TÜTÜN KONTROLÜ VE TİCARET İHTİLAFI Sebahattin KUŞ İstanbul, 2014 i
ii
TÜTÜN KONTROLÜ VE TİCARET İHTİLAFI Sebahattin KUŞ iii
TÜTÜN KONTROLÜ VE TİCARET İHTİLAFI Sebahattin KUŞ TÜRKİYE YEŞİLAY CEMİYETİ ISBN: 978-975-93769-9-4 Bu kitabın tüm yayın hakları Türkiye Yeşilay Cemiyeti ne aittir. Yeşilay dan ve yazarından izin almaksızın kitabın hiçbir bölümü kısmen veya tamamen izinsiz kopya edilemez, basılamaz, elektronik ve mekanik bir şekilde çoğaltılamaz ve kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz. Anahtar Sözcükler: TÜTÜN ÜRÜNLERİ TÜTÜN KONTROLÜ HALK SAĞLIĞI POLİTİKALARI ULUSLARARASI TİCARET ANLAŞMALARI ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER Baskı: MSN Basım ve Reklamcılık San. Dış Tic. Ltd. Şti. 0.212.481 17 19 Kapak Tasarımı: Özcan ÇALIŞKAN 1. Baskı Tarihi: Haziran 2014 2. Baskı Tarihi: Aralık 2014 Bu kitapta öne sürülen fikirler yazarına ait olup Türkiye Yeşilay Cemiyeti nin görüşlerini yansıtmaz. Kitapla ilgili her türlü görüş, öneri ve eleştir için elektronik posta adresi: sebahattin.kus@gmail.com iv
v Biricik Kızım Asude Meryem e
vi
YAZARIN ÖZGEÇMİŞİ 1970 yılında Adana Ceyhan da doğdu. 1993 yılında Çukurova Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat bölümünden mezun oldu. Yüksek lisansını 2013 yılında Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalında tamamladı. Meslek hayatına, 1995 yılında Başbakanlık Gümrük Müsteşarlığında Gümrük Uzmanı Yardımcısı olarak başladı. Gümrük teşkilatının çok sayıda biriminde 12 yıl çalıştı. 2008-2013 tarihleri arasında Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurumu (TAPDK) da Uzman olarak çalıştı. Tütün ve alkol kontrolüyle ilgili çalışmalarda bulundu. Tütün mamulleri ve alkollü içki analizlerinin yaptırılmasına ilişkin laboratuvar çalışmaları, tütün mamullerinin içerik ve katkı maddeleri çalışmaları, tütün ve alkole bağlı zararların önlenmesine ilişkin çalışmalar, alkollü içkilere sağlık uyarı etiketlerinin konulması gibi çalışmalarda görev aldı. Yurt içinde ve yurt dışında çeşitli toplantı, seminer ve konferanslara katkı sağlamıştır. Çeşitli dergilerde makaleleri yayınlanan yazarın ayrıca 2011 yılında yayınlanan Dünyada ve Türkiye de Alkol Kontrolü Politikaları ile 2012 yılında yayınlanan Alkol Kontrolü Stratejileri isimli olmak üzere iki kitabı bulunmaktadır. 2013 yılının ikinci yarısından itibaren Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı nda Daire Başkanı olarak görev yapmaktadır. Evli ve bir çocuk babasıdır. vii
ÖNSÖZ Elinizde bulunan Tütün Kontrolü ve Ticaret İhtilafı başlıklı bu kitap, mevcut uluslararası ticari anlaşmaların tütün endüstrisine ve tütün kullanımının yaygınlaşmasına nasıl bir katkı yaptığı, bununla birlikte ticari anlaşmaların temel insan hakları ve halk sağlığı ilkeleri ile nasıl bir çelişki içerisinde olduğu üzerine önemli ipuçları sunmaktadır. Bir taraftan ticari öncelikleri, serbest piyasa ilkelerini, tütün ürünlerinin serbest dolaşımı ve satışını savunan ve bu yöndeki ticari anlaşmaları belirleyen Dünya Ticaret Örgütü; diğer taraftan temel halk sağlığı alanında çalışmalar yapan ve ülkelere tütün ve alkol gibi zararlı maddelere ilişkin tedbirler alması yönünde öneriler yapan Dünya Sağlık Örgütü faaliyette bulunmaktadır. Söz konusu her iki uluslararası kuruluşun çalışmaları, temel halk sağlığı ve ekonomik ilkelerin çatışma ve ihtilafına temel teşkil ettiği görülmektedir. Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi ve diğer halk sağlığı ilkelerinin birçok ülkede benimsenmesinin ve uygulanmasının önündeki en büyük engelin, uluslararası ticari anlaşmalardan ve bu anlaşmaların halk sağlığı kriterlerini dikkate almayan hükümlerden kaynaklandığını görüyoruz. Nitekim tütün endüstrisi, uluslararası ticari anlaşmalardan yararlanarak birçok ülkede alınacak olan halk sağlığı tedbirlerini engellemektedir. Dünyada yılda 5 milyondan fazla kişinin sigaraya bağlı nedenlerle hayatını kaybettiğini düşünürsek, uluslararası ticaret anlaşmalarının halk sağlığı ve temel sağlık hakkı üzerinden yeniden revize edilmesi gerektiği açıkça görülecektir. Sebahattin KUŞ tarafından hazırlanan Tütün Kontrolü ve Ticaret İhtilafı başlıklı bu kitap; Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi başta olmak üzere Roma Antlaşması, Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşmesi ve Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşmesi gibi temel hukuk ve insan viii
hakları metinlerine atıfla en temel insan hakkı olan sağlık hakkını bizlere hatırlatarak, Bretton Woods sisteminin ve ona bağlı oluşan Dünya Ticaret Örgütü nün tütün ürünlerinin satışını ve kullanımını serbestleştirerek temel insan haklarını ve sağlık hakkını nasıl ihlal ettiğini ortaya koymaktadır. Yeşilay, her tür bağımlılık üreten endüstriye ve bu endüstrinin güç aldığı hukuki dayanaklara karşı bilimsel ve kanıta dayalı yöntemlerle mücadele etmeyi savunan bir halk sağlığı kuruluşudur. Yeşilay olarak yayınladığımız bu çalışmanın ülkemizde son yıllarda ticari önceliklerin ve halk sağlığı kriterlerinin ihtilafına ilişkin artan tartışmalara ışık tutması açısından önemli olduğunu düşünüyoruz. Prof. Dr. M. İhsan KARAMAN Türkiye Yeşilay Cemiyeti Genel Başkanı ix
SUNUŞ Uluslararası sözleşmeler, insan sağlığı ve refahını artırmada gerekli şartların sağlanmasında hükümetler için önemli bir araçtır. Uluslararası ticari anlaşmalar ise aksine işletmelerin haklarını sağlık ve insan haklarına göre daha öncelik veren anlaşmalardır. Uluslararası ticari anlaşmalar, tütün kontrol politikalarını tehdit etmekle kalmaz aynı zamanda yeni kontrollerin uygulanma ihtimalini de kısıtlar. Bu durum, özellikle gelişmekte olan ülkelerde sözleşmeye imza atan devletlerdeki birçok tütün kontrolü savunucuları tarafından benimsenmemektedir. Tütündeki çeşitli ticari kısıtlamaları kaldıran anlaşmalar, reklam ve etiketlemeyi düzenleyen fikri mülkiyet kurallarını ve tütün dağıtımını kapsayan malların uluslararası dolaşımını açık bir şekilde genişletmektedir. Yapılan araştırmalar, tütün endüstrisini koruyan ticari anlaşmaların insan hakları prensiplerini aşındırdığını ve hatta sağlığın bozulmasına neden olduğunu göstermektedir. Tütün endüstrisi, tütün ithalatına etkin engelleri zayıflatmak için ticaret politikalarını kullanır. Kamu araştırması olmaksızın yapılan ticari müzakereler, kendi menfaatlerini savunmada tütün endüstrisine haksız fırsatlar verir. Ticari anlaşmalar, hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde ve her seviyede kontrol politikalarını engellemede endüstriye ilave ve etkin araçlar sağlar. Tütün, ticareti yasal olan öldürücü tek üründür. Tütünün zararlı etkisi hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde insanların refah ve sağlığını tehdit altına alan bir durumdur. Dünya Sağlık Örgütü nde yapılan çalışmalarda, 2030 yılına kadar tütün kullanımı sebebiyle dünya çapında her yıl meydana gelecek ölümlerin sekiz milyonu bulacağı tahmin edilmektedir. x
Tütün, sıradan bir ürün olarak değil zararlı bir madde olarak tanımlanması gereken bir üründür. Ticari anlaşmaların tütün kullanımını teşvik ettiği ve tütün endüstrisini koruduğu ölçüde, bu anlaşmalar insan haklarını tehdit edecek ve toplum sağlığının bozulmasına neden olacaktır. En geniş çerçevede insan hakları sadece ekonomik yeterliliği değil aynı zamanda zarardan korunma ve sağlık hakkını da kapsayan haklardan oluşur. Uluslararası ticari anlaşmalar, ülkeler arasında belirli iktisadi ilişkileri kurar ve uygular. Bunu yaparken de sağlık ve insan hakları üzerinde işletmelerin haklarını ön planda tutar. Bazıları, bu yaklaşımın işletme faaliyetlerindeki düzenleyici kısıtlamaları kaldırmakla ve dolayısıyla ekonomik büyümeyi oluşturmakla kişilerin uzun vadede sağlık ve refahını geliştireceğini öne sürmektedir. Bunun daha da ötesinde yapılan tartışma, ürünleri daha fazla kişisel tüketme özgürlüğünün siyasal özgürlüğün bir parçası olduğunu ve bunun da insan haklarını genişlettiği iddiasıdır. Sağlığa, özellikle tütün ürünleri ve hizmetlerinde olduğu gibi ve genellikle pazarda işletmelere rekabet etme hakkı üzerinde öncelik verilmelidir. Ticari stratejiler tütün ürünlerine meşruluk kazandırmada fırsat sağlayabilmektedir. Sonuç olarak, argümanlara dayalı haklar tütün kontrolüne ilişkin güçlü araçlar sunmaktadır. Aksine, ticari anlaşmalar halk sağlığını korumaya ilişkin önlemleri etkisizleştirecektir. Bu kitapta, yukarıda bahsedilen hususlar perspektifinde tütün kontrolü kapsamında uluslararası ticaret anlaşmalarının halk sağlığı politikaları ile olan boyutları ve ihtilafları incelenmiştir. Önceliğin küresel ticarete mi yoksa halk sağlığına mı verilmesi gerektiği sorunsalına çözüm aranmıştır. Kitabın ilk bölümünde tütün, tütün ürünleri ve tütün kontrolüne ilişkin temel kavramlara yer verilmiştir. İkinci bölümde tütün ve xi
tütün ürünlerinin ekonomik, üçüncü bölümde ise sosyal ve halk sağlığı açısından değerlendirilmesi yapılmıştır. Kitabın dördüncü bölümünde uluslararası ticaret anlaşmalarının tütün kontrolü bağlamında halk sağlığı ile ihtilafları, beşinci bölümünde piyasaların halk sağlığı ve sosyal bakış açısı önceliğiyle düzenlenmesi gereği incelendikten sonra değerlendirme ve önerilerde bulunulmuştur. Bu kitabın yayınlanmasından dağıtımına kadar her aşamada emeği geçen, başta Türkiye Yeşilay Cemiyeti Genel Başkanı Prof. Dr. M. İhsan KARAMAN a ve Yeşilay Dış İlişkiler Birim Yöneticisi Ahmet Zeki OLAŞ a, tütün kontrolünde uzun yıllar birlikte çalıştığım Rekabet Kurumu Başkan Danışmanı değerli dostum Fatih Mustafa ÖZYEŞİL e ve tütüne ilişkin zengin arşivinden faydalandığım Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurumundan değerli meslektaşım Başuzman Mustafa SEYDİOĞULLARI na teşekkürlerimi ifade etmek isterim. Ankara, 24.04.2014 Sebahattin KUŞ xii
ÖZET TÜTÜN KONTROLÜ VE TİCARET İHTİLAFI Bu kitapta, tütün kontrolü kapsamında halk sağlığı politikalarını tehdit eden uluslararası ticaret anlaşmalarının boyutları ve ihtilafları incelenmektedir. Kitap ayrıca Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) Anlaşmalarının sağlık ve sağlık politikalarına olan etkilerini incelemektedir. Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT), Ticarette Teknik Engeller Anlaşması (TTE), Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları (TRIPS), Hizmet Ticareti Genel Anlaşması (GATS) gibi DTÖ ticaret anlaşmaları, ticaret tabanlı tehditlerden tütün kontrol önlemlerini yeterince korumamaktadır. Bu anlaşmalar, ticari engelleri azaltmak, rekabeti artırmak, fiyatları düşürmek ve tüketimi teşvik etmek amacını taşırlar. Diğer yandan tütün kontrolü önlemleri ise sağlık ve sosyal sorunları azaltmak amacıyla pazara giriş ve tüketimi azaltmayı, fiyatları yükseltmeyi, reklam ve özendirmeyi kısıtlamayı hedefler. Ancak uluslararası anlaşmalar himayesinde halk sağlığına ilişkin hususlar olmadan yapılan müzakerelerde, hükümetler ve işletmeler ticarette tehdit olarak gördükleri bu korumalara karşı çıkabilmektedir. Tütün kontrolü savunucuları, serbest ticaret ve halk sağlığı arasındaki ihtilafları çok iyi bilmeli ve tütünü ticaret anlaşmalarından muaf tutma yönünde çalışmalar yapmalıdır. Halk sağlığına karşı serbest ticaret hususunda DTÖ ve Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) arasında ihtilaflar bulunmaktadır. Bu yönde Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi, tütün kontrol politikalarını koruma ve halk sağlığına hizmet etme potansiyeline sahip nitelikte bir sözleşmedir. Kitap, DTÖ ve DSÖ Anlaşmaları arasında var olan ihtilafları ortaya koymaktadır. xiii
İÇİNDEKİLER ÖZGEÇMİŞ... vii ÖNSÖZ... viii SUNUŞ... x ÖZET... xiii İÇİNDEKİLER...xiv KISALTMALAR... xix BÖLÜM I TÜTÜN VE TÜTÜN ÜRÜNLERİNE İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR 1.1. Tütün ve Tütün Ürünü...3 1.1.1. Sigara...4 1.1.2. Sarmalık kıyılmış tütün ürünü...4 1.1.3. Pipo...5 1.1.4. Puro ve sigarillo...5 1.1.5. Nargilelik tütün ürünü...6 1.1.6. Enfiye...6 1.1.7. Çiğnemlik tütün ve ağızdan kullanım için tütün...7 1.2. Tütün Kontrolü...8 1.2.1. Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi...9 1.2.2. Tütün kontrolü önlemleri...10 BÖLÜM II EKONOMİK AÇIDAN TÜTÜN VE TÜTÜN ÜRÜNLERİ 2.1. Tütün Ürünlerinin Ekonomiye Katma Değeri...13 2.2. Tütün Sanayiinde İstihdam...17 2.3. Tütün Mamullerinde Vergilendirme Ekonomisi...19 xiv
BÖLÜM III TOPLUM VE HALK SAĞLIĞI AÇISINDAN TÜTÜN ÜRÜNLERİ 3.1. Tütün Ürünleri Kullanımının Halk Sağlığı Yönünden Sonuçları.24 3.2. Tütüne Bağlı Hastalıkların Ekonomik Yükü...27 3.3. Tütün Ürünleri Tüketimine Bağlı Ölümler...31 3.4. Tütün Ürünleri Kullanımının Diğer Olumsuz Etkileri...32 BÖLÜM IV TİCARET ANLAŞMALARININ TÜTÜN KONTROLÜ BAĞLAMINDA HALK SAĞLIĞI İLE İHTİLAFLARI 4.1. Tütünü Doğrudan veya Dolaylı Olarak Etkileyen Uluslararası Sözleşmeler...37 4.1.1. BM İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi...38 4.1.2. Roma Antlaşması...38 4.1.3. Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme...38 4.1.4. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme...39 4.1.6. Kadına Karşı Ayrımcılığın Yok Edilmesi Sözleşmesi... 40 4.2. DTÖ ve DSÖ TKÇS Uygulamalarında Ticaret Sorunları...40 4.2.1. Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ)...42 4.2.2. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)...44 4.2 3. DSÖ Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi...45 4.2.4. GATT 1994...47 4.2.5. DTÖ Ticarette Teknik Engeller Anlaşması (TTE)...50 4.2.6. Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması...52 4.2.7. DTÖ Hizmet Ticareti Genel Anlaşması (GATS)...54 4.3. DSÖ DTÖ Anlaşmaları Arasındaki İhtilaflara Örnekler...54 4.3.1. Avustralya'nın sigara paketlerinin tasarımı yasa tasarısı.55 Düzenlemeye ticari kaygılarla karşı olanların tezi...57 Düzenlemeyi sağlık yönüyle savunanların tezi...60 4.3.2. Kanada nın tütün ürünlerinin içerikleri düzenlemesi...62 xv
Düzenlemeye karşı olanların tezi...63 Düzenlemeyi savunanların tezi...64 4.3.3. Brezilya'nın tütün ürünlerinde kullanılan katkı maddeleri karar taslağı...66 Düzenlemeye karşı olanların tezi...67 Düzenlemeyi savunanların tezi...68 4.4. DSÖ DTÖ Anlaşmaları Arasındaki İhtilaflara Çözüm Önerileri.. 72 4.4.1. DTÖ kanunu ile uyuşmama riskini en aza indirme...73 4.4.2. Uluslararası yatırım anlaşmalarıyla uyumsuzluk riski minimize etmek...75 4.5. Ticaret Anlaşmalarının Sağlık Üzerindeki Muhtemel Etkileri...76 4.6. Ticaret Anlaşmalarının Tütün Kontrolündeki Etkileri...78 4.7. Tütünün Ticaret Stratejileri: Pazarı Genişletmek, Tütün Ürünlerini Meşrulaştırmak...81 BÖLÜM V PİYASALARIN HALK SAĞLIĞI VE SOSYAL BAKIŞ AÇISI ÖNCELİĞİYLE DÜZENLEMESİ GEREĞİ 5.1. Tütün Piyasasının Sosyal ve Halk Sağlığının Korunmasına Öncelik Verilmek Suretiyle Düzenlenmesi Gereği...85 5.2. Uluslararası Ticaret ve Halk Sağlığı Arasındaki Çelişki vetütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi Madde 5.3...87 5.3. Sağlık Hakkı mı Ticaret Hakkı mı?...91 DEĞERLENDİRME VE SONUÇ...95 EKLER...103 EK 1...103 EK 2...111 EK 3...115 EK 4...119 KAYNAKÇA...145 xvi
KISALTMALAR DSÖ DTÖ GATS GATT RPS TAPDK TKÇS TRIPS TTE WHO : Dünya Sağlık Örgütü : Dünya Ticaret Örgütü : Hizmet Ticareti Genel Anlaşması : Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaşması : Reklam, Promosyon ve Sponsorluk : Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurumu : Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi : Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları : Ticarette Teknik Engeller Anlaşması : World Health Organization (Dünya Sağlık Örgütü) xvii