YRD. DOÇ. DR. ATİLLA EVCİN

YRD. DOÇ. DR. ATİLLA EVCİN Bor Teknolojisi Ödev Konuları 12. hafta teslim word çıktısı halinde, evcin@aku.edu.tr ye mail ile gönderilecek Bor Polimerleri Sodyum bor hidrür hidroliziyle saf H 2 eldesi Bor Nanoyapılar Savunma Sanayiinde Bor Kullanımı 1-Hüseyin Yıldırım 3-Songül Uçar 8-Okan Mersinlioğlu 4-Mehmet Asiltaş Nükleer Sanayiinde Bor Kullanımı Sağlıkta Bor Kullanımı Enerji Alanında Bor Kullanımı İleri Teknoloji Malzemesi Olarak Bor Bor Atıkları ve Çevresel Değerlendirilmesi Borlama ve Endüstride Uygulamaları 2-M. Ersin Akbulut 11-Ahmet Sağbilge 9-Selçuk Toran 7-Nalan Baş 5-Hilal Ülkütanır 6-Gürkan Yılmaz 12-Merve Albayrak 10-Aslı Kaya 1

Bor Teknolojisi Ödev Konuları 12. hafta (03.05.2007) teslim word çıktısı halinde, evcin@aku.edu.tr ye mail ile gönderilecek Bor Polimerleri 1-Hüseyin Yıldırım (19.04.2007) Sodyum bor hidrür hidroliziyle saf H 2 eldesi Bor Nanoyapılar Savunma Sanayiinde Bor Kullanımı Nükleer Sanayiinde Bor Kullanımı Biyomalzeme olarak Bor Enerji Alanında Bor Kullanımı İleri Teknoloji Malzemesi Olarak Bor Bor Atıkları ve Çevresel Değerlendirilmesi 3-Songül Uçar (19.04.2007) 8-Okan Mersinlioğlu (03.05.2007) 4-Mehmet Asiltaş (26.04.2007) 2-M. Ersin Akbulut (19.04.2007) 11-Ahmet Sağbilge (10.05.2007) 9-Selçuk Toran (03.05.2007) 7-Nalan Baş (03.05.2007) 5-Hilal Ülkütanır (26.04.2007) 6-Gürkan Yılmaz (26.04.2007) Sağlıkta Bor Kullanımı 12-Merve Albayrak (10.05.2007) Borlama ve Endüstride Uygulamaları 10-Aslı Kaya (10.05.2007) Bor, Türkiye'nin coğrafi konumu kadar büyük bir öneme sahip, stratejik bir kaynaktır. Arap ülkelerinin petrolü, Rusya'nın doğalgazı onlar için ne ifade ediyorsa, bor da Türkiye için aynı anlama gelmektedir. Bor madeni nedir? Türkiye için neden bu kadar önemlidir? 2

Bor Hakkındaki Gerçekler!!! Türkiye de maden denince akla ilk gelen isim bor madenlerimizdir. Çünkü Türkiye nin bor madenlerinden başka dünya çapında söz sahibi olduğu ikinci bir madeni yoktur. Bor rezervlerimiz ülkemizin adeta bir hazinesidir. Bu hazinemizi 1860 yılından 1968 yılına gelinceye kadar tam 108 yıl süreyle İngiliz asıllı US Borax şirketi, bu çok zengin yeraltı kaynağımızı ülkemizin menfaatleri doğrultusunda kullanmamızı engellemek için yıllarca çeşitli oyunlar oynandı. Amaç bor madenlerimizi kendi çıkarları için istedikleri gibi kullanmak, Türkiye nin bor üretimini engellemekti, bu oyunlarını tam 108 sene başarı ile uyguladılar. Bor minarelleri,kamu yararı ve ulusal çıkarları korumak adına 4 Ekim 1978 yılında 2172 sayılı yasa ile Bülent Ecevit in başbakanlığı sırasında devletleştirildi ve Etibank a devredilerek İngiliz monopolün oyunu bozuldu ve 1978 yılından itibaren bor madenlerimizin ihracatından ülkemiz her sene yüz milyonlarca dolar kazanmaya başladı. Ülkemize bugün yılda 250 milyon dolar kazandıran bor madenlerimizi ele geçirmek için geçmişte olduğu gibi, bugün de çeşitli senaryoları düşünenler olabilir. Zaten bor madenciliğimizin 140 yıllık serüveni bu tip cinliklerle doludur. 3

1860-1959 1860 yılında İngilizler 60 bin İngiliz lirası vererek Balıkesir- Susurluk taki boraks maden sahalarının maden işletme imtiyazını alıp, pandermit madeni adı altında yurtdışına götürmeye başladı. İngiltere kaynaklı, Rio Tinto Zinc'in bir alt kuruluşu haline gelen Borax Consolidated Ltd.'nin Türkiye bor sahaları üzerindeki faaliyetleri dikkat çekicidir. TMMOB bor raporuna göre daha önce Desmond Abel Smith'in elinde bulunan Sultançayırı ve yeni bor sahaları 27 Ekim 1950 tarihinde 3/12002 sayılı kararname ile Borax Consolidated Ltd'e devredilmiştir. Şirket daha sonra, Türkiye'deki bazı yasalardan daha fazla yararlanmak için 25 Kasım 1955 tarihinde isim değiştirmiş, adının başına Türk kelimesi koyarak, sermayesinin %94'ü merkezi İngiltere'de bulunan Borax Consolidated Ltd. şirketine, %2'si Türk ortaklara, %4'ü de İngiliz ortaklara ait olmak üzere, "Türk Boraks Madencilik A.Ş." adını almış, 6 Ocak 1956 tarihinde Sultançayır Bor maden imtiyazını bu şirket üzerine tescil ettirmiştir. Şirket, Türkiye'de ciddi bir arama faaliyetinde bulunmamış, bulduğu bazı rezervlerin de miktarlarını düşük göstermiştir. Şirket, Kırka'nın Sarıcakaya bölgesinde yaptığı sondajlar sonucu tespit ettiği rezervi 10 milyon ton olarak beyan etmiş, 45 yıllık imtiyaz talep etmiştir. Şüpheler üzerine aynı bölgede MTA'nın yaptığı araştırmalarda rezervin 400 milyon ton olduğu, sonraki çalışmalar sonucunda ise Kırka bor sahasının 1 milyar ton rezervli, dünyanın en büyük ve en zengin yatakları olduğu ortaya çıkmıştır. 1956 yılında MTA Kütahya Emet te önemli bir bor madeni olan kolamenit yatağını keşfetti. Bunun üzerine bulunan yeni bor yatağının başkalarının eline geçmesini önlemek için saha Etibank a devredildi. Etibank 1959 yılında yurtdışına ilk bor madeni ihracatını İtalya ya tonu 44 dolardan kolemanit satarak gerçekleştirdi. O tarihe kadar dünyada tek üretici konumda olan İngiliz asıllı US Borax şirketinin dünya üzerinde 99 yıl süren monopolü Etibank ın İtalya ya bor madeni satmasıyla kırılmış oldu. Etibank la giriştiği rekabet sonucunda bor madeninin fiyatını 17 dolara düşürdü. 4

1959 1968 Etibank ın dünyada ikinci bor madeni üreticisi olarak devreye girmesinden sonra İngiliz şirketi dünyadaki egemenliğini sürdürebilmek için Etibank ve Türkiye üzerinde çeşitli senaryoları denemeye başladı. İlk olarak dizginleri elinde tutabilmek amacıyla Etibank a ortaklık teklifinde bulundu. Burada asıl amaç Etibank ın rafine ürün üretimine yönelmesini önleyip, sadece bir hammadde üreticisi olarak kalmasını temin etmek idi. Etibank ın rafineri kuralım teklifi üzerine, Etibank a 3000 ton/yıl dan fazla kapasiteli bir yatırım karlı olmaz diyerek çok pahalı bir yöntemle Türkiye de ortak bir rafineri kuracakmış gibi davrandılar. Etibank kurulacak rafinerinin 20.000 ton /yıl olmasını isteyince bu sefer işi yokuşa sürmek için ortaklıkta % 51 payın kendilerinde olmalarını şart koştular. Etibank bunu kabul etmeyince çeşitli bahaneler ileri sürerek oyalamalarını sürdürdüler. Etibank rafineri kurmak için Polonya ile anlaştı. Ancak İngilizler Nato yu devreye sokarak Türkiye de rafineri kurulmasını engellediler. 1960 yılına gelindiğinde ülkemizdeki bor sahalarının bir kısmı Etibank ın, bir kısmı İngiliz şirketinin, bir kısmıda Türk firması kuruluş ve kişilerin elinde bulunuyordu. Etibank rekabetin getirdiği düşük fiyatı gidermek için Türk özel firmalarıyla bir toplantı tertipledi. Onlara bir ofis kuralım, üretilen bor madenleri ofis tarafından tek elden satılsın, herkes kalitesine ve üretim miktarına göre payına düşeni alsın şeklinde bir öneri sundu. Ama başarılı olamadı. Çünkü İngiliz monopolu bu küçük üreticilerin üzerinde etkili oluyordu. Zira kendilerine böyle bir ortaklığa giderlerse Türk mallarının alınmayacağını ve zarara uğrayacaklarını el altından tehdit olarak onlara iletiyordu Bu arada, monopol İngiltereden uzman jeolog ve maden mühendisleri getirerek, bölgede bor madeni bulunabilecek sahaların ruhsatını alıyordu. Amaç maden aramak değil, kendilerine Türklerin rakip olmasını önlemek amacıyla, yeni bor madeni bulunabilecek yerlerin ruhsatlarını alarak, bu bölgelerde arama yapılmasını önlemekti. 5

Hatta bu bölgede elinde bor sahası ruhsatı bulunan küçük madencilerden birkaç sahanın ruhsatını satın almasına rağmen bu sahalarda herhangi bir üretim faaliyetine geçmedi. 1960 1968 yılları arasında Etibank la monopol firma U.S Borax arasında kıyasıya bir fiyat belirleme savaşı yaşandı. Bunun sonucunda 1968 yılında İngiliz şirketinin imtiyazları devlet tarafından Etibank a devredilmesiyle bor madeni işletmeciliği tamamen Türk firmalarına verilmiş oldu. 1958-1961 yılları arasında NATO'nun bor'u stratejik hammadde ilan etmesinin ardından Türkiye'de bor sahalarının millileştirilmesi tartışmaları gündeme gelmiş, Borax Consolidated Ltd. hazırladığı raporda aşağıdaki görüşlere vurgu yapmıştır. Şirkete göre 1963 yılı itibariyle; Türkiye'de bor mineralleri tükenmiştir. Türkiye'nin en çok 20 bin ton satış şansı vardır. Türkiye'de ancak 3 firma 60 bin ton üretim yapabilir. Türkiye Avrupa piyasasına yalnız borik asit üretimi için bor cevheri verebilir. Avrupa piyasasının borik asit üretimi 45 bin ton cevhere karşılık gelen 30 bin ton bor cevheri ile sabittir. Türkiye ancak zararına bor endüstrisi kurabilir, 3 bin tonluk rafineri ancak sübvansiyonla yaşar. Türkiye'nin bor rezervlerine Borax Consolidated Ltd. ortak edilirse bor endüstrisi kurulacaktır. Avrupa endüstrisinde Türk cevheri kullananlar, fiyat rekabeti ile Amerikan cevherine dönerlerse, Türkiye bu sahayı kaybeder. Türkiye Amerikan rekabetini üstüne çekmemelidir. Amerikan bor cevherleri sodyumludur, Türk bor cevherleri kalsiyumludur, bu da Türkiye'nin rekabet imkanını ortadan kaldırır. 6

1968-1978 Bor madenlerinin üretimi hem Etibank hem de Türk aile şirketleri tarafından yapılıyordu. Monopol bu defa Türkiye deki aile şirketlerini kullanarak bor madenlerinin fiyatlarını istediği gibi yönlendiriyordu. Bunun sonucu olarak 1974 yılına gelindiğinde fiyatlar 30 dolarlara düşmüştü. Bir başka ifadeyle dünyanın en kaliteli bor madenlerimiz kireç fiyatına satılıyordu. Bu nedenle bor cevherlerinin tek elden üretilmesi ve pazarlanmasının ülke menfaatine olacağı düşünülerek 1978 yılında 2172 sayılı yasa ile bor madenleri devletleştirildi. Bor ihracatından para kazanan aile şirketleri hiç bir teknolojik yatırım yapmaksızın ilkel koşullarda üretimlerini sürdürüyorlardı. Oysa Etibank ülkeye daha fazla döviz kazandıracak rafineri tesisleri kurmuştu. Bor madenleri birbirini ikame edebildiği için, Etibank ın dünya piyasalarında etkili olması, ancak rakibi US Boraks gibi, tekel konumunda olması ile mümkün olabilirdi. 1978-2000 Etibank bor üretiminde ve pazarlanmasında tekel olduktan sonra katma değeri yüksek bor türevlerini üretmeye yöneldi. Boraks dekahidrat, penta hidrat, borik asit, sodyum perborat, sodyum perborat monohidrat v.b ürünleri üretip ihraç etmeye başladı. Bunun yanında dünya bor piyasasını çok yakından izlemeye başladı. 1978 yılında toplam 83 milyon dolar olan bor ihracatımız, 1999 yılında 237 milyon dolara ulaştı. Tek elden pazarlamanın verdiği avantajla tonu 40-60 dolardan satabildiğimiz ham bor madeni bugün ortalama 250 dolardan satılmaktadır. Etibank ın katma değer üretimini arttırmaya yönelik rafine ürün yatırımları sonucu Türkiye % 100 ham cevher satan ülke konumundan % 45 rafine ürün % 55 ham cevher satan ülke konumuna geldi. Etibank bütün bunların sonucunda dünya bor pazarının % 30 nu kontrol eder hale geldi. 7

2000 Günümüze Etibank Genel Müdürlüğü yeniden yapılanma çerçevesinde Eti Holding A.Ş olarak yeni organizasyona gitti. Bu kapsamda bor işletmeleri Bandırma da Eti Bor A.Ş ye bağlandı Borların pazarlanması ve satışı ise Ankara da Eti Pazarlama ve Dış ticaret A.Ş tarafından yürütülmeye başlandı Ancak geçtiğimiz aylar içinde yeniden eskiye dönüş yolunda bir karar alındı Etibank ın Eti Holding olarak yeniden örgütlenmesi bürokrasiyi artırmaktan başka hiç bir işe yaramadı Yeni bor yatırımları başlatıp, zamanında bitirebilecek sermaye kullanımı sağlanamadı. Zira borlardan kazanılan paralar, holdingin zarar eden diğer işletmelerini sübvanse etmekte kullanılmaya devam edildi. Bu gün Eti Holdingi ayakta tutan tek kaynak, bor ihracatından elde edilen paralardır. Kaynak: http://www.mta.gov.tr/forum/hakankose.asp BASINDAN SEÇMELER 8

(Işık Kansu 2 Mart 2002 Cumhuriyet) Bayram armağanı bor DYP milletvekili İlyas Yılmazyıldız'a göre, "stratejik" bor madenleri devletin elinde kalmalı, ancak deterjandan ilaca, füze yakıtından gübreye birçok alanda kullanılan borun işlenmesi özel sektöre bırakılabilir. Böylece, çoğunluğu yalın maden olarak satılan borun işlenmesi ile bugün elde edilenin 150 katı gelir kazanılabilir. (Bor 28 Şubat 2002 Yeni Şafak) Bor'un kaymağını yabancılar yiyor Türkiye'deki bor madenleri hammadde olarak uluslararası yabancı kuruluşlara gidiyor. Eti Holding, yabancı şirketlere 140 dolara sattığı bor madenini Türk sanayicisine 250 dolara satıyor. 9

(ABD ve Bor 1 Mart 2002 Yeni Şafak) ABD Bor'umuzu görmeye gelmiş Türkiye'ye ani bir ziyarette bulunan ABD Hazine Bakan Yardımcısı John Taylor (Hükümetteki görevinden önce dünya bor piyasasına egemen olan Dodge&amp Cox ve Rio Tinto Holding in yönetim kurulu üyesi), Amerika'daki 'Bor Lobisi' için çok özel görüşmelerde bulundu. KAPALI KAPILAR ARDINDA ABD, Türkiye'nin stratejik bor madenine 'özel' ilgi gösteriyor. ABD Hazine Bakan Yardımcısı John Taylor'ın, Ankara ziyaretinde, 'kapalı kapılar ardında' bor madeni ve özelleştirme yasasını görüştüğü bildirildi. (Enerji Bakanlığı 26 Şubat 2002 AA) Türkiye'nin Altını Bor Eti Holding üretimini ve ihracatını özellikle işlenmiş ürün bazında artırmak amacıyla bir dizi yatırım planlandı. Devam etmekte olan bu yatırımlar sonucunda halen 500 bin ton/yıl civarında olan rafine bor üretim kapasitesi önce 800 bin ton/yıl, daha sonra da 1 milyon 200 bin ton/yıl seviyelerine yükseltilecek. Eti Holding`in kendi kaynaklarından sağlayacağı toplam 200 milyon dolarlık kaynakla, Emet Yeni Borik Asit Tesisi, Kırka 3. Bor Türevleri Tesisi, Yeni Sülfürik Asit Tesisi ve Tek Kademede Penta Üretim Tesisi`nden oluşan rafine bor ürünleri yatırımları gerçekleştiriliyor. 10

(Saadet Partisi Bekaroğlu 12 Şubat 2002 Milli Gazete) Bor elden gidiyor Saadet Partisi Genel Başkan Yardımcısı Mehmet Bekaroğlu, hükümetin IMF'ye verdiği son niyet mektubu ile geleceğin petrolü olarak görülen bor madenlerini çok uluslu sermaye gruplarına peşkeş çekmeye hazırlandığını söyledi. Niyet mektubunun iyi incelenmesi halinde bunun görülebileceğini dile getiren Bekaroğlu, "Bugüne kadar çok uluslu sermaye gruplarına verilen tavizler yetmiyormuş gibi IMF'ye verilen son niyet mektubu ile yeni tavizler verilecek. Bunun başında da bor madenleri geliyor." dedi. Ferda BALANCAR (7 Ocak 2002 Radikal) Bu kafayla geçer borun pazarı Dünya bor rezervinin yüzde 70'ine sahip Türkiye'nin yıllık ihracat geliri sadece 250 milyon dolar. Oysa nükleer teknolojiden, bilgisayar ve silah sanayiine kadar pekçok alanda kullanılan bu madeni Türkiye'den alıp, işleyerek satan ülkeler kat kat fazlasını kazanıyor. Devlet tekeli altındaki madenler özelleştirilmediği gibi, ham bor'un işlenerek dünyaya satılmasını sağlayacak yatırımlar da yapılamıyor. Milyarlarca dolarlık gelire, yine IMF'nin özelleştirin dayatmasıyla kavuşacağız anlaşılan... 11

Vestel'den sır yatırım 14 Aralık 2006 Hürriyet internet sitesi Taşınabilir elektronik cihazlarda kullanılabilecek yakıt pili üreten Vestel, dünya çapında ses getirecek bir yatırıma da imza attı. Şirket, bor madenine dayalı enerji yatırımları konusunda yatırımlarını Şubat ayında açıklayacak. Vestel Şirketler Grubu İcra Kurulu Başkanı Ömer Yüngül, cep telefonu, notebook gibi taşınabilir elektronik cihazlarda kullanılabilecek yakıt pilini ürettiklerini, Şubat ya da Mart ayında piyasaya tanıtacaklarını söyledi. BOR PAZARI!!! Tinkalin (Na 2 O.2B 2 O 3.10H 2 O) yurt dışı fiyatı sadece 140 dolar Tinkal'i yurt dışına ortalama 140 dolardan satan Eti Holding, yurt içine 250 dolardan satıyor. 12

Bor madenleri birkaç yabancı şirketin imtiyazı altında. Türklere yasaklanan bor madenleri yabancılar için çalıştırılıyor. Tinkalin % 91'i Solvay grubu ve Treibacher şirketlerine, uleksitin % 90'ı ABD'ndeki iki şirkete, kolemanitin ise % 25'i asit borik üreticisi Larderello (İtalya) ve %16'sı US Borax (Avrupa)'a satılıyor. Slovenya'ya hammadde satıp, ürün alıyoruz. Slovenya, Türkiye'den satın aldığı boraksa karşılık, Türkiye'ye sodyum perborat satıyor. Slovenya'dan yapılan perborat ithalatı bu ülkeye yaptığımız boraks satışının hemen hemen yüzde 25'ine ulaşıyor 13

Türkiye'nin rakibi ABD, Etiholding'ten ucuza bor madeni alınca, kendi madenini kapattı. Devlet Planlama Teşkilatı'nın Kimya Sanayii Hammaddeleri Raporu'na göre, Owens Corning Fiberglass Co.nin bir yan şirketi olan American Borat Co nin Death Valley National Monument de bulunan Billie yeraltı işletmesi, Türkiye den ithal edilen uleksitin ucuza gelmesi nedeniyle" 1986 yılında üretimini durdurdu. Türkiye bor ürünü ithal ediyor. Dünyanın en zengin bor madeni rezervlerine sahip olan Türkiye, yurt dışından sodyum perborat ithal ediyor. Sodyum perborat yurt dışına ihraç edilen tinkal ve borakstan üretiliyor. Kaynak : www.boraxtr.com 14

Dünya bor üretimi % 100 B 2 O 3 bazında 1,5 milyon ton civarındadır. Bu üretimin %42'si ABD sermayeli US Borax (ya da diğer adıyla Rio Tinto), % 33,4'ü Eti Holding A.Ş. tarafından gerçekleştirilmektedir. Değer olarak ise dünyada yaklaşık yıllık 1,2 milyar ABD doları kadar B 2 O 3 pazarı bulunmaktadır. Eti Holding bu pazarın parasal olarak % 20-23'üne, US Borax ise % 65-70'ine sahiptir. Bor gibi 21. Yüzyılın petrolü olarak adlandırılan bir madenin en büyük rezerv kaynağı olan Türkiye'nin, bor ihracatından yılda yalnızca 102 milyon dolar, bor ürünleri ihracatından ise 106 milyon dolar kazanıyor olması, önemli bir kapasitenin israf edildiğine işaret etmektedir. Kaynak: http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/bor/bor%20ve %20TORYUM.doc 15