkmış bazı ürünlerde 12

yatırımların artmasına, kapasite artırımına gidilmesine, belki de yeni ürünlerin geliştirilmesine yol açacaktır. KOBİGEM vasıtasıyla, gerek TC ayağıyla, gerekse AB ve TC desteği ile iş ve yatırım ortamında iyileşmeye, girişimciliği geliştirmeye yönelik sağlanan destekler yatırımların önünü açma açısından önemli katkı koyacaktır. Bu desteklerle, girişimcilikte ve özel sektörün gelişmesinde önemli gelişmeler olacaktır. Yeni ürünleri bu girişimciler keşfedecektir. Dengeli bir gelişim olacak ve doğru yolu bulmak için de işbirliği, sosyal ve ekonomik konsey gibi oluşumlar tir. 3.2.2 Senaryo 2 ye Göre Gelecek 5-10 Yıllık Dönemde Öncü Sektörler Turizm de alternatif turizm türleri ve alternatif ürünler, KKTC- TC İstikrar Programında turizmle ilgili olan tedbirler ve diğer politikaların uygulanması, turizmde profesyonel tanıtım ve otellerin yenilenmesi, kapasitelerinin ve standardlarının artması, böylece uçuşların düzene girmesi ile turist sayısının ve memnuniyetinin artması, otellerin yatak kapasitelerinin de artmasına neden olacaktır. Eğitim sektörü daha da ve KKTC nin konumunun daha meşrulaşmasıyla, gerekli desteklerin sağlanması ile yüksek öğrenimde çeşitlenme ve pazar çeşitliliği olacaktır. Kitle eğitimine bazı üniversiteler devam edecek, bazıları araştırmaya yönelecektir. Üniversiteler rollerini belirleyecekler. Hepsi birden aynı şeyi yapmayacaklar, ürünlerini çeşitlendireceklerdir. Çeşitlenme sonucunda bazı üniversiteler sektörden gidecektir veya el değiştirecektir. AB standartlarının uygulanması yoluna aktif bir şekilde gidilmesi konusunda adım atılırsa bazı üniversiteler ayakta kalamayacaktır. Bir takım akreditasyonlar söz konusu olursa onları sağlayamayacak olan üniversiteler ayakta kalamayacaktır. Uluslararası akreditasyonu olan ve tanınmış olan üniversitelerin öğrenci çeşitlendirilmesi olacaktır. Bu olumlu senaryo içerisinde dünyanın diğer ülkelerinden öğrenci getirmek KKTC yi olumlu etkileyecektir. Bunun sonucunda öğrenci sayısında azalma olurken sektörün katma değerinde azalma olmayacaktır. 5 yılda pazar arayışına devam edilecek, öğrenci çeşitlenmesi 10 yılda olabilecektir. Turizm ve eğitimde olacak olan çeşitlenmeye yönelik sanayide de üretim. Tarımsal sanayi, önce turizm ve eğitime ürün sunacak, ayrıca niş tarımsal sayani ürünleriyle dünyaya açılabilecek ihracat yapacaktır. Sanayi önce kendi pazarındaki potansiyeli kullanıp, güçlenip büyüyecek, başta turizm olmak üzere diğer hizmet sektörlerinin artan ihtiyaçlarına yönelik çalışacaktır. Kalifiye eleman istihdamı yaratarak tir. Tarım, ulaşım, marina, sağlık turizmi, konferans turizmi ve özel ilgi turizmi çeşitlenmeye gitmektedir. Bu iyimser senaryoda bu sektörlerde de üniversiteler gibi uzmanlaşmaya gidilecektir. Doğrudan uçuşlar, doğrudan ticaretten daha önemli bir enstrümandır, doğrudan ticaretten daha önemli bir etki yapacaktır, çünkü ticaret kapasitesi sınırlıdır; kapasite belki 70, 80 milyon dolardan 200 milyon dolara taşınabilir, ama doğrudan uçuşlarla 400-500 milyon dolarlık bir turizm potansiyelinin ikiye katlanma şansı yakalanabilir. Doğrudan uçuşlar sanayi sektörünün gelişmesinde de çok yararlı olacaktır. Doğrudan ticaretin, ekonomiye katkısının, doğrudan uçuşlar kadar olmasa da, çok önemli olacak, istihdama büyük katkı sağlayacaktır. Yeşil Hat Tüzüğü uygulamasında iyileşmeler sağlanması ve engellerin azaltılması ile, Güneye yapılacak ihracattaki artış, sanayinin gelişmesinde fayda sağlayacak, sanayi sektöründe önemli atılımlar olacaktır. 13

Sektörlere sağlanacak 2 yıl, 3 yıl veya 5 yıl devam eden, ondan sonra yavaş yavaş devreden çıkacak, objektif, belirli kriterlerle ve süreyle sınırlandırılmış, mikro düzeydeki desteklerle verimlik artıracaktır. Bilişim sektörü üniversiteler için çok ihtiyaç duyulan bir alandır ve iyileştirilmesi ve hızlandırılması gerekmektedir. Tarım sektörün, su probleminin çözülmesiyle, tarımsal üretimde de (organik üretim de dahil) önemli bir potansiyel tir. Elektrik için TC den yatırımlar gelmesi ile fiyatlar ve girdi maliyetleri ucuzlayacak, hem turizim sektörü hem sanayi için önemli avantajlar sağlanacaktır. Lüks arabalar ve villalara vergiler gelecektir. Vergilerin toplanarak kayıt altına alınması, 40 bin kaçak işci, %50 ye yakın kayıt dışı ekonominin kayıt altına alınması ile bütçe açıkları kapanacak, belli gelirler elde edilecektir. Bu sadece maliyeyi değil sosyal sigorta sisteminin de düzgün bir yapıya kavuşmasını sağlayacaktır. Sağlık konusundaki problemlerin de çözülmesini, bütçe üzerindeki büyük yapısal problemlerinde çözülmesi sağlayabilecektir. 3.2.3 Senaryo 2 ye Göre Gelecek 5-10 yıllık Dönemde Nüfus ve Göç: Ülke için göç konusunda vatandaşlık farklılaştırılması yapılması beklenebilir. Normal nüfusun fazla artmayacağı tahmin edilmektedir. KKTC yerli nüfusunun doğal artış hızı, TC den gelenler kadar hızlı değildir. İyimser senaryoda ülke dışına göç olmayacağı öngörüsü vardır. Ülke içi göçün de olmayacağı, dengeli bir dağılım olması nedeniyle, dengeli bir gelişim olacağı tahmin edilmektedir. 3.2.4 Senaryo 2 ye Göre Gelecek 5-10 yıllık Dönemde Fiziki Altyapı (Su, Atık, Telekomünikasyon, Enerji, Ulaşım ve İletişim ) Yatırımları (1) Su, Atık Su ve Katı Atık Altyapısı Su konusunda bir yere bağlılık adalar için risktir. Bu yüzden de ülkede su yönetimi ve su artıma yoluna gidilerek su kaynaklarının etkin kullanımı ile sürdürülebilirlik bir ölçüde sağlanacaktır.. Bunun yanısıra, başka bir yerden de su alınabilirse risk dağıtılmış olacaktır. Ancak ülkenin ihtyacı olan suyun da bir şekilde olağanüstü hal için rezerv bir kaynak olarak bulundurmalıdır. Suyun daha tasarruflu kullanılması sağlanmalıdır. Atık sular, yağmur suları kullanabilir. Atık suyla ve katı atıkla ilgili ilgili AB nin projeler gerçeklecek. Bu projelerin tamamlanması ile bir ölçüde su tasarrufu sağlamış, kullanım suyu ihtiyacı karşılanabilir duruma gelebilecektir. (2) Elektrik Enerjisi Elektrikte, çözümsüzlük koşulları devam etse de, Güney komşuları ile bir işbirliği sağlama yoluna gidilebilir. Ortak bir santral kurulursa daha ucuza mal etme konusunda uzlaşma sağlanmalıdır. Fuel oil e dayalı sistem çok pahalıdır. Elektrikte, güneş, rüzgar kaynaklı yatırımlar olacaktır. Alternatif enerji alanlarında yatırımlar olacaktır. TC den mutlaka elektrik alınacak ancak kendi elektriğimizin de çeşitlendirilmesi önemlidir. Enerji tasarrufu yanında insanların elektriğini kendi evlerinde üretip fazlasını sisteme satmalarının teşviklendirmesi ile gelişebilecektir. Güney doğal gaz depolama alanları yaratıyor. Bizim geçmemiz hata olur çünkü Türkiye de şu anda hata olduğunu anlamış durumdadır. Bunun için TC den mutlaka elektrik alalım ancak ülkenin ihtiyacı olan elektrik enerjisi kaynaklarının çeşitlendirilmesi sağlanmalıdır. Sadece doğal gaza veya bir başka kaynağa bağlı 14

kalınmamalıdır. Örneğin talebin doğal gaza yönelmesi ve yoğunlaşması, doğal gaz fiyatlarının artmasına ve pahalı bir kaynak haline gelmesine yol açmıştır. Çok iyi analizler yapılarak, 20-30 yıllık enerji planlaması yapılması lazım ve yatırımların da onun içinde değerlendirilmesi gerekmektedir. (3) Telekominikasyon Telekomünikasyonun iyileştirilmesi gerekmektedir. Teknoloji gelişmiş ve ucuzlamıştır. Bu nedenle de bu iyileştirmeler, ülkenin kendi olanakları ile rahatlıkla yapabilecektir. Mevcut altyapı, fiberoptik ve tamamen TC ye bağlıdır. Devlet kanadından uydu bağlantılı yatırımların olabilmesi beklenebilir. Uluslararası fonlardan faydalanarak veya dışardan uzun vadeli ödeme şekilde kredi alınarak, Dünya Bankasından destek sağlanarak tüm Kıbrıs için atık su ve katı atık için tesisler kurulablir. (4) Ulaşım Ağı Yol Yolların standartlarının geliştirilmesi ve toplu taşımacılığa geçilmesi gerekmektedir. Otoyollar anlamında bir takım yatırımlar var. Son dönemde Lefkoşa yı Güzelyurt a Girne yi Karpaz a bağlayan bir ağ oluşuyor. Bunun bir ekonomik getirisi olacaktır. Trafiğin akışını daha da rahatlatabilecek olan, park yerlerine, ekonomik yerlerle yaşam alanlarını birbirine bağlayan, bağlantıları daha etkin hale getirebilecek şehir içi düzenlemelerin yapılması gerekmektedir Yol ve toplu taşımcılık yatırımları rantable olması için değil sosyal amaçlı yapılır. Girne de dolmuş sistemi, Mağusa dan çıkan Bafra ve İskele arasında turistik bir line konması lazım. Bu da raylı bir sistem olabilir. Bafra da karadan olmayıp da denizden taşımacılık olabilir. Mağusa dan Bafra ya otobüs yerine gemi seferleri olabilir. Kargo limanlarının yatırımlarının şehrin dışında olması gerçekleşebilir. Yolcu ve kargo limanları da ayrılabilir. Bu anlamda da daha turistik yolcu taşımacılığı özendirilebilir. KKTC- TC İstikrar Programında yer alan Gemikonağı nda serbest liman yapımı gerçekleşebilir. Bir havaalanına da bağlı kalınmaması, çıkacak potansiyele göre ikinci havaalanının da yapılması düşünülebilir. 3.2.5 Senaryo 2 ye Göre Gelecek 5-10 yıllık Dönemde Bölgeler Düzeyinde Gelecekteki Gelişmeler Lefkoşa, şehir otelciliği konusunda potansiyel gelişme gösterecektir. KKTC daha çok tanınıyor olacağı için daha çok insan tarafından ziyaret edecektir. Girne, küçük, özel turistik bir şehir olarak kalmalıdır. Tursitik bir şehir imar planının yapılıp ona göre büyük binaların olup olmayacağı, olacaksa nerde olacağının belirlenmesi lazımdır. Dokunun bozulmaması gerekir. Şehrin içinin güzelleştirilmesi, standart artırımı, tarihi, doğası ve binalarıyla cruise turizmi tir. Turistler cruise dan çıkacak ve yürüyerek şehrin içine girip dolaşabilecek. Turistlerin şehri görebilmeleri için cruise iskelesinin Girne Marinanın otantik yapısını değiştirmeden konuşlanması gerekiyor. Aksi halde halk bundan faydalanmayacaktır. Sanayi sektöründe, organize bölgelerde düzelmeler olacak. Mevcut çarpık ve düzensiz sanayi bölgeleri dışına çıkılarak (Haspolat ve Lefkoşa) profesyonelce işletilen sanayi bölgeler geliştirilecektir. En büyük sanayi bölgesinin Lefkoşa - Mağusa arasına kurulması beklenebilir. Lefkoşa - Güzelyurt arasına da daha küçük organize bölgeler yaratılabilir. Bu bölge tarım alanında gelişebilir. Bunun için de taşımacılığın mutlaka olması gerekecektir. Sadece narenciye değil, enginar çilek gibi ürünlerin ihracı için bu bölgede gerekli liman,ihtiyacı, 15

Gemikonağında uygun altyapıya sahip bir limanın geliştilmesi yoluna giderilecektir. Bu şekilde bölgede ilerde ortaya çıkacak kapasitenin ihracatının yapılması sağlanacaktır. Karpaz bölgesi, otantik, özel ilgi turizmi, küçük nitelikli doğaya saygılı butik otellerle süslenebilir. Bafra bölgesi mass turizm turistlerini çekebilir. Milli parkın mutlaka olması gerekir. Mağaralar ve parkların yaşatılması lazımdır. Yaşayan mikro organizmaları öldürmeyecek şekilde mağaraların yaşatılmasına önem verilmelidir. Politikalarda koruyarak, geliştirerek buraları çekim merkezi haline getirebiliriz. Bu bölgelerde mikro işletmeler kurulacak, yerel halkın işletmeleri olacak ve küçük oteller de kazanacaktır. Bafrada ise büyük oteller de kazanacak ve yerel kültür de yaşamış olacaktır. 3.2.6 Kıbrıs Sorununa Olası Bir Çözümden Sonra Oluşacak Koşulları Engellememek veya Kıbrıs Türk Ekonomisinin Gelişmesini Korumak İçin Alınması Gereken Önlemler Mülkiyet, nüfus ve sermaye büyük sorunlardır. KKTC topraklarının büyük çoğunluğu Rumlara aittir, mülkiyette dikkatli olunması lazım. Gelişme olursa nüfus değişecektir. Bütün bu gelişmeler olurken sermaye büyük oranı TC sermayesi olacaktır. (Çözüm olmazsa yabancı bir ülkeden gelenler buraya yatırım yapmaz.) Eğer KKTC meşrulaşırsa mülkiyet sorun olmaktan çıkacaktır. Büyürken emek açığı olacak ve istihdam alanları yaratılacaktır. Guney ile 10 yıl önce hiç bir temas yoktu. 10 yıl sonra anlaşma olmasa dahi her anlamda daha üst düzeyde bir ilişki kurulacaktır. Bu da teknik altyapı yatırımlarının birlikte koordine edilmesini gerektirecektir. 5-10 yıl içinde bu gelişmeler entegre projelerin gelişmesini sağlayacaktır. Ekonomik yaklaşımla gidecek olunursa 4 serbest dolaşım özgürlüğü ekonominin şekillenmesine yön verecek olan en temel unsurlardır. O anlamda da para biriği ilk günden oluşacaktır. Ada içindeki işgücü dolaşımında halen hareketlilik olduğundan çok büyük bir sorun yaşanmayacaktır. Malların dolaşımında da belli bir ölçüye kadar bu yaşanmaktadır. Bunun serbest kalması bazı sektörleri de tehdit edecektir. Kıbrıs Türk sermayesinin esas korktuğu husus sermayenin dolaşımı konusudur. Tehdit Rum sermayesi gibi görülür ama AB pazarı içinde yer alacak sermayeler Rum sermayesinden daha büyük tehditleri gündeme getirecektir. AB ile yapılacak bir müzakere türk toplumuna belli kolaylıkları sağlayacaktır ama bunlar hep bir yere kadar olacaktır. 5-10 yıl içinde serbest ticaret standartların ve kalite belgelerinin geliştirilmesini sağlayacaktır. Karpaz bölgesinde, Annan Planı na göre 4 köyün Rumlara verileceği öngörülmüştür. Çevredeki yatırımları görerek çözümü güçlendirici yatırımlar yapılmalıdır. 3.3 Senaryo 3 : Gerçekçi Tahmin ve Öngörüler Senaryosu Üçüncü Senaryoda da, diğer senaryolarda olduğu gibi Kıbrıs sorununa çözüm varsayımı yoktur. Kıbrıs sorununda çözüm olsa da, olmasa da geçerli olacak gerçekci tahmin ve öngörülere dayalı Mümkün Olabilecek, Gerçekleşebilir En İyi Senaryodur. Bu gerçekci tahmin ve öngörülere dayalı mümkün olabilecek senaryoya göre 2 Olasılık bulunmaktadır: (1) Kıbrıs Sorununun Çözümü (2) Türkiye Cumhuriyetinin Yaklaşımı (KKTC-TC Ekonomik İstikrar Programı ve Altyapı Yatırımları) Her iki durumda da aşağıdaki gelişmeler beklenmektedir : Mülkiyet rejiminin risk algılaması iyileşecek, meşru olacaktır. İzolasonlar minimize edilecektir. 2 durumda da Kuzey in bastırılmış potansiyeli uçuşa geçecektir. 16

KKTC-TC programı demokrasi ve ekonomik gelişim getirecektir. Büyüme sürecine girilecektir. Kamu küçülecektir. İnsanlar daha girişimci ve daha iyi ve daha kalifiye işlerde çalışacaktır. Daha iyi bir emek piyasası zaman içersinde yaratılacaktır. Bir değişim yaşanacak ve daha iyi ücretlerin de olacağı bir piyasa olacaktır. 3.3.1 Senaryo 3 e Göre Gelecek 5-10 yıllık dönemde Ekonomik Büyüme Oranı Büyüme oranı negatifden pozitife çıkacak ve 4,5% lük büyüme olacaktır 3.3.2 Senaryo 3 e Göre Gelecek 5-10 Yıllık Dönemde Öncü Sektör: Önümüzdeki 5-10 yıllık dönemde altyapı ve mevcut kaynaklar çerçevesinde genel anlamda öncü sektörler: Turizm ve hizmetler büyüyecektir. Lokomotif olarak Turizm Sektörü ve bu sektörün direkt veya indirekt olarak etkilediği sektörler tir. Hizmet sektörü de olumlu olarak etkilenecektir. 5 yıldızlı otellerin yanında farklı konaklama tesisleri de ortaya çıkacaktır. 3 ve 1 yıldızlı otellerin gelişmesi için daha çok teşvik sağlanmaktadır. Talep 4 yıldızlı otellere yönelik artmaktadır. 5 yıldızlı gazinolu otellerle ilgili sektör düzenlemesi yapılmalıdır. Kitle turizmi ülke tuziminin %50 si ise geri kalanın %50 sini yaşlı bakım evi dahil özel ilgi turizmi yer almaktadır. Dünyaya hitap eden yaşlılar evi, rehabilitasyon merkezleri yürüyüş yolları, eko/agro turizm, yöresel evler, turistik pansiyonlar olmalıdır. Eğitim: Türkiye deki üniversitelerden farklı olacak şekilde bir eğitim sistemi. olmalı. En az 1 prestijli üniversitenin olması bölgedeki her sektörün kalkınmasına faydası olacaktır. Tarım ve sanayi de içerik ve nitelik olarak büyüyecektir. Tarım sektöründe de artış olup modern teknikler öne çıkacaktır. Tarım ve tarıma dayalı sanayi : Konsantre ürünler-narenciye ve Kıbrıs patatesi enginar ve endüstri tarımı ve sanayi olacaktır. Hellim niş ürün olarak standardı artırılarak ihraç edilmeli ve bunun gibi ürünler de ihracat ürünü haline getirilmelidir. (Babtusa, Zeytin- Harnup gibi) Diğer potansiyel sektörler : Denizcilik ve denize dayalı ekonomi-marina, Balıkcılık, Yat limanı ve üretimi, IT sektörü, Üniversitelere bağlantılı olarak Bilişim Ssektörü de öncü sektörlerin gelişiminde de kullanılacaktır. Narenciyeyi doğru teşvikle üretip katma değerli satılırsa getirisi daha fazla olacaktır. (Özellikle Portakal) 3.3.3 Senaryo 3 e Göre Gelecek 5-10 Yıllık Dönemde Bölgeler Düzeyinde Gelecekteki Gelişmeler Lefkoşa Girne Karpaz Yeni sanayi bölgesi oluşturulacaktır. Girne, Turizm şehri olarak tir. Girne den, Tatlısu ya kongre bölgesi olacaktır. Esentepe, Özel ilgi turizmi sektöründe tir. Bafra kitle turizme göre çalışmalar çeşitlendirilmelidir. Bafra organize olarak çekim merkezi destinasyon haline getirilecek planlamalar ve altyapının yapılması (barlar, eğlence bölgesi, ve bölgenin ihtiyacı olarak hastahane, lojman, v.s) 17

Özel ilgi turizmi, niş turizm. Küçükbaş hayvancılık. Bu gelişmeler 10 yılda olabilir. Bafra- Erenköy arası: İskele bölgesi enginar ve patates üretiminin gelişeceği bir yerdir. Bafra bölgesi otellerle tir. Bölgedeki eko köylerle olan bağlantının gelen turistlerin köylere gelmesinin sağlanması için özel yapılanmalara ihtiyac var. Bu bir proje konusudur. Bafra-Mehmetçik arasının parkelenmesi ve özel ahşap görüntülerle turistlerin ilgisinin çekilerek yönlendirilmesi gibi unsurlar gerçekleşirse insanlara cazip gelecektir.özel otantik araç konabilir. Mehmetçik-Bafra: Özellikli projelerin geliştirilmesi gerekmektedir. Bölge belirleyip gençlere gabbar gibi ürünlerin üretilmesi için verilmesi ayrıca otellerde ihtiyaç duyulacak tarımsal ürünlerin üretilmesi bu yolla sağlanabilecektir. Mağusa İskele Mağusa-İskele arası-kayıp bölge, kimliksiz bir bölge olacak gibi görünüyor. Bu bölge küçük turizm yatırımlarıyla beslenebilir. Mağusa-İskele arasında küçük ölçekli oteller yapılabilir. İş fırsatı çıkacak. Küçük yatırımları yaparak ya kendi işinin efendisi olacak ya da işçi olup otelde çalışacak. Ciddi politikalar belirlenirse insanımız iş sahibi olabilir. Büyük otelleri yapamayabilir ancak küçük otelleri yerel sermaye sahipleri yapabilir. Mağusa Surlar İçi: Butik otel ve diğer turizm aktiviteleri- Mağusa içi: Butik oteller surlar içinde olabilir. Surların önünün açılıp insanların denize ulaşmasının sağlanması gerekmektedir. Mağusa Limanı-Serbest bölgesinin ötesine geçilerek orada bir liman şehir kurulabilir. Limancılık, liman şehri olabilir. Askerin bu bölgeden çıkarılması ve serbest bölgenin taşınması gerekmektedir. Güzelyurt Lefke Mesarya Güzelyurt: Karpaz gibi Güzelyurt bölgesi de korunmalıdır. Eko-turizm, inanç turizmi, sörf aktivitesi gelişebilir. Karpaz gibi Güzelyurt bölgesi de korunmalıdır. Kaliteli yaşlılık ve rehabilitasyon merkezleri kurulabilir. Konferans turizmi için de idal bir bölgedir. Su gelince tuzlanma sorunu çözülmüş olacaktır. Narenciyenin üretimi azaltılarak nar,hurma ve enginar üretimine geçilebilir. Lefke bölgesinde liman hizmetleri ve işletmeciliği gelişebilir. Sadrazamköy-Koruçam bölgesinde kuru tarım (arpa buğday), özel ilgi, niş hellim. Sadrazamköy niş turizm gelişebilir. Akdeniz de Küçükbaş hayvancılık gelişebilir. Mesarya: salyangoz çiftlikleri yapılabilir. Fazla su istemeyen tarımsal ürünler üretilebilir. Kekik, gabbar çiftlikleri oluşturularak bölge insanı yönlendirilebilir. Mesarya civar köyleri: Bazı köylerin eko-köy olma potansiyeli vardır. Mesarya köylerinde uçuş okulları yapılabilir. 18

Gerçekleşebilir Senaryo Ülkesel Fizik Plan Ekonomi Odak Grubu Raporu / Mart Mayıs 2011 EK : Senaryolarına Göre Ekonomik Gelişme Öngörüleri Tablosu Senaryolar Tanımı Gelecek 5-10 Yıllık Dönemde Tahmin Ve Öngörüleri Senaryo 1 : Kötümser Senaryo Senaryo 2 : En İyimser Senaryo Mevcut durum aynı şekilde devam edecek Kıbrıs sorunu ile ilgili müzakereler sonuçlanmamış, zamana yayılmış olacak Müdahale edici politika ve girişimler olmayacak Gelecekteki eğilimleri olumlu açıdan yön verici, değiştirici ve müdahale edici planlama kararları ve bunları destekleyici tamamlayıcı politika ve stratejiler uygulanacak Siyasi çözüme ulaşılamamış ancak Kıbrıs ın kuzeyi AB tarafından meşrulaşmış olacak Mülkiyet sorun olmaktan çıkacak Tüm ülkelerden charter uçuşlar sağlanacak Yeşil Hat tüzüğünün uygulanmasında iyileşmeler sağlanacak Ekonominin Genel Durumu Ekonomik büyüme olacak, fakat ekonomik kalkınma olmayacak Gayri menkul yatırımı Turizm, turist sayısı artacak ancak çevre tahrip olacağı için turizm gelirleri beklenen düzeyde artmayacak Sermaye el değiştirecek ve yabancı şirketlere kayacak Yapısal sorunların çözümü için girişimler başlayacak Özel Sektör Stratejisi, Kırsal Kalkınma Stratejisi çerçevesinde özel sektörün iş yapabilme ortamında hissedilir iyileşmeler sağlanacak Yatırım iklimi, yatırımlar ve ihracat artacak Öncü Sektörler Fiziki Altyapı İşgücü Ve İş Yaratma Turizm, yüksek öğrenim, bilişim ve diğer hizmet sektörleri Turizm ve eğitim sektörleri Türkiye den su gelecek ve tarımda kullanılacak Güzelyurt Mağusa Girne Lefke atık su, yağmur suyu drenaj alltyapısı ve arıtma tesisleri tamamlanacak Güngör Katı Atık Depolama alanı tamamlanacak Elektrikte, güneş, rüzgar kaynaklı yatırımlar yapılacak Yolların standartları ve toplu taşıma sistemleri geliştirilecek Gemikonağı nda serbest liman oluşturulacak Yerel girişimci ve kalifiye eleman artacak Nüfus Ve Göç Gelir Dağılımı Bölgeler Düzeyinde Gelişmeler Nitelikli gençler Kıbrıs dışına göç edecek Dıştan işgücü göçü alınan önlemler ve iş olanaklarının daralması nedeniyle yavaşlayacak İç göçe bakıldığı zaman, kırsal alanlardan kentsel alanlara göç devam edecek İskele ve Karpaz bölgelerinde yeni yatırımların olması nedeniyle nüfus artışı yaşanacak ülke dışına göç olmayacak Ülke içinde bölgeler arası göç olmayacak Bölgeler düzeyinde gelir dağılımında bozulma yaşanacak Girne de ve Mağusa da özellikle şehirler içinde yerli ve yabancı arasındaki gelir dağılımı arasındakı fark artacak Girne ve İskele nin genelinde yatırımlar dolayısıyla gelir dağılımında bir artış yaşanacak Lefkoşa Girne Mağusa Iskele Güzelyurt Lefke Karpaz Mesarya Lefkoşa da ticaret, hafif sanayi ve hizmetler sektörü tir. Hizmetler sektöründe gelişmeler beklenebilir. Pansiyonculuğun Lefkoşa Surlar içi bölgesinde gelişmesi beklenmektedir. Sınıra yakın bölgelerde ticaret alanında gelişmeler olacaktır. Yeşilhat Tüzüğü daha da ileriye gidecektir. Surlar içinde butik oteller oluşturulacak Sanayi bölgeleri geliştirilecek Girne, mass turizm merkezi olarak ve yaygın bir ikinci ev yatırım yeri olmaya devam edecek Kongre turizmi Bu gelişmeler kentin dokusunda önemli tahribatlar yaratacak ve bu durum uzun vadede Girne de turizmin azalmasına sebep olacak Doğal ve tarihi kültür ile uyumlu turizm Kalecik de akaryakıt konulu yatırımlar gündeme gelecek ve enerji yatırımları Mağusa ve İskele de özel ilgi turizmi, ikinci ev ve emekli turizminde önemli bir gelişme olacak Sanayi ve ticaretin daha üst düzeye çıkacak Bu bölge diğer bölgelere oranla en az gelişen bölge olacak Gaziveren de sörf ve eko turizm Gemikonağı serbest limanının açılması halinde bölgede hareketlenme olacak Uzmanlaşmış tarım ve endüstriyel tarımda gelişme olacak Lefkoşa - Güzelyurt arasında küçük organize sanayi bölgeleri Tarıma dayalı sanayi Karpaz Bölgesi, diğer bölgelere oranla daha fazla Erenköy de marina, üniversite ve otel yatırımlarının yaratacağı önemli bir hareketlenme olacak Bölgede ekoturizm, ikinci ev ve emekli turizminde önemli bir gelişme olacak Karpaz bölgesi nde özel ilgi turizmi Bafra bölgesinde mass turizm Gelecekteki eğilimleri olumlu açıdan yön verici, değiştirici ve müdahale edici planlama kararları ve bunları destekleyici tamamlayıcı politika ve stratejiler uygulanacak Siyasi çözüme ulaşılamamış ancak Kıbrıs ın kuzeyi AB tarafından meşrulaşmış olacak Mülkiyet sorun olmaktan çıkacak Tüm ülkelerden charter uçuşlar sağlanacak Yeşil Hat tüzüğünün uygulanmasında iyileşmeler sağlanacak Senaryo 3 : Mümkün Olabilecek 1) Kıbrıs sorunu çözülmüş veya 2)Türkiye Cumhuriyeti ile daha da yaklaşılmıştır. (KKTC-TC Ekonomik İstikrar Programı ve Altyapı Yatırımları) Ekonomik büyüme gerçekleşecek Kamu küçülecek Turizm ve hizmetler büyüyecek Yaşlılar evi, rehabilitasyon merkezleri yürüyüş yolları, eko/agro turizm, yöresel evler, turistik pansiyonlar geliştirilecek Tarım ve sanayi büyüyecek Tarım sektöründe de artış olup modern teknikler öne çıkacak Girişimcilik artacak Ücretler artacak Sanayi geliştirilecek bölgesi Turizm Girne den, Tatlısu ya kongre turizmi Esentepe de özel ilgi turizmi Mağusa-İskele arasında küçük ölçekli oteller yapılacak Mağusa Surlar içinde butik otel ve diğer turizm aktiviteleri Eko-turizm, inanç turizmi, sörf turizmi Yaşlılık ve rehabilitasyon merkezleri kurulacak Narenciyenin üretimi azaltılarak nar,hurma ve enginar üretimine geçilecek Lefke bölgesinde liman hizmetleri ve işletmeciliği Sadrazamköy-Koruçam bölgesinde kuru tarım Akdeniz de Küçükbaş hayvancılık Bafra da mass turizm Karpaz da eko-turizm Fazla su istemeyen tarımsal ürünler üretilecek Eko-turizm Uçuş okulları açılacak 19