J401 MESLEK HUKUKU TEMEL KAVRAMLAR
MESLEK HUKUKU Hukuk deyimi, h a k l a r anlamındadır; Devletçe yaptırıma bağlanmış kurallar bütünüdür. Meslek hukuku ; bu çerçevede, ilgili tarafların hak, görev ve yükümlülüklerinin karşılıklı olarak düzenlendiği kurallar topluluğudur. Sağlık hukuku, ticaret hukuku, ceza hukuku vb. dendiğinde, o alanlara ilişkin yazılı olan (mevzuat) ve olmayan (örf, töre, gelenek..) hukuk kuralları anlaşılmaktadır.
YAZILI HUKUK KURALLARI : Bir bütün olarak mevzuat adını alırlar. Kimi hukuk kuralları, yazılı olmasalar da yerel ya da evrensel boyutta kabul görür ve herkesi (gerçek ve tüzel kişileri) bağlar. İngiltere nin yazılı bir anayasaya sahip olmayışı ilginç bir örnektir.* Toplumun dokusuna ve insanların vicdan ve sağduyularına sinmiş öylesine köklü kurallar vardır ki; yazılı olmasalar da herkes onlara uyma gereğini duyar; onlarla kendini bağlı sayar.
HUKUKUN YAZILI OLMAYAN VE YARDIMCI KAYNAKLARI Örf ve adet hukuku toplum tarafından aynı doğrultuda ve sürekli benimsenmiş, tekrarlanma sonucu yerleşmiş ve uyulması zorunlu kurallar topluluğudur. Bu kurallar yazılı değildir, fiilen uygulanan pozitif hukuk kuralıdır. Bir konu hakkında yazılı yasal düzenleme yok ise örf ve adet kurallarına bakılır. Medeni Kanunun 1.maddesi bu konuyu düzenler. Yazılı düzenleme varsa örf ve adete bakılmaz. Söz konusu bu kurallar nitelik açısından diğer yazılı kurallar gibi soyut, genel ve objektiftir, bilinen kurallardır ve zorlayıcı özelliği bulunmaktadır. Zorlayıcılık özelliğinden maksat, kanun koyucuya düzenlediği konu hakkında yazılı düzenleme yaptırabilmesidir.
MEVZUAT KURALLARI Mevzuat (yazılı hukuk kuralları) bir katmanlaşmış (hiyerarşik) sıralama içindedir. Buna mevzuat kuralları hiyerarşisi denir. Sıralamada altta olanın, üstündekilere uygunluğu zorunludur (Dikey hiyerarşi). Yatay hiyerarşide ise, mevzuat metinleri arasında bir çelişki olursa, sonra çıkan mevzuat kuralı öncekine üstündür. (Yeni yasa, eski yasayı geçersiz kılar.) Bir başka ölçüt ise, aynı konuyu düzenleyen eşdeğer mevzuat metinlerinden, alana özel özgül olanın genel düzenlemeye üstünlüğüdür. (Özel yasa, genel yasayıgeçersiz kılar.)
MEVZUAT KURALLARI HİYERARŞİSİ Hukukun evrensel kabul gören ilkeleri Ülkenin ulusal anayasası Uluslararası anlaşma ve sözleşmeler (Uluslararası / U l u s a l ü s t ü h u k u k ) Yasalar ve Yasa Gücünde Kararnameler (Kanun Hükmünde Kararnameler) Yüksek Yargı Organlarının İçtihatları, İçtihat Birl. Kararları Yönetmelikler (Talimatnameler) Bakanlar Kurulu Tüzükleri (Nizamnameler) Hükümet kararları, Yönerge, Genelge, Protokol, Tebliğ, Kılavuz vb.
Anayasanın 56. maddesi, herkesin sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkını tanımakta ve çevreyi koruyup geliştirme ödevini devlete ve yurttaşa ortak yüküm kılmaktadır. Türkiye, insanına örgün ve yaygın olarak, «yurttaşlık hak ve ödevleri odaklı» temel hukuk eğitimi vermelidir. Meslek eğitiminde de yeterli hukuk ve mevzuat öğretimi kaçınılmazdır. e-devlet olanakları bu amaçlarla daha yoğun ve özenli kullanılmalıdır.
POZİTİF HUKUK Hukukun kaynağı hukuk kurallarını doğuran sebep, koşul ve esaslardır. Pozitif hukuk, uygulanan hukuk kuralları olduğundan bu kurallara kaynaklık eden kurallar vardır. Pozitif hukukun yazılı ve yardımcı kaynakları vardır.
Pozitif Hukukun Yazılı Kaynakları Hukukun yazılı kaynakları Kanun, Kanun Hükmündeki Kararnameler, Tüzük Yönetmeliklerdir. Bunlara dış hukuk kaynaklarından uluslararası anlaşmalarda eklenebilir.
KANUN Anayasanın yetkili kıldığı yasama organı tarafından Anayasa tarafından belirlenmiş yöntem ve biçimlere uygun olarak kabul edilip yürürlüğe konulan genel, sürekli ve soyut yazılı hukuk kuralıdır.
a)kanunlar soyut ve geneldir. Kanun belirli bir kişiye özgü değil aynı nitelikteki bütün olay ve kişilere uygulanır. İstisna olarak bir kişiye uygulanan bir yasa, yasama organı tarafından çıkarılır ise bu ancak şekli olarak yasa olup maddi hukuk anlamında esas açısından yasa değildir. Yani genel ve soyut değildir. b)kanunlar süreklidir. Bu bir ilke olup yürürlüğe giriş ve kalkışına kadar aynı nitelikteki tüm olaylara uygulanır.
Genel kanun ve özel kanun ayırımları vardır. Kişiler arasındaki ilişkileri düzenleyen geniş kapsamlı yasalara genel kanun, bu kanunun düzenleme alanına giren belirli bir hukuki ilişkiyi ayrıntılara girerek düzenleyen kanunlara ise özel kanun denir. Medeni Kanun genel bir kanundur. Dernekler Kanunu ise özel bir kanundur.
Kanunların hazırlanması ve yürürlüğe girmesi; yasama organının görevidir. Anayasanın 88.maddesi ne göre kanun teklifi ve tasarısı verme yetkisinin Bakanlar Kurulu ve milletvekillerinde olduğunu düzenler. Bakanlar kurulu tarafından yapılan yasa önerisine yasa tasarısı, milletvekillerinin önerisine yasa teklifi (kanun teklifi) denir. Bunların görüşülmesi usulleri iç tüzük ile belirlenir. Sözkonusu bu öneri ve tasarılar yasama meclisi komisyonlarında görüşüldükten sonra genel kurulda görüşülür. Kanunun bir sistematiği, kenar başlığı, gerekçesi, konuluş amacı ve milli karakter taşıması gereklidir.
Kanunların yürürlüğe girmesi; için bazı işlemlerin yapılması gereklidir. Yasama meclisinde kabul edilen yasaları yayımlama yetkisi Cumhurbaşkanınındır. Kabul edilen yasalar onbeş gün içinde resmi gazetede yayımlanır. İlke olarak hazırlanan yasada yürürlük tarihi belirtilir. Tarih yok ise resmi gazetede yayımlandığı tarih yürürlük tarihi sayılır. Yayımlanan kanun bağlayıcı nitelik kazanır.
a)açık ilga; yürürlükte olan bir yasanın sonraki tarihli bir yasa ile açıkça ortadan kaldırılması halidir. b)zımni ilga; yeni tarihli kanun eski tarihli kanunu açıkça kaldırmamakla beraber bağdaşmayan hükümler taşıyor ise söz konusu olur; çünkü bağdaşmama ölçüsü her iki kanun hükmünün birarada uygulanamayacağıdır. Genel kanun ve özel kanun ayrımındaki kanunlarda zımni kaldırmanın tesbiti önemlidir. Yeni tarihli kanun ve eski tarihli kanun özel kanun ise yeni tarihli kanun eski kanunu ilga eder. Eski kanun genel, yeni kanun özel ise genel kanunun bağdaşmayan maddeleri ilga olur. Yeni kanun genel ise eski kanun özel nitelikte ise yeni kanuna aykırı hükümler kalkar yeni genel kanunda bulunmayan eski özel kanunun hükümleri yürürlükte kalır. Uzun zaman uygulanmayan kanunların yürürlükten zımnen kalktığı kabul edilmez.
KANUNLARIN ANAYASAYA UYGUNLUĞU Yazılı hukuk kaynaklarındaki hiyerarşi sonucu yasalar Anayasaya, aykırı olamaz. tüzükler yasalara, yönetmelikler tüzük ve yasalara Anayasanın tüm diğer yasal düzenlemeler üzerinde üstünlüğü vardır. Yasaların Anayasaya uygunluğunun denetimi yargı organlarınca dava ve itiraz şeklinde olur.
a)dava Yolu ile Denetim Dava yolu ile denetim açılan bir dava ile bir yasanın Anayasaya uygun olmadığı iddia edilerek iptalini isteme yöntemidir. AY.150 maddesi kimlerin iptal isteminde bulunacağını belirtmiştir. İptal istemi bir yasanın tümü veya bir hükmü için esas ve şekil yönünden aykırılık iddiası ile istenir. Cumhurbaşkanı, İktidar ve ana muhalefet partisi grupları, TBMM üye tam sayısının beşte biri sayısındaki üyeler, koalisyon şeklinde iktidar var ise en fazla üye sayısına sahip olan parti bu davayı açmakla yetkilidir.
a)dava Yolu ile Denetim İlgili yasanın esas yönünden iptali için resmi gazetede yayımından itibaren 60 günlük dava açma süresi vardır. Bu süre hak düşürücü süredir ve kullanılmazsa aynı yasa için dava açılamaz. Şekil yönünden aykırılık için dava açma süresi yayımından itibaren 10 gündür bu sürede hak düşürücü bir süredir.
b) İtiraz yolu ile denetim: Bir davaya bakan mahkeme uygulanacak kanunun veya Kanun hükmünde kararnamenin hükümlerini Anayasaya aykırı görür veya taraflardan birinin böyle bir iddiası varsa bu iddiayı inceleyerek Anayasa mahkemesine gönderir ve karar gelinceye kadar davayı geri bırakır. Anayasa Mahkemesi 5 ay içinde karar verir ve açıklar bu sürede karar vermezse ilk derece mahkemesi yürürlükteki hükme göre davayı sonuçlandırır. Ancak mahkemenin kararı kesinleşmeden Anayasa Mahkemesinden karar gelirse mahkeme bu karara uyar. Anayasa mahkemesi aykırılık iddiasını redderse bir daha aynı hüküm için 10 yıl geçmedikçe aykırılık iddiası ile AYM'ne başvurulamaz.
Anayasa Mahkemesinin kararları kesin ve bağlayıcıdır. İtiraz yolu yoktur. İptal kararının gerekçesi açıklanmak zorundadır
ULUSLARARASI ANDLAŞMALAR Sözkonusu andlaşmalar iki veya çok taraflı olabilir. Tek taraflı andlaşmalar; iki devlet arasındaki karşılıklı menfaat durumlarını düzenlemek, uyuşmazlıkları gidermek amacı ile yapılır ve tarafları bağlar. Çok taraflı andlaşmalar bu andlaşmalara kanun andlaşmalarda denir. Objektif kurallar kapsar. Uluslararası bir topluluk tarafından hazırlanan birden fazla o topluluğa üye devletlerin imzaladığı sözleşmelerdir.
Bir devlet imzaladığı bu andlaşmayı uygulamak için iç hukuk düzenine sokmak zorundadır. İç hukuka dahil etmek için iki sistem vardır. Bir devlet andlaşmanın her maddesini ayrı ayrı yasama organı tarafından oylayarak iç hukuka dahil eder veya yasama organının çıkaracağı onay yasası ile iç hukuka dahil eder. Bu sistemlerden biri ile iç hukuka dahil olan andlaşma kanun gibi yürürlükte olur. Kanun hükmündedir. Bu andlaşmalar aykırı yeni hukuki düzenleme yapılamaz.
Kanun Hükmünde Kararnameler Kural olarak yasama yetkisi devredilemez ise de yasa çıkarmadaki zaman alıcı işlemlerin yoğunluğu yüzünden değişen ekonomik ve sosyal ihtiyaçlara cevap verebilecek hukuk kurallarının acele yürürlüğe konmasıdır. Meclis KHK'nin konusunu belirleyerek bu konuda düzenleme yapması için Bakanlar Kuruluna yetki kanunu ile bu yetkiyi verir. Yetki kanunun Anayasaya aykırı olup olmadığı konusunda yargı denetimi vardır. KHK'ler ile ancak sosyal ve ekonomik haklar düzenlenir.
TÜZÜKLER Bakanlar Kurulu, kanunun uygulanmasını göstermek veya kanunun emrettiği işleri düzenlemek amacı ile kanunlara aykırı olmamak ve Danıştayın incelemesinden geçirmek şartı ile tüzük hazırlar. Tüzükler kanun boşluklarını doldurmayı hedeflemez. Cumhurbaşkanınca imzalanır ve yayınlanır. Yürürlük tarihi yoksa yayımdan 45 gün sonra yürürlüğe girer. Tüzük her zaman kanuna dayanır ve kanuna aykırı olamaz.
YÖNETMELİKLER Devlet içinde başbakanlık, bakanlıklar ve kamu tüzel kişileri kendi görev alanlarını ilgilendiren kanunların ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak üzere ve bunlara aykırı olmamak şartıyla yönetmelikler çıkarabilir. Yönetmelik çıkarmak için kanun ile yetkilendirme yapılmaz. Yönetmelikler idari ve uygulama yönetmelikleri olarak ikiye ayrılır. İdari yönetmelikler: düzenli yönetim için gereklidir. Kapsam sınırlıdır ve idarenin iç ilişkilerini düzenler. Uygulama yönetmelikleri ise kanun ve tüzüğün öngördüğü açık bir hükme dayanılarak çıkarılır ve o kanunu tamamlama amacı taşır. Bağlayıcıdır ve kanunda ilgili yönetmelik için resmi gazetede yayımlama şartı varsa yayınlanır böyle bir şart yok ise yayınlanmaz. Danıştayın yargısal denetimine tabidir.