HEDEFLER İÇİNDEKİLER BULAŞICI HASTALIKLAR VE KORUNMA İLKELERİ Giriş Bazı Genel Tanımlar Hava Yolu ile Bulaşan Hastalıklar ve Korunma İlkeleri Ağız Yoluyla Bulaşan Hastalıklar ve Korunma İlkeleri Hayvanlardan Bulaşan Hastalıklar ve Korunma İlkeleri Vektörler ile Bulaşan Hastalıklar ve Korunma İlkeleri Deri ve Mukoza Yoluyla Bulaşan Hastalıklar ve Korunma İlkeleri Bulaşıcı Hastalıklardan Korunmada Aşı ve Önemi ACİL YARDIM VE KURTARMA ÇALIŞMASI Prof. Dr. Zeynep ÇAKIR Bulaşıcı hastalıkların insan sağlığı için önemini kavrayabilecek, Sağlık, hastalık, bulaşıcı hastalık, mikrop ve salgın tanımlarını yapabilecek, Bulaşıcı hastalık etkenleri ve özelliklerini öğrenebilecek, Bulaşıcı hastalıkların genel belirtilerini öğrenebilecek, Bulaşıcı hastalığın meydana gelmesinde enfeksiyon zincirini anlayabilecek, Bulaşıcı hastalıklardan korunmada genel önlemleri kavrayabileceksiniz. ÜNİTE 11
GİRİŞ Bulaşıcı hastalıklar; toplumda oldukça sık ve yaygın görüldükleri, iş gücü ve maddi kayıplara sebep oldukları, sakatlıklarla ve hatta ölümle sonuçlanabildikleri için sağlık sorunları içinde önemli bir yer işgal eder. Bulaşıcı hastalıkların önlenmesinde toplumun bilinçlendirilmesi, enfeksiyon zincirini kırmak için gerekli önlemlerin alınması, aşılamaların doğru ve zamanında yapılması özel önem arz etmektedir. BAZI GENEL TANIMLAR Bulaşıcı hastalıklar, toplumda oldukça sık görülür, iş gücü ve maddi kayıplara sebep olurlar. Sağlık: Yalnızca herhangi bir hastalık ve sakatlığın olmayışı değil; bedenen, ruhen ve sosyal yönden tam bir iyilik hâline sahip olma durumudur. Hastalık: Herhangi bir nedenle kişinin bedensel, ruhsal ve sosyal yönden iyilik hâlini yitirmesidir. Bulaşıcı Hastalık: Herhangi bir hastalığın, bir insandan başka bir insana ya da hayvandan insana herhangi bir yolla bulaşma özelliğinde olması o hastalığı bulaşıcı hastalık tanımına sokar. Mikrop: Bulaşıcı hastalıkların etkeni olan, gözle görülmesi mümkün olmayan; sadece mikroskop denilen aletle görülebilen mini canlılardır. Salgın: Bir bulaşıcı hastalığın, belli bir zaman diliminde ve belli bir topluluk içinde normal şartlar altında beklenenden daha sık görülmesi ya da o toplulukta daha önce hiç görülmemiş bir hastalığın tek bir vaka ile bile olsa ortaya çıkmasıdır. Bulaşıcı Hastalıklara Neden Olan Etkenler Bakteriler: Hem insan vücudunda hem de toprak, hava, su gibi doğal ortamlarda hatta kimyasal maddeler içinde bile yaşayabilen çoğu gözle görülemeyecek kadar küçük mikroorganizmalardır. Bunların bir kısmı insan vücudunda bağışıklık sistemiyle etkisiz hâle getirilirken bir kısmı da aksine insan vücuduna faydası vardır. İnsana zarar veren(patojen) bakteriler ise antibiyotiklerle zararlı etkileri yok edilebilir. Virüsler: Sadece canlı hücrelerde yaşayabilme özelliğine sahip bakterilerden daha küçük, mikroskopla görülemeyen küçük enfeksiyon etkenleridir. Parazitler: Bir canlıya bağlı olarak yaşayabilen ve yaşadığı canlıya zarar veren mikroorganizmalardır. Mikroskobik boyutlardan gözle görülebilir boyutlara kadar büyük olabilir. Bulaşıcı hastalıklar insan vücuduna girdikten sonra belli bir sayıya ulaştıktan sonra kişide belli başlı bulgularla kendini gösterebilir. Genel olarak; ateş, hâlsizlik, yorgunluk, iştahsızlık, deri döküntüsü, ağrı, bulantı, kusma, ishal, baş ağrısı, idrar yaparken yanma hissi, öksürük, balgam çıkarma, cinsel organlarda akıntı, burun akıntısı, üşüme, titreme, sarılık, nabız sayısında artma, kasık ve koltuk altı lenf bezlerinde büyüme, iç organlarda büyüme, solunum sayısının artması, ense sertliği, boğazda kızarıklık-iltihap, ağrı gibi belirtiler görülür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
Bulaşıcı hastalıklardan korunmak için belli başlı tedbirler aşağıdaki gibidir: Eller doğru teknikle, sık ve düzenli olarak yıkanmalı, Kişisel hijyene gerekli özen gösterilmeli, Hapşırma ve öksürme sırasında enfekte taneciklerin yayılmasını önlemek için tedbir alınmalı, Kullanılan mendiller mümkünse tek kullanımlık olmalı, Günlük kullanımdaki sular güvenilir yerlerden temin edilmiş olmalı, gerekliyse kaynatılıp soğutularak kullanılmalı, Çiğ sebze ve meyveler tüketilmeden önce iyice yıkanmalı, Gıdalar ya taze olarak tüketilmeli veya buzdolabında saklanmalı, Süt ve süt ürünleri tüketiminde pastörize ürünler tercih edilmeli, pastörize olmayan sütler de iyice kaynatıldıktan sonra buzdolabında saklanıp en kısa zamanda tüketilmeli Yumurta ve etler iyice pişirilmeli, Bilinen, etkinliği kanıtlanmış aşısı bulunan bulaşıcı hastalıklar için mutlaka aşı yaptırılmalıdır. Etkinliği kanıtlanmış aşısı bulunan bulaşıcı hastalıklar için mutlaka aşı yaptırılmalıdır. DAMLACIK (HAVA) YOLU İLE BULAŞAN HASTALIKLAR VE KORUNMA İLKELERİ Damlacık (Hava) Yolu ile Bulaşan Enfeksiyon Hastalıkları Soğuk algınlığı (Nezle), grip, bademcik iltihabı (anjin), verem, suçiçeği, kızamık, kızamıkçık, kabakulak, boğmaca, difteri (kuşpalazı), menenjit damlacık yolu ile bulaşan hastalıklar arasında sayılabilir. Soğuk Algınlığı (Nezle) Etken mikroorganizma çok sayıda farklı virüstür. Bulaş Şekli: Öksürük, aksırık gibi damlacık saçan durumlarda hava yolu ile kolaylıkla bulaşır. Ortak kullanılan eşyalar bulaşta etkilidir. Gözlerde yaşarma, Boğazda yanma, batma, ağrı Burun akıntısı, burun tıkanıklığı, Kulaklarda dolgunluk ve basınç, Halsizlik, Bebek, çocuk ve yaşlılar gibi düşük bağışıklık durumlarında hafif ateş olabilir. Grip (İnfluenza) Etken Mikroorganizma: İnfluenza virüsü. Bulaş Şekli: Solunum yolu. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
Genel klinik tablo nezleye benzer ancak nezleden daha şiddetli seyreder. Nezleden farklı olan klinik özellikleri; Ateş nezleye göre daha yüksek değerlerde olması ve uzun sürmesi, Şiddetli baş ağrısı, genel kas ve eklem ağrıları, şiddetli kırıklık vardır, Nezle hali olan hastalar birkaç gün içinde ayakta ve hafif olarak atlatırken, grip durumunda hasta yatak istirahatine ihtiyaç duyar, Risk gruplarına ve kronik hastalığı olanlara aşı yapılmalıdır. Verem (Tüberküloz) Etken Mikroorganizma: Tüberküloz basili Bulaş Şekli: Verem başlıca solunum yolu ile bulaşan bir hastalık olup, çoğunlukla akciğer yerleşimi gösterir ve bazen de vücudun diğer kısımlarına (kemik, barsak vs.) kan yoluyla yayılım gösterebilir. Özellikle akciğer tutulumu ve akciğere ait bulgular ön planda gözlemlenir. İştahsızlık, halsizlik, yorgunluk, kilo kaybı, ateş, gece terlemesi kanlı ya da kansız balgam çıkarma görülür. Gelişmekte olan veya az gelişmiş ülkelerde önemli bir halk sağlığı sorunudur. Tedavi edilebilir bir hastalık olmasına rağmen, zamanında tedavi edilmemesi ya da yetersiz tedavi edilmesi hâlinde ölümle sonuçlanabilir. Tedavi düzenlenirken, mutlaka hekim kontrolünde uygun ilaç kombinasyonu ve uygun sürede verilmelidir. Verem aşı ile korunulabilen hastalıklardandır. Bebeklere BCG aşısı Sağlık Bakanlığı tarafından yapılmaktadır ve mecburidir. Verem aşı ile korunulabilen hastalıklardandır. Kızıl ve Streptekok Anjini Etken Mikroorganizma: A grubu beta-hemolitik streptokoklar. Bulaş Şekli: Solunum yolu ve ortak kullanılan malzemelerle bulaşır. Ateş yüksekliği, boğaz ağrısı, yanma, batma, yutma güçlüğü olabilir. Dil beyaz, paslı ve çilek görünümlüdür. Vücutta döküntüler olabilir. Tedavi edilmemesi hâlinde kalp, böbrek ve eklemlerde hasara neden olabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Suçiçeği Etken Mikroorganizma: Varicella zoster virüsü. Bulaş Şekli: En yaygın bulaş şekli solunum yoludur. Enfekte kişilerle temas hâlinde de bulaşabilir. Ateş ve özgün deri döküntüleri gözlemlenir. Derideki döküntüler, deriden 1-2 mm kabarık, sivilcemsi ve kaşıntılıdır. Bulaşıcıdır ve süratle yayılır. Genellikle, çocuklar döküntülerini kaşıyarak vücudunda başka yerlere taşıyabilir. Yetersiz tedavisi ya da ergenlik çağında görülmesi birçok soruna yol açabilir. Suçiçeği geçirmekte olan çocuklara, ateşi düşürmek için aspirin verilmemelidir. Diğer tüm ateş düşürücüler kullanılabilir. Kızamık Etken Mikroorganizma: Rubeola Virüsü. Bulaş Şekli: Tükürük gibi burun ve boğazdaki salgılara yerleşen virüs damlacık yolu ile yani öksürme ve hapşırma ile salınan damlacıklarla bulaşır. Tedricen yükselen ateş ve soğuk algınlığı belirtileri ile başlar. İlk döküntüler alın ve kulak arkası bölgede ortaya çıkar. 24-48 saat içinde yüz, boyun ve gövdeye yayılır. Kırmızı, deriden hafif yüksek görünümlü ve birbiriyle birleşme eğilimindedir. Döküntülerden önceki dört gün ve döküntüler çıktıktan sonra ki dört gün bulaştırıcılığın aktif olduğu dönemdir. Aşı ile korunulabilir. Aşısız çocuklar hastalığı ağır geçirme eğilimindedir. Zatürre ve orta kulak iltihabı gibi daha önemli hastalıkların oluşmasına sebep olabilir. Hatta ölümcül bir durum olan Subakut Sklerozan Panensefalit (SSPE) hastalığı ortaya çıkabilir. Kızamıkçık Etken Mikroorganizma: Rubella virüs. Bulaş Şekli: Solunum yolu salgılarının damlacık yolu ile dağılması ile bulaşır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Kızamık, kızamıkçık, kabakulak, difteri ve boğmaca aşı ile önlenebilen hastalıklardandır. Baştan ve yüz bölgesinden başlayarak tüm vücuda yayılan kırmızı seyrek görünümlü deri döküntüleri ana bulgulardır. Hastalığın gebelik döneminde geçirilmesi durumunda, sakat veya ölü doğumlara yol açabilir. Aşı ile korunulabilen bir hastalıktır. Çocukluk döneminde kızamıkçık geçirmemiş olduğu belirlenen kadınlara gebelik gerçekleşmeden önce kızamıkçık aşısı önerilebilir. Kabakulak Etken Mikroorganizma: Paramyxoviridae ailesine mensup bir virüs. Bulaş Şekli: Solunum yoludur. Yüksek ateş, hâlsizlik, tükürük bezlerinde şişlik ve ağrı vardır. Ergenlik dönemi ve sonrasında bu enfeksiyon kısırlığa neden olabilir. Etkili bir aşısı mevcuttur. Boğmaca Etken Mikroorganizma: Bordatella pertussis isimli bakteri. Bulaş Şekli: Solunum yolları salgılarının damlacık yolu ile saçılmasıyla bulaşır. Genel üst solunum yolu enfeksiyonu bulgularına eşlik eden öksürük nöbetleri görülür. Kış ve ilkbahar aylarında daha sık görülen bu hastalığın etkin bir aşısı bulunmaktadır. Difteri (Kuşpalazı) Etken Mikroorganizma: Corynebacterium diphteriae isimli bakteri. Bulaş Şekli: Damlacık yolu ile bulaşır. Ağız içerisinde, boğaz bölgesinde gri-yeşil bir zar (membran) görülür. Yüksek ateş, boğaz ağrısı, ağrılı öksürük, ses kısıklığı vardır. Aşısı olan bu hastalık tedavi olmazsa kalp ve beyinde hasara neden olabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
Hava yolu ile bulaşan hastalıklardan korunmada, özellikle salgın dönmelerinde kapalı, kalabalık, havasız ortamlardan uzak durulmalıdır. Meningokoksik Menenjit Etken Mikroorganizma: Neisseria Meningitidis isimli bakteri. Bulaş Şekli: Solunum yolu ile bulaşır. Ateş yüksekliği, baş ağrısı ve şuur değişikliği, fışkırır tarzda kusma, Vücut döküntüleri gözlenebilir. Hızla bulaştırılabildiğinden dolayı temas öyküsü olan kişilere koruyucu tedavi verilmesi gerekir. Sinir sistemi ile ilgili sakatlıklarla (körlük, sağırlık, zeka geriliği gibi) ve ölümle sonuçlanabilir. Hava Yolu ile Bulaşan Hastalıklardan Korunma Yolları Öksürük ve aksırık esnasında ağız, burun örtülmeli, Tek kullanımlık mendiller tercih edilmeli, Kapalı mekanlar sık havalandırılmalı, Temizlik esnasında toz kaldırılmamaya dikkat edilmeli Eller sık sık ve uygun bir şekilde yıkanmalı, Özellikle salgın dönmelerinde kapalı, kalabalık, havasız ortamlardan uzak durulmalı, Hastalar ile yakın temastan, ortak malzeme kullanımından kaçınılmalı, Aşısı mevcut olan hastalıklara karşı aşılar zamanında yaptırılmalıdır. AĞIZ YOLU İLE BULAŞAN HASTALIKLAR VE KORUNMA İLKELERİ Besin zehirlenmeleri, botilismus zehirlenmesi, kolera, tifo, A tipi hepatit (bulaşıcı sarılık), malta ateşi (burusella), bağırsak kurtları ve solucanları (şerit, kıl kurdu, kancalı kurt vs.), çocuk felci (poliomiyelit), toksoplazmoz, bağırsak veremi, tularemi. Bu hastalıkların ana bulgusu genelde ishal ve kusmadır. Bu nedenle bu hastalarda su kaybı önemli bir sorundur. Besin Zehirlenmeleri Etken Mikroorganizma: Virüs, bakteri ya da parazitlerce neden olunabilir. Bulaş Şekli: Mikroorganizmalarla ile bulaşmış besin maddelerinin ağız yolundan alınması hastalığa neden olur. Hijyen kurallarına dikkat edilmesi, hazır gıdaların tüketimiyle ilgili kurallara uyulması gıda zehirlenmelerinin önüne geçmede önemlidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
En sık ve en erken bulgu genellikle ishaldir. Tabloya genellikle kramplar şeklinde karın ağrısı, şiddetli bulantı ve kusma eşlik eder. Kliniğe mikroorganizmanın kendisi veya mikroorganizmadan kaynaklanan toksinler neden olabilir. Yüksek ateş, hâlsizlik ve iştahsızlık gözlenebilir. Sıcak havalarda, yaz aylarında ve gıda pişirme ve saklama kurallarına riayet edilmediği, hijyene önem verilmediği durumlarda çok daha sık rastlanan bu hastalık genel hijyen kurallarına uyularak önlenebilir. İshal ve kusmanın neden olduğu aşırı sıvı ve elektrolit kaybı böbrek yetmezliği hatta ölümle sonuçlanabilir. Bu yüzden hastalar bir an evvel sağlık kuruluşlarına müracaat etmelidir. Kolera, yaz ve sonbahar mevsimlerinde büyük salgınlar yapabilir ve bu salgınlar kitlesel ölümlerle sonuçlanabilir. Tifo Etken Mikroorganizma: Salmonella typhi adlı basil türü bir bakteri tarafından neden olunur. Bulaş Şekli: Kirli su ve gıdaların ağız yoluyla alınması enfeksiyonu oluşturur. İştah kaybı, şiddetli kusma, şiddetli ve kötü kokulu ishal ya da kabızlık, su kaybı, ateş yüksekliği, baş ağrısı Genel vücut ağrıları, göğüste ve karında cilt döküntüleri oluşabilir. Özellikle yaz aylarında, genel hijyenin bozulduğu felaket durumlarında salgınlara neden olur. Tedavi edilmediği takdirde, bağırsaklarda yırtılma ve kanama gibi sonuçlara neden olabilir. Mutlaka doktor kontrolünde tedavi edilmelidir. Kolera Etken Mikroorganizma: Vibrio cholerae adlı bakteridir. Bulaş Şekli: Bu etkenle bulaşmış su ve/veya gıdaların ağız yolundan alınması sonucu enfeksiyon oluşur. Çok şiddetli, pirinç suyu görünümünde ishal ve kusma, çok hızlı gelişen sıvı ve elektrolit kaybı ortaya çıkarır. Yeterli tedavi edilmezse ölümle sonuçlanacak kadar ağır seyredebilir. Yaz ve sonbahar mevsimlerinde büyük salgınlar olur ve kitlesel ölümlerle sonuçlanabilir. Geçtiğimiz yüzyılda, özellikle gelişmemiş ülkelerde, deprem, savaş gibi felaket durumlarında çok büyük çaplı salgınlara neden olduğu bilinir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
Botilismus Zehirlenmesi Etken Mikroorganizma: Klostridium botilinum isimli bakteri tarafından salınan toksin. Bulaş Şekli: İçinde bu mikroorganizmanın üremiş olduğu salamura, konserve gıdaların yenmesi sonucu bulaşır. Bulaşlı gıdalar yendikten sonra karın ağrısı, bulantı, kusma, ishal görülebilir. Kas güçsüzlüğü, göz kapaklarında düşüklük, solunum kaslarında güçsüzlük sonucu nefes darlığı ve felç öldürücü sonuçlardır. Son kullanma tarihi geçmiş konservelerin tüketilmemesine dikkat edilmelidir. Konserveler kaynatılarak tüketilirse daha iyi olur. Acil bir şekilde tedavi edilmezse ölümcül bir hastalıktır. A Tipi Viral Hepatit (Bulaşıcı Sarılık) Etken Mikroorganizma: Hepatit A virüsü. Bulaş Şekli: Virüsle kirlenmiş su ve gıdalar bulaş yoludur. Gözlerde ve vücudun diğer kısımlarda sararma, idrar renginde koyulaşma iştah azalması, halsizlik, bulantı, kusma. Toplu yaşam alanlarında salgınlara neden olabilir. Erişkinlerde karaciğer yetmezliğine neden olabilir. Aşısı vardır, ancak Sağlık Bakanlığı aşı takviminde yer almamaktadır. Hepatit A nın aşısı vardır, ancak Sağlık Bakanlığı aşı takviminde yer almamaktadır. Bağırsak Parazitleri Etken Mikroorganizma: Çeşitli bağırsak parazitleri (şerit, kıl kurdu, kancalı kurt vs.) Bulaş Şekli: Şeritler (tenyalar); daha ziyade iyi pişirilmemiş veya çiğ sığır eti tüketilmesiyle, Kist hidatik (köpek şeridi=tenyası); kedi ve köpek dışkılarıyla bulaşmış su ve gıdaların ya da doğrudan tenyanın ağız yoluyla alınmasıyla, Diğer bağırsak parazitleri; bu parazitlerin yumurtalarının bulaştığı su ve diğer gıdaların ağız yolundan alınmasıyla bulaşır. Kancalı kurtlar, vücuda daha çok ayak parmakları arasındaki küçük çatlaklardan girerek kan dolaşımı ile bağırsaklara ulaşarak, orada yerleşir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
İştah azalması, bulantı, ara sıra kusma ve karın ağrısı, kilo kaybedilmesi, sarılık, bağırsak tıkanıklığı, Uyurken ağızdan salya gelmesi, Özellikle geceleri daha fazla olmak üzere anüs etrafında kaşıntı, Dışkıda bağırsak solucanı, kıl kurdu ve şerit parçalarına rastlanması, Vücutta kaşıntı ve bazen kırmızı lekeler halinde döküntü görülmesidir. Bağırsak parazitlerinin birçok çeşidi vardır. Bağırsak solucanı; yuvarlak formda ve yaklaşık 20-30 cm uzunluğundadır. Kıl kurdu; yaklaşık 4-5 mm uzunluğunda ve beyaz renktedir. Tenya (şerit- abdest bozan); 5-10 metre arasında değişen uzunluğa sahiptir. Sığır tenyası ve domuz tenyası olmak üzere iki farklı tiptedir. Ülkemizde sığır tenyası daha sık görülür. Kist hidatik (köpek tenyası); öncelikli olarak karaciğer tutulumu yapmakla birlikte, akciğerler, böbrekler, beyin ve nadiren de diğer organlarda tutulum yapabilir. Bağırsak parazitlerinin önemli bir kısmı çocuklarda kansızlık ve gelişme geriliğine neden olabilir. Kişisel temizlik ve hijyene özen gösterilmelidir. Tırnaklar kısa kesilmeli, temizliğine önem verilmelidir. Çiğ olarak tüketilen sebzeler ve meyveler iyice yıkanmalı; çiğ etle üretilen gıdalar tüketilmemelidir. Kancalı kurt bulaşından korunabilmek için tarım arazilerinde çıplak ayakla dolaşmamak gerekir. Ağız Yolu ile Bulaşan Hastalıklar İçin Genel Korunma İlkeleri Eller sık aralıklarla ve doğru teknikle yıkanmalı, kişisel hijyene dikkat edilmeli, Yiyecekler temiz ve uygun ortam ve ısıda muhafaza edilmeli, Süt ve süt ürünleri ya pastörize olarak ya da UHT tekniği ile paketlenmiş uzun ömürlü ambalajlarda tüketilmeli, Meyve ve sebzeler çiğ olarak tüketilecekse iyice yıkanmalı, Tüm paketli gıdaların son tüketim tarihine dikkat edilmeli, konserve edilmiş yiyecekler de iyice kaynatılarak tüketilmeli, İçme ve kullanma sularının temizliği çok önemlidir, özellikle salgın dönemlerinde kaynatılıp soğutularak tüketilmeli, Şebeke suyu boruları kanalizasyon borularından uzak konumlandırılmalı, Çöplük ve gübrelik sahaları insanların yaşam alanlarından uzak yerlerde olmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
HAYVANLARDAN BULAŞAN (ZOONOTİK) HASTALIKLAR VE KORUNMA İLKELERİ En sık görülen şarbon formu deri şarbonudur. Şarbon; koyunlar, keçiler, sığırlar, atlar, domuzlar vb. besi hayvanları Kuduz; kurtlar, tilkiler, çakallar gibi bazı vahşi hayvanlara ek olarak köpekler, kediler, sığırlar, koyunlar, keçiler ve atlar gibi evcil hayvanlar, Malta ateşi (Bruselloz); keçiler, koyunlar, sığırlar, domuzlar vb. besi hayvanları, Toksoplazmoz; kediler, domuzlar, koyunlar, keçiler, kemirgenler, Kuş gribi; kanatlı hayvanlar, Ruam; at, katırlar, eşekler gibi tek tırnaklı hayvanlar, Verem (Tüberküloz); sığılar, kuşlar, Veba; fareler, tavşanlar gibi kemirgenler, Tularemi; fareler, tavşanlar ve diğer bazı kemirgenler, Salmonella; kümes hayvanları, sığırlar, keçiler vb., Tenyazis (abdest bozan); sığırlar aracılığı ile bulaşır. Şarbon Etken Mikroorganizma: Bacillus anthracis adlı basil cinsi bir bakteri Bulaş Şekli: Deri şarbonu deri üzerindeki çizik ve yaralardan, bağırsak şarbonu hasta hayvan etlerinin çiğ olarak yenmesinden, akciğer şarbonu ise solunum yolları ile bulaşabilir. En sık görülen formu deri şarbonudur. Akciğer ve bağırsak şarbonu da izlenebilir. Deri şarbonu: Ciltten kabarık, kaşıntılı bir döküntü şeklinde başlayıp önce içi su dolu bir kabarcığa daha sonra da ağrısız ortasında siyah renkte ölü dokunun bulunduğu bir yara şekline dönüşür. Genellikle koyun, keçi, sığır, at gibi besi hayvanlarında görülür. Hasta hayvanlarla veya bu hayvanların ürünleriyle doğrudan temas edilmesi, yenilmesi ya da şarbon sporlarının bulaştığı havanın solunmasıyla insanlara bulaşır. Mesleği hayvancılık olan kişilerde sık görülen bir hastalıktır. Hasta olduğu belirlenen hayvanlarla temastan kaçınılmalı ve ürünleri tüketilmemeli, Şarbon hastalığından öldüğü bilinen hayvanlar kurallara uygun olarak imha edilmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Kuduz; enfekte hayvanın ısırmasıyla, salyasının cilt üzerindeki kesik, sıyrık, çatlak ve ya açık yaraya temas etmesiyle Kuduz Etken Mikroorganizma: Rabies virüsüdür. Bulaş Şekli: Köpek, kedi, at, sığır, keçi, koyun gibi evcil ya da yarasa, kurt, tilki, çakal gibi vahşi bir hayvan kuduz mikrobunu almışsa bu hayvanın ısırmasıyla, salyasının cilt üzerindeki kesik, sıyrık, çatlak ve ya açık yaraya temas etmesiyle bulaşır. İnsanlardaki Belirtileri: Tipik olarak ısırık yerinde ve çevresinde ağrı veya yanma, soğukluk, kaşınma ve karıncalanma hissi oluşabilir. Kırıklık, hafif ateş, baş ağrısı, iştahsızlık, bulantı, boğaz ağrısı ve inatçı kuru öksürük vb. görülebilir. Hastada daha sonra sinirlilik, huzursuzluk, his kaybı, yüksek seslere duyarlılık görülebilir. Hastalığın ilerleyen dönemlerinde su, hava ve ışık korkusu görülebilir. Hayvanlardaki Belirtileri: Kuduza yakalanmış evcil hayvanda huy değişiklikleri görülür. Yutkunma reflekslerini yitirdiklerinden sudan korkarlar ve ağızlarından aşırı miktarda salya aktığı görülür. Hastalığın ileri safhasında felç gelişir ve hayvanlar komaya girerek ölürler. Isırık yeri su ve sabunla hemen iyice yıkanmalıdır. Belirtiler ortaya çıkarsa her zaman ölümcüldür. Isırığın hemen ardından tedaviye başlanmalıdır. Aşısı vardır. Hayvan ısırığı durumlarında mutlaka sağlık kuruluşuna gidilmelidir. Kedi, köpek gibi evcil hayvanlar kuduza karşı aşılanmalıdır. Bruselloz (Mal Hastalığı - Malta Humması) Etken Mİkroorganizma: Brucella bakterisi. Bulaş Şekli: Keçi, koyun, sığır gibi hayvanların çiğ sütü ya da pastörize edilmemiş sütten yapılan ürünlerinin tüketilmesi ile insanlara bulaşır. Belirtileri: Hâlsizlik, iştahsızlık, gece terlemesi, yüksek ateş, adale ve eklem ağrısı, sinirlilik. Esas olarak koyun, keçi, sığır gibi hayvanların hastalığıdır. Mutlaka pastörize edilmiş ya da UHT yöntemi ile paketlenmiş uzun ömürlü süt ve süt ürünleri tüketilmelidir. Peynirin pastörize sütten üretilmiş olanı tercih edilmeli, mümkün değilse en az üç ay tuzlu suda bekletilerek tüketilmelidir. Bu nedenle peynir alırken üretildiği tarihe mutlaka bakılmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Toxoplazma, gebelerde ölü ve sakat doğumlara yol açabilir. Toksoplazmoz Etken Mİkroorganizma: Toksoplazma paraziti. Bulaş Şekli: Kedi dışkısı ile bulaşmış su ve besinler, iyi pişirilmeden tüketilen etlerle bulaşır. Belirtileri: İmmün sistemi baskılanmış kişilerde; ateş, hâlsizlik, baş ve kas ağrıları, yorgunluk, boğaz ağrısı, bulantı, kusma ve vücutta döküntü gibi belirtiler görülebilir. Kuş Gribi Gebelerde ölü ve sakat doğumlara yol açar. Hamileler kedilerle temastan uzak olmalıdır. Etken Mİkroorganizma: H5N1 Virüsü. Bulaş Şekli: Kuş gribi hastalığını taşıyan hayvanlar ile temas. Belirtileri: Ani başlangıçlı 38 ºC üzerinde ateş ve boğaz ağrısı, öksürük, yaygın kas ağrısı, solunum sıkıntısı gibi şikâyetlerden birinin olması Son yıllarda kanatlı hayvanlardan insanlara geçen, zatürre ve ölüme neden olabilen hastalıklardan biridir. Göçmen kuşlar aracılığı ile ülkeler ve kıtalar arasında yayılır. Evcil ya da yaban hayvanlarla temastan özellikle gübrelerine temastan kaçınılmalıdır. Hasta olan hayvanlar kesilmemeli, temas edilmemeli, eti ve yumurtası yenilmemelidir. Hayvanlardan İnsanlara Bulaşan Hastalıklardan Korunma Yolları Pastörize edilmiş ya da UHT yöntemi ile paketlenmiş uzun ömürlü sütler tüketilmelidir. Et ve yumurtalar pişirilerek tüketilmeli. Şarbon şüphesi bulunan et ve deriye çıplak elle dokunmaktan kaçınılmalı. Kedi, köpek gibi evcil hayvanlara kuduz aşısı yaptırılmalı. Şüpheli ısırıklarda yara sabunlu suyla iyice yıkanmalı, aşı yaptırılmalı. Kuduz şüpheli hayvan, resmi makamlara bildirilmeli, onların önerileri doğrultusunda hareket edilmeli. Kuş gribinden korunmak için hasta kanatlı hayvanlarla temas edilmemeli, etleri ve yumurtaları tüketilmemeli. El temizliğine ve kişisel temizliğe dikkat edilmeli. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
VEKTÖRLERLE BULAŞAN HASTALIKLAR VE KORUNMA YOLLARI Vektör: Hastalığın bulaşmasına aracılık eden bit, pire, kene ve sinek gibi canlılardır. Sıtma Etken Mİkroorganizma: Plasmodium paraziti. Bulaş Şekli: Sivrisinekler ile bulaşır. Belirtileri: Üşüme-titreme ile yükselen ve nöbetlerle seyreden ateş, terleme, hâlsizlik, yorgunluk, baş ağrısı, kas ağrıları, kilo kaybı ve vücutta solukluk, karın ağrısı. Sivrisineklerin yoğun olarak bulunduğu alanlarda yaşayan insanlar risk altındadır. Ülkemizde özellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde sık görülür. Kırım Kongo Kanamalı Ateşi Etken Mİkroorganizma: Nairovirüs. Bulaş Şekli: Virüsü taşıyan kenelerin insan vücuduna yapışması veya hastalık bulaşan hastaların sıvılarına temas sonucu bulaşır. Belirtileri: Ateş, hâlsizlik, yorgunluk, baş ağrısı, titreme, kas ağrısı ve öksürük, ishal, burun ve dişeti kanaması, deride kanamalar, mide-bağırsak kanamaları ve cinsel organ kanamaları olabilir. Ölümcül hastalığa neden olabilir. Hastalardan sağlam kişilere kan ve diğer vücut sıvıları aracılığıyla da doğrudan bulaşıp ölüme neden olabilir. Vektörlerle Bulaşan Hastalıklardan Korunma Yolları Evlerin ve ahırların duvarları sıvanmalı ve badana yapılmalı, Haşerelerden korunmak için fiziki anlamda önlemler alınmalı, Kene ile temastan kaçınılmalı, görüldüğü yerde el sürmeden ve patlatmadan uzaklaştırılmalı, piknik alanlarına giderken pantolon paçaları çorap içine sokulmalı ve dönüşte tüm vücut kontrol edilmeli, görüldüğü zaman usulüne uygun çıkarılmalı, çıkarmayı bilmiyorsa kişi sağlık kuruluşlarından yardım istemelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
DERİ VE MUKOZA YOLU İLE BULAŞAN HASTALIKLAR VE KORUNMA YOLLARI Bitlenme, uyuz, yüzeysel mantarlar, trahom gibi hastalıklar yakın temasla insandan insana bulaşır. Bitlenme olduğu zaman çamaşırlar yüksek ısıda yıkanmalı, iç çamaşırlar ve çarşaflar kızgın ütü ile ütülenmelidir. Bitlenme Etken mikroorganizma: Bit parazitidir. Bulaş Şekli: Eşyaların ortak kullanımı ile kişiden kişiye bulaşır. Belirtileri: Bitin yerleştiği bölgede kaşıntı olur. Kepeğe benzeyen bit yumurtaları da görülebilir. Tifüs gibi birtakım hastalıkların insanlar arasında yayılmasında önemlidir. Olumsuz yaşam koşulları, kalabalık ortamlarda bulunma, kişisel temizliğe dikkat edilmemesi bulaşta önem arz eder. Bitlenen kişi doktora başvurmalı, çamaşırları kaynatılmalı, kişisel temizliğe dikkat etmelidir. Uyuz Etken mikroorganizma: Parazit. Bulaş Şekli: Yakın vücut teması ve ortak eşya kullanımıyla bulaşır. Belirtileri: Vücutta kaşıntı ve döküntü görülür. Genel hijyen kurallarına dikkat edilmeli, bulaş olduğu zaman çamaşırlar yüksek ısıda yıkanmalı, iç çamaşırlar ve çarşaflar kızgın ütü ile ütülenmelidir. Mantarlar Etken mikroorganizma: Mantarlar. Bulaş Şekli: İnsandan insana veya hayvandan insana yakın vücut teması, temiz olmayan havuz, hamamlar ve ortak kullanılan manikür, pedikür ve tıraş malzemeleri bulaşmada etkilidir. Belirtileri: Mantarlar; ısısı yüksek ve nemli vücut bölgelerinde (koltukaltı, kasıklar, cinsel organlar ve parmak araları) sık görülür. Kaşıntı, deride sulanma, yanma, bazı türlerde saçlarda dökülme veya tırnaklarda şekil bozukluğu yapabilir. Kişisel temizlik ve tek kullanımlık havlu ve peçeteler kullanılmalı ve bu bölgeler nemli bırakılmamalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
Enfeksiyon hastalıklarıyla mücadelede aşıların bulunması bir dönüm noktasıdır. Trahom Etken mikroorganizma: Clamidya Trahomatis isimli bakteri. Bulaş Şekli: Mikrop hasta kişilerden sinekler ile veya kişisel eşyaların ortak kullanımıyla ve eller ile bulaşabilir. Belirtileri: Gözde kızarıklık ve ağrı, göz kapaklarında şişlik ve akıntı olur. Tedavisi mümkündür. Geç kalınırsa körlüğe neden olur. Kişisel temizlik ve karasineklerle mücadele korunmada önemlidir. Deri ve Mukoza Yolu ile Bulaşan Hastalıklardan Genel Korunma Önlemleri Kişisel temizlik ve el yıkama çok önemlidir. Kalabalık ortamlarda, hamam ve havuzlarda dikkatli olmalı ve ortak eşya kullanılmamalıdır. BULAŞICI HASTALIKLARDAN KORUNMADA AŞILAMA VE ÖNEMİ Aşı: Vücutta hastalıklara karşı koruyucu maddelerin yapımını uyarabilen, fakat hastalık yapma niteliği özel yöntemlerle giderilmiş mikroplar ya da bunlara ait ürünlerdir. Aşıların Önemi Enfeksiyon hastalıklarıyla mücadelede aşıların bulunması bir dönüm noktasıdır. Bilindiği gibi aşılar geliştirilmeden önce bazı hastalıklar çok sık ve yaygın görülmekte, büyük çaplı salgınlara neden olmaktaydı. Cüzzam, kolera, veba, trahom, sıtma gibi enfeksiyon hastalıklarının yol açtığı sakatlanmalar, başta bebek ve çocuk ölümleri olmak üzere kitleler halinde ölümler sık görülmekteydi. Ancak aşıların geliştirilmesi ve düzenli uygulanması ile özellikle çocukluk dönemi hastalıklarının sıklığı, sakatlık ve ölümler oldukça azalmıştır. Aşı ile Korunulabilen Hastalıklar Verem (tüberküloz), Boğmaca, Difteri, Tetanoz, Kızamık, Kızamıkçık, Kabakulak, Hepatit B, Çocuk felci, Menenjit. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
Özet Bulaşıcı Hastalıklar ve Korunma İlkeleri Bulaşıcı hastalıklar, kişilerin sağlığını tehdit eden önemli bir halk sağlığı sorunudur. Bulaşıcı hastalıkların, bireyleri etkilemesinden önce birtakım önlemler ile kolaylıkla önlenebilmeleri açısından önemlidir. Önlenebilir olması sebebi ile hem kişilerin sağlığının bozulmasının hem de hastane maliyetlerinin önüne geçilmiş olur. Gerekli önlemlerin alınması, aşılama yapılması ve toplumun bilinçlendirilmesi bulaşıcı hastalıkların azalmasında büyük öneme sahiptir. Bulaşıcı hastalıklara maruz kalma konusunda özellikle devamlı hastaların bakımı ve tedavisinde görevli olan doktor, hemşire, acil tıp tekniknisyenleri, paramedikler ve hastane personelleri risk altındadır. Sağlık çalışanları bu konu üzerine gerekli önemi göstermeli ve etrafındaki diğer kişileri bu konuda bilinçlendirmelidir. El hijyenine, kişisel temizlik kurallarına, kullanılan suların temiz olmasına dikkat etmek gibi basit önlemler ile bulaşıcı hastalıkların büyük bir kısmı önlenebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
DEĞERLENDİRME SORULARI 1.Aşağıdakilerden hangisi sağlığın tanımıdır? a) Herhangi bir nedenle kişinin bedensel, ruhsal ve sosyal yönden iyiliğini yitirmesidir. b) Bir hastalığın, insandan insana ya da hayvandan insana herhangi bir yolla bulaşma niteliği taşımasıdır c) Bulaşıcı hastalık meydana getiren, gözle görülmeyen; ancak mikroskop denilen aletle görülebilen mini canlılardır. d) Sadece hastalık ve sakatlığın olmayışı değil bedenen, ruhen ve sosyal yönden tam bir iyilik hâlidir. e) Bir bulaşıcı hastalığın, belirli zaman ve normal ölçüler içinde beklenenden daha çok sayıda görülmesi ya da o toplumda daha önce hiç görülmeyen bir hastalığın tek bir vaka bile olsa ortaya çıkmasıdır. 2.Bakteriler ile ilgili verilenlerden hangisi yanlıştır? a) Toprakta yaşayabilir. b) Kimyasal ortamda yaşayabilir. c) İnsan vücudunda yaşayabilir. d) Bağışıklık sistemini bozar. e) Antibiyotiklerden etkilenmez. 3.Aşağıdakilerden hangisi bulaşıcı hastalıklardan genel korunma yollarından değildir? a) Eller sık, düzenli ve etkin bir şekilde yıkanmalı. b) Kişisel temizliğe önem verilmeli. c) Hapşırma ve öksürme sırasında tanecikler dışarı saçılmamalı. d) Tek kullanımlık mendiller kullanılmalı. e) Meyve ve sebze temizliği önemli değildir. 4.Aşağıdakilerden hangisi hava yoluyla bulaşan hastalıklardan biri değildir? a) Nezle (soğuk algınlığı) b) Kızamıkçık c) Verem d) Kızamık e) Hepatit B 5.Aşağıdakilerden hangisi suçiçeği etkenlerden biridir? a) Salmonella b) Shigella c) Herpes simplex d) Varicella zoster e) Bacilius anthracis Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18
6.Aşağıdakilerden hangisi ağız yoluyla bulaşan hastalıklardan biri değildir? a) Tifo b) Kolera c) Brusella d) Tularemi e) Tetanoz 7.Aşağıdakilerden hangisi hayvanlardan bulaşan hastalıklardan biri değildir? a) Kuduz b) Sifiliz c) Şarbon d) Tularemi e) Toksoplazma 8.Aşağıdakilerden hangisi vektörler ile bulaşan hastalıklardan biridir? a) Kırım Kongo kanamalı ateşi b) Sifiliz c) Tetanoz d) Stretokok anjini e) Herpes simplex tıp2 9.Aşağıdakilerden hangisi deri ve mukoza yolu ile bulaşan hastalıklardan biri değildir? a) Bit b) Uyuz c) Sıtma d) Mantar e) Trahom 10.Aşağıdakilerden hangisi aşı takviminde yer almaz? a) Kızamık b) Kızamıkçık c) Kabakulak d) Hepatit C e) Tüberküloz Cevap Anahtarı 1.A, 2.E,3.E, 4.E,5.D,6.E,7.B,8.A,9.C,10.D Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Önder ÖR. Bulaşıcı Hastalıklar (İnfeksiyon Hastalıkları). İç: KPSS-SB Sağlık Bilimleri Kitabı Ed: Kenan OKAN, 2006, Ankara, Selim Kitabevi, s:123-87 Çalangu S, Çevik MA. Döküntülü-Ateşli Hastalıklar. İç: Güncel Bilgiler Işığında İnfeksiyon Hastalıkları Kitabı. Ed. Ömrüm UZUN, Serhat ÜNAL, 2001, Ankara, Bilimsel Tıp Yayınevi, s: 221-9 Tekeli E, Çevik, MA, Karakoç E. İnfeksiyon Hastalıkları El Kitabı- Handbook Of Infectious Diseases (çev), 2003, Ankara, Bilimsel Tıp Yayınevi, s:88-99 Aksakoğlu G. Bulaşıcı Hastalıklarla Savaş İlkeleri. 1983, Ankara, Hacettepe Üniversitesi-Dünya Sağlık Örgütü Hizmet Araştırma ve Araştırıcı Yetiştirme Merkezi Yayını no:3, s:21-7 Akın L, Bertan M. Bulaşıcı Hastalıkların Kontrolü. İç: Halk Sağlığı Temel Bilgiler Ed: Münevver Bertan, Çağatay Güler, 1997, Ankara, Güneş Kitabevi, s:543-8 www.grip.saglik.gov.tr/pandemibasin.zip, Kasım, 2006. Onul B. İnfeksiyon Hastalıkları. 1980, Ankara, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayını, s:34-43 Neugebauer J. Enfeksiyon Hastalıkları Atlası. 1982, İstanbul, Roche Bilimsel Yayınlar Serisi, s.156-9 http://www.doktorahmetdemir.com/uploaded/asi-takvimi.jpg Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20