ÜNİVERSİTELERDE PARLAMENTO HUKUKU ÇALIŞMALARININ GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ PROJE NİN AMACI, İÇERİĞİ VE UYGULANMASI. YASAMA DERNEĞİ www.yasader.

ÜNİVERSİTELERDE PARLAMENTO HUKUKU ÇALIŞMALARININ GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ PROJE NİN AMACI, İÇERİĞİ VE UYGULANMASI YASAMA DERNEĞİ www.yasader.org

Yasama Derneği Yayınları 1.Baskı (Baskı adedi: 500) 2014, Yasama Derneği Bu kitabın yayın hakları Yasama Derneği ne aittir. Kitabın tamamı veya bir bölümü Yasama Derneği nin izni olmadan hiçbir biçimde çoğaltılamaz ve dağıtılamaz. Yasama Derneği : Proje nin amacı, içeriği ve uygulanması.-ankara: Yasama Derneği: Hollanda Büyükelçiliği, 2014. 64 Sayfa.; 21x29,7 cm. ISBN: 978-605-61017-3-1 Yasama Organları Türkiye ÜNİVERSİTELERDE PARLAMENTO HUKUKU ÇALIŞMALARININ GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ PROJE NİN AMACI, İÇERİĞİ VE UYGULANMASI Yasama Derneği Akay Caddesi No:20/5 Küçükesat/ANKARA E-posta: yasader@yasader.org WEB: http//www.yasader.org Yasama Derneği Ankara, 2014 1.Baskı Baskı Mattek Matbaacılık Bas.Yay.Tan.San.Ltd.Şti. Ağaç İşleri Sanayi Sit. 1354 (21). Cadde 1362 (601). Sokak No:35 İvedik/ANKARA Tel: (0 312) 433 23 10 Fax: (0 312) 434 03 56

YASAMA DERNEĞİ www.yasader.org ÜNİVERSİTELERDE PARLAMENTO HUKUKU ÇALIŞMALARININ GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ PROJE NİN AMACI, İÇERİĞİ VE UYGULANMASI Derleyen Semra GÖKÇİMEN

İ Ç İ N D E K İ L E R Sunuş -9- Proje nin Amacı ve İçeriği -11- Yasama Dergisi Özel Sayısı -13- Proje Faaliyetlerinin Gerçekleştirildiği Üniversiteler -15- Proje Kapanış Toplantısı -32- Parlamento Hukuku ve İçtüzük Üzerine, Dr. Fahri BAKIRCI -39-7

SUNUŞ Amacı, daha demokratik, katılımcı ve etkin bir yasama sürecine hizmet etmek, yasama bilimi ve tekniğinin geliştirilmesine katkı sağlamak olan Yasama Derneği bu amacına ulaşabilmek için bugüne kadar çok sayıda proje yürütmüştür. Bu projelerden birisi de 2013-2014 döneminde Hollanda Büyükelçiliğinin MATRA Programı çerçevesinde finanse ettiği Üniversitelerde Parlamento Hukuku olmuştur. Yasama organlarının iç işleyişini düzenleyen içtüzükler siyasal ve toplumsal yaşam üzerinde çok önemli bir etkiye sahiptirler. İlk bakışta basit usul kuralları gibi görünen içtüzükler, doğurdukları etki bakımından anayasaları aşan etkiye sahip olabilirler. Bu nedenle doktrinde içtüzüklere bir tür sessiz anayasa da denmektedir. Bu yönleri dolayısıyla günümüzde birçok anayasa, önemli içtüzük maddelerini bizzat kendileri düzenleyerek katılaştırmış, yasama organlarının inisiyatifine bırakmamıştır. Bu nedenle içtüzükler sistemin işleyişinde çok önemli bir işleve sahiptirler. Siyasal iktidarlar ve muhalefet, iyi bir içtüzük uygulamasıyla parlamentoyu toplumsal sorunların müzakere edildiği bir alana dönüştürebileceği gibi, içtüzüğün hatalı uygulamasıyla bu durum tam tersine de dönüşebilir. Bu yüzden parlamento hukuku dersinin akademilerde öğretilmesi, bunun toplumsal-siyasal yaşam üzerindeki etkilerinin kavratılması, en az anayasa hukuku ve diğer dersler kadar önemlidir. Proje nin amacı üniversitelerde genellikle anayasa hukuku dersinin bir alt başlığı olarak okutulan parlamento hukuku derslerinin özerk bir alan haline gelmesini ve kurumsallaşmasını sağlamak; öğretim üyeleri ve öğrencilerin TBMM nin yasama ve denetim süreçlerine ilgilerini ve katılımlarını güçlendirmek ve TBMM nin, yasama sürecinin iyileştirilmesinde üniversitelerin teorik birikimlerinden yararlanmasının önünü açmaktır. Parlamento hukukuna öğretim üyelerinin ve öğrencilerin ilgisinin artmasıyla bu alanda daha çok master, doktora ve doçentlik tezi ve makalenin yazılması ve daha çok bilgi birikiminin oluşması bu Proje nin hedefleri arasındadır. Proje kapsamında sırasıyla Eskişehir de Anadolu Üniversitesi, Gaziantep te Gaziantep Üniversitesi, Konya da Selçuk Üniversitesi ve İstanbul da İstanbul Üniversitesi nin işbirliği ile dört program düzenlenmiştir. Tüm bu programlara üniversitelerimizin Hukuk Fakültesi dekanları ev sahipliği yapmışlar ve programlarımızın açılışına sunumlarıyla da katılmışlardır. Göstermiş oldukları samimi işbirliği ve ev sahipliğinden ötürü Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Ufuk AYDIN a, Gaziantep Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Prof. Dr. M. Tevfik GÜLSOY a, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Ömer ULUKAPI ya, Karatay Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Faruk BİLİR e ve İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Adem SÖZÜER e teşekkür ederim. Üniversitelerde etkinlikler 2 günlük program olarak düzenlenmiş; birinci gün TBMM nin yasama ve denetim süreçlerine ilişkin teorik eğitime, ikinci gün ise uygulamalı eğitim olan Model Parlamento Çalışmasına ayrılmıştır. Yasama eğitiminin ilk konusu Parlamento hukukunun önemi, kaynakları ve çerçevesine ilişkin olup, bu sunumları projede de hedeflediğimiz üzere program yaptığımız üniversitelerdeki öğretim üyeleri yapmıştır. İstanbul Hukuk Fakültesi Dekanı sayın SÖ- ZÜER ise yaptığı sunumla TBMM de Türk Ceza Hukuku Reformu Sürecine ilişkin deneyimlerini paylaşmıştır. Sunumları gerçekleştiren öğretim üyeleri Yrd. Doç. Dr. Bülent YÜCEL, Yrd. Doç. Dr. Bayram ÖZBEY, Prof. Dr. Faruk BİLİR ve Prof. Dr. Adem SÖZÜER e teşekkür ediyorum. Hocalarımız parlamento hukukunu farklı açılardan değerlendirerek bizim de bilgi ve bakış açımıza büyük katkı sağlamışlar ve bu Proje ye olan inancımızı daha da güçlendirmişlerdir. 9

Model Parlamento Çalışmasında ise katılımcılar kendi belirledikleri konularda kanun teklifi, sözlü soru ve Meclis araştırması önergeleri vs. hazırlamışlar, daha sonra bu materyalleri Model Parlamento da münazara mantığı çerçevesinde görüşmüşlerdir. Öğrenciler büyük bir heyecan ve keyif alarak bu çalışmaya katıldıklarını ve teoride öğrendiklerini pratiğe dökerek pekiştirdiklerini ifade etmişlerdir. Programın sonuçlarının kalıcı olmasını sağlamak amacıyla da Yasama Dergisi nin üç sayısının Proje kapsamında basılması hedeflenmiştir. Bir sayıda, TBMM de görev yapan yasama uzmanlarının çeşitli ülke parlamentolarının yapı ve işleyişine ilişkin makaleleri yer alırken, iki özel sayıda ise Proje etkinliklerinin yürütüldüğü üniversitelerin öğretim üyelerinden gelen makaleler başta olmak üzere Dergi nin konu kapsamında olmak koşuluyla diğer üniversitelerden ve yazarlardan gelen makalelere yer verilmiştir. Gelen makalelerin içeriği incelendiğinde, Proje nin ne kadar doğru bir hedefe yöneldiği görülebilir. Gerçekten de üniversitelerin öğretim üyelerinden gelen makaleler, parlamento hukuku alanında mevcut kaynaklarımızın harekete geçirilmesi halinde çok değerli bilgilerin üretilebileceğinin kanıtı olmuştur. Bu sayıların diğer üniversitelerdeki öğretim üyelerine de örnek olabileceğini ve bu alanda üniversitelerle işbirliği içinde literatüre önemli katkılar sunulabileceğini umuyoruz. 12 Mayıs 2014 tarihinde ise, Proje nin Değerlendirilme Toplantısı TBMM de Küçük Grup Toplantı salonunda yapılmış, bu toplantıya 4 üniversiteden öğretim üyeleri ve öğrenciler katılmıştır. Konuşmacılar projeyi olumlu karşıladıklarını, üniversitelerinde yapılan etkinlikten sonra son derece memnuniyet verici sonuçlar elde ettiklerini, bu çerçevede önümüzdeki dönemde üniversitelerindeki derslerinden birinin parlamento hukuku olarak belirleneceğini ve bu yönde gayret göstereceklerini belirtmişlerdir. Bu vesileyle Proje mize destek veren başta TBMM Başkanımız Cemil ÇİÇEK olmak üzere Dernek Başkanımız ve TBMM Genel Sekreteri Dr. İrfan NEZİROĞLU na, Dernek Genel Sekreteri Habip KOCAMAN a, geçen yıl yine Matra Programı çerçevesinde yürüttüğümüz Yerel STK lar İçin Yasama Okulu Projesinin ardından bu yılki Proje mize de destek sağlayan Hollanda Büyükelçiliğine, programlarımıza katılan dekanlarımız, öğretim üyelerimiz ve öğrencilerimize, bu Proje de birlikte görev aldığım ve aynı zamanda Yasama Dergisi Editörü olan Dr. Fahri BAKIR- CI ya, Muaz Ayhan IŞIK, Onur ÇEKİÇ ve Bahadır YEŞİLIRMAK a ve bu programa katılan tüm arkadaşlarıma teşekkürlerimi sunuyorum. Semra GÖKÇİMEN Proje Koordinatörü TBMM Kanunlar ve Kararlar Başkan Yardımcısı ÜNİVERSİTELERDE PARLAMENTO HUKUKU ÇALIŞMALARININ GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ PROJE NİN AMACI, İÇERİĞİ VE UYGULANMASI 1. PROJE NİN AMACI VE İÇERİĞİ Projenin Adı: Projenin Tarafları: Yasama Derneği-Hollanda Büyükelçiliği Projenin Başlangıç ve Bitiş Tarihi: 15 Haziran 2013-15 Haziran 2014 Proje Koordinatörü: Semra GÖKÇİMEN, Yasama Derneği Kurucu Üyesi, TBMM Kanunlar ve Kararlar Başkan Yardımcısı, Yasama Dergisi Yayın Kurulu Üyesi Proje Koordinatör Yardımcıları: Fahri BAKIRCI, Yasama Derneği Kurucu Üyesi, TBMM Kanunlar ve Kararlar Müdür Yardımcısı, Yasama Dergisi Editörü Onur ÇEKİÇ, Yasama Derneği Üyesi, TBMM Yasama Uzmanı Muaz Ayhan IŞIK, Yasama Derneği Üyesi, TBMM Kütüphaneci Projenin Amacı: Projenin amacı üniversitelerde parlamento hukuku alanının anayasa hukukundan ayrı, özerk bir alan haline gelmesini ve kurumsallaşmasını sağlamak; öğretim üyeleri ve öğrencilerin TBMM nin yasama ve denetim süreçlerine ilgilerini ve katılımlarını güçlendirmektir. Projenin Hedefleri: Bilindiği üzere, sosyal bilimler alanında eğitim ve öğretim faaliyeti yürüten üniversitelerimizin değişik fakültelerinde anayasa hukuku bir ders olarak öğretilmesine rağmen parlamento hukuku dersi çoğunlukla bulunmamaktadır. Sınırlı sayıda fakültede ise bu derse ancak yüksek lisans ve doktora düzeyinde seçimlik bir ders olarak yer verilmektedir. Bu nedenle da parlamento hukuku bilgileri anayasa hukuku derslerinde verilen son derece sınırlı bilgilerden ibaret kalmaktadır. Bu durum üniversitelerin parlamento hukuku alanında yetersiz kalmalarına yol açarken bu yetersizlik de parlamentonun yapı ve işleyişindeki sorunların çözümü sırasında parlamentonun üniversitelerimizden destek almasını güçleştirmektedir. Proje yukarıda belirtilen sorunun giderilmesi için öncelikle TBMM ile üniversiteler arasında etkin ve sürekli bir işbirliğini kurumsallaştırmayı hedeflemektedir. Proje, bir taraftan üniversitelerde parlamento hukuku adında bir ders konulmasını ve bu dersin içeriğinin zenginleştirilmesini hedeflerken diğer taraftan üniversitelerde üretilen teorik bilgilerin kurulacak bağlar sayesinde parlamentoya aktarılmasını ve sorunların çözümünde kullanılmasını amaçlamaktadır. Bu çerçevede milletvekillerinin ve TBMM de görevli yasama uzmanlarının parlamento hukuku derslerine düzenli misafir konuşmacı olarak katılımları sağlanarak bu alandaki ilginin canlı tutulması beklenmektedir. Proje ile, hem üniversiteler TBMM nin yasama ve denetim süreçleriyle daha derinlemesine ilgilenerek bu alanda bilgi üretme faaliyetine başlayacaklar hem de parlamento bu bilgilerden istifade etmiş olacaktır. Eğitmenler ve Katılımcılar: Her üniversitede yapılan etkinlik için üç eğitmen görevlendirilmiştir. Birinci eğitmen parlamento hukukuna ilişkin ilk sunumu projenin amaçlarını da göz önünde bulundurarak gerçekleştirmiş, ikinci eğitmen TBMM de temel kavram ve kurumlar ile yasama sü- 10 11

recine ilişkin sunumu yapmış, denetime ilişkin son sunum ise üçüncü eğitmen tarafından gerçekleştirilmiştir. Program yapılan üniversitelerde, üniversitenin katılımını güçlendirmek için bu konularda ya da parlamento hukukuna ilişkin bir alanda sunum bir öğretim üyesi tarafından yapılmıştır. Her üniversitede 40-45 öğrenci hem yasama eğitimine hem de Model Parlamento çalışmasına katılmış ve sertifika almıştır. İlk günkü yasama eğitimine ise çok sayıda öğrencinin katılımı sağlanmıştır. 2. YASAMA DERGİSİ ÖZEL SAYISI Yasama Dergisi Yasama Derneği tarafından dört aylık olarak yayımlanan hakemli akademik bir dergidir. Parlamento hukuku açısından bir referans dergi niteliği taşıyan Dergide parlamento ile yasama bilimi ve tekniğine ilişkin makaleler yayımlanmaktadır. Programın sonuçlarının kalıcı olmasını sağlamak amacıyla da Yasama Dergisi nin üç sayısının Proje kapsamında basılması hedeflenmiştir. İki sayıda, Proje etkinliklerinin yürütüldüğü üniversitelerin öğretim üyelerinden gelen makaleler başta olmak üzere Dergi nin konu kapsamında olmak koşuluyla diğer üniversitelerden ve yazarlardan gelen makalelere yer verilmiştir. Gelen makalelerin içeriği incelendiğinde, Proje nin ne kadar doğru bir hedefe yöneldiği görülebilir. Gerçekten de üniversitelerin öğretim üyelerinden gelen makaleler, parlamento hukuku alanında mevcut kaynaklarımızın harekete geçirilmesi halinde çok değerli bilgilerin üretilebileceğinin kanıtı olmuştur. Bu sayıların diğer üniversitelerdeki öğretim üyelerine de örnek olabileceğini ve bu alanda üniversitelerle işbirliği içinde literatüre önemli katkılar sunulabileceği umulmaktadır. İçtüzük özel sayısında ise, TBMM de görev yapan yasama uzmanlarının çeşitli ülke parlamentolarının yapı ve işleyişine ilişkin makaleleri yer almaktadır. Bu yolla okuyucunun çeşitli ülkelerdeki uygulamaları bir derginin özel sayısında bulması mümkün kılınmış ve Yasama Dergisi nin parlamento hukukunun kaynaklarından birisi olması yönünde önemli bir adım atılmıştır. Bu tür sayıların artmasıyla Dergi nin, alanda araştırma yapanlar için vazgeçilmez bir kaynak haline gelmesi beklenmektedir. 12 13

YASAMA DERGİSİ ÖZEL SAYILARINDA YER ALAN MAKALELER Seçimlere Katılma Oranının Siyasi Sisteme Etkisi Üzerine Gözlemler Yrd. Doç. Dr. Bülent Yücel Anayasal Teamül Nedir? Yazısız Anayasa Kuralları İçin Bir Tanımlama Denemesi Yrd. Doç. Dr. İlker Gökhan Şen Teoriden Uygulamaya Demokrasi Çelişkisi Yrd. Doç. Dr. Ali Fuat Gökçe Kamu Politikaları Analizine Kuramsal Bir Bakış Doç. Dr. Aydın Usta İnsancıl Hukuk Açısından Suriye İç Savaşı Feyzullah Yeşil Birleşik Krallık Avam Kamarası Çalışma Usul ve Esasları Üzerine Fatih Kara Fransa Millet Meclisi Üzerine Fatih Çelebi Macaristan Parlamentosu nda Yasama ve Denetim Halil İbrahim Bayar Yüksek Denetimde Türkiye Büyük Millet Meclisi nin Rolü ve Yeni Bir Model Önerisi: Kamu Hesaplarını İnceleme ve Kesinhesap Komisyonu Kerim Polat Türk Anayasa Hukukunda Gensorunun Düzenlenişi ve Etkililiği Prof. Dr. Faruk BİLİR Türk Hukukunda Cumhurbaşkanı Adaylarının Seçim Hesaplarının Denetimi Yrd. Doç. Dr. Özlem ÇELİK Katılımcı Anayasa Yapımı ve İzlanda Örneği Burak ÇAĞ TBMM Anayasa Komisyonu Mevlüt GÖL 3. PROJE FAALİYETLERİNİN GERÇEKLEŞTİRİLDİĞİ ÜNİVERSİTELER Proje kapsamında dört ayrı ilde, dört ayrı üniversitede etkinlik yapılmıştır Bu iller ve üniversiteler şunlardır: Eskişehir-Anadolu Üniversitesi, Gaziantep-Gaziantep Üniversitesi. Konya-Selçuk Üniversitesi, İstanbul- İstanbul Üniversitesi, 14 15

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ 1-2 Kasım 2013, Eskişehir 1-2 Kasım 2013 tarihlerinde Yasama Derneğince Hollanda Büyükelçiliği Matra Programı kapsamında yürütülen çerçevesinde ilk program Eskişehir de Anadolu Üniversitesi işbirliği ile gerçekleştirildi. Anadolu Üniversitesi Konferans Salonunda 1 Kasım 2013 Cuma günü saat 09.30 da açılışı yapılan Programın ilk gününde TBMM nin yasama ve denetim süreçlerine ilişkin teorik eğitim verildi. Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi ile İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi öğrencilerinin büyük ilgi gösterdiği programın başında Proje Koordinatörü Semra GÖKÇİMEN in YASADER ve Proje yi tanıtmasının ardından, YASADER Başkanı Dr. İrfan NEZİROĞLU ve Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Ufuk AYDIN açılış konuşmalarını yaptılar. Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğretim üyesi Yrd. Doç. Bülent YÜCEL Parlamento Hukukunun önemi, kaynakları ve kapsamı üzerinde ilk sunumu gerçekleştirdi. Derneğimiz Başkanı Dr. İrfan NEZİROĞLU ve Genel Sekreteri Habip KOCAMAN ise yasama ve denetim süreçlerine ilişkin bilgileri aktardılar. Programın ikinci günü ise 2 Kasım 2013 Cumartesi günü saat 14:30 da Sör Otel de gerçekleştirildi. İkinci günde öğrencilerin aktif katılımıyla Model Parlamento Çalışması yapıldı. Öğrenciler önce Model Parlamentoda kullanılacak kendi belirledikleri konularda soru, Meclis araştırması ve genel görüşme önergeleri ile gündem dışı konuşma, kanun teklifi vb araçları hazırladılar; daha sonra ise parlamento çalışmasını gerçekleştirdiler. Program aynı gün Sertifika Töreni ile sona erdi. ÜNİVERSİTELERDE PARLAMENTO HUKUKU ÇALIŞMALARININ GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ PROGRAMI 1-2 Kasım 2013, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi Birinci Gün Programı 1 Kasım 2013 Cuma YER: Anadolu Üniversitesi Konferans Salonu, Eskişehir 9:00 KAYIT 9:30 10:00 AÇILIŞ KONUŞMALARI 10:00-11:00 11:00-11:15 11:15-12:15 12:15-14:00 14:00-15:00 15:00-15:15 15:15-16:15 YASADER ve Üniversitelerde Parlamento Hukuku Çalışmalarının Güçlendirilmesi Projesinin tanıtımı Parlamento Hukukunun önemi, kaynakları ve kapsamı ARA TBMM de temel kavramlar ve kurumlar ÖĞLE ARASI Yasama sürecinin işleyişi (Kanun teklif ve tasarılarının hazırlanması, Komisyon, Genel Kurul ve Cumhurbaşkanlığı aşamaları) ARA TBMM de bilgi edinme ve denetim yolları (Yazılı ve sözlü soru, Meclis araştırması, genel görüşme, gensoru ve Meclis soruşturması önergeleri ile gündem dışı konuşma ve bireysel başvuruların yapıldığı komisyonlar) 16:15-16:45 Değerlendirme ve ertesi güne hazırlık 16:45 KAPANIŞ Semra GÖKÇİMEN Proje Koordinatörü Dr. İrfan NEZİROĞLU YASADER Başkanı Prof. Dr. Ufuk AYDIN Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Yard. Doç. Bülent YÜCEL Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dr. İrfan NEZİROĞLU YASADER Başkanı Dr. İrfan NEZİROĞLU YASADER Başkanı Habip KOCAMAN YASADER Genel Sekreteri Dr. Fahri BAKIRCI Proje Koordinatör Yardımcısı 16 17

İkinci Gün Programı 2 Kasım 2013 Cumartesi YER: Sör Otel, Eskişehir 9:30 AÇILIŞ 9:30-10:00 İlk gün oturumlarının kısa bir değerlendirmesi 10:00- Model Parlamentoda kullanılacak araçların hazırlanması 11:00 (Soru, Meclis araştırması ve genel görüşme önergeleri, gündem dışı konuşma, kanun teklifi vb) 11:00-11:15 11:15-12:30 ARA Model Parlamento çalışması Yrd. Doç. Dr. Bülent YÜCEL Yasama Eğitimi 12:30-13:30 ÖĞLE YEMEĞİ 13:30-14:30 Programın değerlendirilmesi 14:30-15:00 SERTİFİKA TÖRENİ VE KAPANIŞ Fotoğraflarla Anadolu Üniversitesi nde yapılan program Model Parlamento Çalışması Yasama Eğitimi Sertifika Töreni 18 19

GAZİANTEP ÜNİVERSİTESİ 6-7 Aralık 2013 Gaziantep Yasama Derneğince Hollanda Büyükelçiliği Matra Programı kapsamında yürütülen Üniversitelerde Parlamento Hukuku çerçevesinde ikinci program Gaziantep de Gaziantep Üniversitesi işbirliği ile gerçekleştirildi. Gaziantep Üniversitesi Atatürk Kültür Merkezinde 6 Aralık 2013 Cuma günü saat 09.30 da açılışı yapılan Programın Kapanış ve Sertifika Töreni ise 7 Aralık 2013 Cumartesi günü saat 14:30 da Grand Hotel de yapıldı Gaziantep Üniversitesi Atatürk Kültür Merkezinde yapılan Programın ilk gününde TBMM nin yasama ve denetim süreçlerine ilişkin teorik eğitim verildi. Gaziantep Üniversitesi Hukuk Fakültesi ve İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi öğrencilerinin katıldığı programda Proje Koordinatörü Semra GÖKÇİMEN ve Gaziantep Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Vekili Yrd. Doç. Dr. Bayram ÖZBEY açılış konuşmalarını yaptılar. Gaziantep Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğretim üyesi Yrd. Doç. Dr. Lider BAL Parlamento Hukukunun anlamı, önemi ve çerçevesi üzerinde ilk sunumu gerçekleştirdi. Proje koordinatör yardımcısı Dr. Fahri BAKIRCI ve Derneğimiz üyelerinden yasama uzmanları Ahmet YÜKSEL ve Salih SAĞLAM ise yasama ve denetim süreçlerine ilişkin bilgileri aktardılar. Programın ikinci günü ise 7 Aralık 2013 Cumartesi günü saat 14:30 da Grand Hotel de gerçekleştirildi. İkinci günde öğrencilerin aktif katılımıyla Model Parlamento Çalışması yapıldı. Öğrenciler önce Model Parlamentoda kullanılacak kendi belirledikleri konularda soru, Meclis araştırması ve genel görüşme önergeleri ile gündem dışı konuşma, kanun teklifi vb araçları hazırladılar; daha sonra ise parlamento çalışmasını gerçekleştirdiler. Program aynı gün Sertifika Töreni ile sona erdi. ÜNİVERSİTELERDE PARLAMENTO HUKUKU ÇALIŞMALARININ GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ PROGRAMI 6-7 Aralık 2013 Gaziantep, Gaziantep Üniversitesi Birinci Gün Programı 6 Aralık 2013 Cuma YER: Gaziantep Üniversitesi Atatürk Kültür Merkezi, Gaziantep 9:00 KAYIT 9:30 AÇILIŞ KONUŞMALARI 10:00 YASADER ve Üniversitelerde Parlamento Hukuku Çalışmalarının Güçlendirilmesi Projesinin tanıtımı 10:00-11:00 11:00-11:15 11:15-12:15 12:15-14:00 14:00-15:00 15:00-15:15 15:15-16:15 16:15-16:45 Parlamento Hukukunun anlamı, önemi ve çerçevesi ARA TBMM de temel kavramlar ve kurumlar ÖĞLE ARASI Yasama sürecinin işleyişi (Kanun teklif ve tasarılarının hazırlanması, Komisyon, Genel Kurul ve Cumhurbaşkanlığı aşamaları) ARA TBMM de bilgi edinme ve denetim yolları (Yazılı ve sözlü soru, Meclis araştırması, genel görüşme, gensoru ve Meclis soruşturması önergeleri ile gündem dışı konuşma ve bireysel başvuruların yapıldığı komisyonlar) Değerlendirme ve ertesi güne hazırlık Semra GÖKÇİMEN Proje Koordinatörü Yrd. Doç. Dr. Bayram ÖZBEY Gaziantep Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Vekili Yrd. Doç. Dr. Lider BAL Gaziantep Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi Ahmet YÜKSEL YASADER Üyesi Dr. Fahri BAKIRCI Proje Koordinatör Yardımcısı Salih SAĞLAM YASADER Üyesi Dr. Fahri BAKIRCI Proje Koordinatör Yardımcısı 16:45 KAPANIŞ İkinci Gün Programı 7 Aralık 2013 Cumartesi 20 21

YER: Grand Hotel, Ali Fuat Cebesoy Bulv. No:32 Şehitkamil, Gaziantep 9:30 AÇILIŞ 9:30- İlk gün oturumlarının kısa bir değerlendirmesi 10:00 10:00- Model Parlamentoda kullanılacak araçların hazırlanması (Soru, Meclis araştırması ve genel görüşme önergeleri, gündem dışı konuşma, kanun teklifi vb) 11:00 11:00- ARA 11:15 11:15- Model Parlamento çalışması 12:30 12:30- ÖĞLE YEMEĞİ 13:30 13:30- Programın değerlendirilmesi 14:30 14:30- SERTİFİKA TÖRENİ VE KAPANIŞ 15:00 Yrd. Doç. Dr. Bayram ÖZBEY Yrd. Doç. Dr. Lider BAL Fotoğraflarla Gaziantep Üniversitesi nde yapılan program Model Parlamento Çalışması Prof. Dr. M. Tevfik GÜLSOY Sertifika Töreni 22 23

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ 4-5 Nisan 2014 Konya Yasama Derneğince Hollanda Büyükelçiliği Matra Programı kapsamında yürütülen Üniversitelerde Parlamento Hukuku çerçevesinde üçüncü program Konya da Selçuk Üniversitesinin işbirliği ile gerçekleştirildi. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Konferans Salonunda 4 Nisan 2014 Cuma günü saat 09.30 da açılışı yapılan Programın Kapanış ve Sertifika Töreni ise 5 Nisan 2014 Cumartesi günü saat 14:30 da Rixos Otel de yapıldı. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Konferans Salonunda yapılan Programın ilk gününde TBMM nin yasama ve denetim süreçlerine ilişkin teorik eğitim verildi. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Karatay Üniversitesi Hukuk Fakültesi ve Mevlana Üniversitesi Hukuk Fakültesinden öğrencilerin geniş katılımıyla gerçekleştirilen programda Proje Koordinatörü Semra GÖKÇİMEN ve Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Ömer ULUKAPI açılış konuşmalarını yaptılar. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğretim üyesi ve Karatay Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Faruk BİLİR Parlamento Hukukunun anlamı, önemi ve çerçevesi üzerinde ilk sunumu gerçekleştirdi. Derneğimiz üyelerinden yasama uzmanları Bahadır YEŞİLIRMAK ve Mahmut BÜLBÜL ise yasama ve denetim süreçlerine ilişkin bilgileri aktardılar. Programın ikinci günü ise 5 Nisan 2014 Cumartesi günü saat 14:30 da Rixos Otel de gerçekleştirildi. İkinci günde öğrencilerin aktif katılımıyla Model Parlamento Çalışması yapıldı. Öğrenciler önce Model Parlamentoda kullanılacak kendi belirledikleri konularda soru, Meclis araştırması ve genel görüşme önergeleri ile gündem dışı konuşma, kanun teklifi vb araçları hazırladılar; daha sonra ise parlamento çalışmasını gerçekleştirdiler. Program aynı gün Sertifika Töreni ile sona erdi. ÜNİVERSİTELERDE PARLAMENTO HUKUKU ÇALIŞMALARININ GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ PROGRAMI 4-5 Nisan 2014 Konya, Selçuk Üniversitesi Birinci Gün Programı 4 Nisan 2014 Cuma YER: Selçuk Üniversitesi, Hukuk Fakültesi Konferans Salonu, Konya 9:00 KAYIT 9:30 AÇILIŞ KONUŞMALARI 10:00 YASADER ve Üniversitelerde Parlamento Hukuku Çalışmalarının Güçlendirilmesi Projesinin tanıtımı 10:00-11:00 11:00-11:15 11:15-12:15 12:15-14:00 14:00-15:00 15:00-15:15 15:15-16:15 16:15-16:45 Parlamento Hukukunun anlamı, önemi ve çerçevesi ARA TBMM de temel kavramlar ve kurumlar ÖĞLE ARASI Yasama sürecinin işleyişi (Kanun teklif ve tasarılarının hazırlanması, Komisyon, Genel Kurul ve Cumhurbaşkanlığı aşamaları) ARA TBMM de bilgi edinme ve denetim yolları (Yazılı ve sözlü soru, Meclis araştırması, genel görüşme, gensoru ve Meclis soruşturması önergeleri ile gündem dışı konuşma ve bireysel başvuruların yapıldığı komisyonlar) Değerlendirme ve ertesi güne hazırlık Semra GÖKÇİMEN Proje Koordinatörü Prof. Dr. Ömer ULUKAPI Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Faruk BİLİR Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi Bahadır YEŞİLIRMAK YASADER Üyesi Bahadır YEŞİLIRMAK YASADER Üyesi Mahmut BÜLBÜL YASADER Üyesi Dr. Fahri BAKIRCI Proje Koordinatör Yardımcısı 16:45 KAPANIŞ 24 25

İkinci Gün Programı 5 Nisan 2014 Cumartesi YER: Rixos Otel, Selcuklu, İstanbul Yolu, Konya 9:30 AÇILIŞ 9:30- İlk gün oturumlarının kısa bir değerlendirmesi 10:00 Model Parlamentoda kullanılacak araçların hazırlanması 10:00- (Soru, Meclis araştırması ve genel görüşme önergeleri, gündem dışı konuşma, kanun teklifi vb) 11:00 11:00- ARA 11:15 11:15- Model Parlamento çalışması 12:30 12:30- ÖĞLE YEMEĞİ 13:30 13:30- Programın değerlendirilmesi 14:30 14:30- SERTİFİKA TÖRENİ VE KAPANIŞ 15:00 Fotoğraflarla Selçuk Üniversitesi nde yapılan program Prof. Dr. Faruk BİLİR Yasama Eğitimi Model Parlamento Çalışması Prof. Dr Ömer ULUKAPI Sertifika Töreni 26 27

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ 18-19 Nisan 2014 İstanbul Yasama Derneğince Hollanda Büyükelçiliği Matra Programı kapsamında yürütülen Üniversitelerde Parlamento Hukuku çerçevesinde dördüncü ve son program İstanbul da İstanbul Üniversitesinin işbirliği ile yapıldı. İstanbul Üniversitesi Kongre ve Kültür Merkezi Büyük Salonda 18 Nisan 2014 Cuma günü saat 09.30 da açılışı yapılan Programın Kapanış ve Sertifika Töreni ise 19 Nisan 2014 Cumartesi günü saat 14:30 da İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ceza Enstitüsü Dershanesinde gerçekleştirildi. İstanbul Üniversitesi Kongre ve Kültür Merkezi Büyük Salonda yapılan Programın ilk gününde TBMM nin yasama ve denetim süreçlerine ilişkin teorik eğitim verildi. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğrencileri ile Anayasa Kürsüsü asistanları ve yüksek lisans öğrencilerinin katıldığı programda Proje Koordinatörü Semra GÖKÇİMEN önce YASADER ve Projenin tanıtımını yaptı. Daha sonra İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Adem SÖZÜER TBMM de Türk Ceza Hukuku Reformu Sürecine ilişkin sunumunu gerçekleştirdi. Sayın SÖZÜER konuşmasında Proje nin önemine vurgu yaparken, bu programdan diğer öğrencilerin de faydalanması gerektiğini ve programın daha fazla katılımla tekrarlanmasına ihtiyaç olduğunu ifade etti. Programın devamında Proje Koordinatör Yardımcısı ve Yasama Derneği kurucu üyesi Dr. Fahri BAKIRCI Parlamento Hukukunun anlamı, önemi ve çerçevesi üzerinde, Derneğimiz Genel Sekreteri ve TBMM Kanunlar ve Kararlar Başkanı Habip KOCAMAN ve yasama uzmanı Bahadır YEŞİLIRMAK ise yasama ve denetim süreçlerine ilişkin bilgileri aktardılar. Programın ikinci günü ise 19 Nisan 2014 Cumartesi günü saat 14:30 da İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ceza Enstitüsü Dershanesinde gerçekleştirildi. İkinci günde öğrencilerin aktif katılımıyla Model Parlamento Çalışması yapıldı. Öğrenciler önce Model Parlamentoda kullanılacak kendi belirledikleri konularda soru, Meclis araştırması ve genel görüşme önergeleri ile gündem dışı konuşma, kanun teklifi vb araçları hazırladılar; daha sonra ise parlamento çalışmasını gerçekleştirdiler. Program aynı gün Sertifika Töreni ile sona erdi. ÜNİVERSİTELERDE PARLAMENTO HUKUKU ÇALIŞMALARININ GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ PROGRAMI 18-19 Nisan 2014 İstanbul, İstanbul Üniversitesi Birinci Gün Programı: 18 Nisan 2014 Cuma YER: İ.Ü. Kongre ve Kültür Merkezi Büyük Salon Beyazıt-İstanbul 9:00 KAYIT AÇILIŞ KONUŞMALARI 9:30-9:40 YASADER ve Üniversitelerde Parlamento Hukuku Çalışmalarının Güçlendirilmesi Projesinin tanıtımı 9:40- TBMM de Türk Ceza Hukuku Reformu 10:00 Süreci 10:00-11:00 11:00-11:15 11:15-12:15 12:15-14:00 14:00-15:00 15:00-15:15 15:15-16:15 Parlamento Hukukunun anlamı, önemi ve çerçevesi ARA TBMM de temel kavramlar ve kurumlar ÖĞLE ARASI Yasama sürecinin işleyişi (Kanun teklif ve tasarılarının hazırlanması, Komisyon, Genel Kurul ve Cumhurbaşkanlığı aşamaları) ARA TBMM de bilgi edinme ve denetim yolları (Yazılı ve sözlü soru, Meclis araştırması, genel görüşme, gensoru ve Meclis soruşturması önergeleri ile gündem dışı konuşma ve bireysel başvuruların yapıldığı komisyonlar) 16:15- Değerlendirme ve ertesi güne hazırlık 16:45 16:45 KAPANIŞ Semra GÖKÇİMEN Proje Koordinatörü Prof. Dr. Adem SÖZÜER İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Dr. Fahri BAKIRCI Proje Koordinatör Yardımcısı Bahadır YEŞİLIRMAK YASADER Üyesi Bahadır YEŞİLIRMAK YASADER Üyesi Habip KOCAMAN YASADER Genel Sekreteri Dr. Fahri BAKIRCI Proje Koordinatör Yardımcısı 28 29

İkinci Gün Programı: 19 Nisan 2014 Cumartesi YER: İ.Ü. Hukuk Fakültesi Ceza Enstitüsü Dershanesi Beyazıt-İstanbul 9:30 AÇILIŞ 9:30-10:00 İlk gün oturumlarının kısa bir değerlendirmesi 10:00- Model Parlamentoda kullanılacak araçların hazırlanması 11:00 11:00-11:15 11:15-12:30 12:30-13:30 (Soru, Meclis araştırması ve genel görüşme önergeleri, gündem dışı konuşma, kanun teklifi vb) ARA Model Parlamento çalışması ÖĞLE YEMEĞİ Yasama Eğitimi Yrd.Doç. Dr. Saadet YÜKSEL 13:30-14:30 Programın değerlendirilmesi 14:30-15:00 SERTİFİKA TÖRENİ VE KAPANIŞ Fotoğraflarla İstanbul Üniversitesi nde yapılan program Model Parlamento Çalışması Prof. Dr. Adem SÖZÜER Sertifika Töreni 30 31

4. PROJE KAPANIŞ TOPLANTISI Yasama Derneği tarafından yürütülen ve Hollanda Büyükelçiliği tarafından finanse edilen tamamlanmış ve Projenin kapanış toplantısı 12 Mayıs 2014 tarihinde TBMM de Küçük Grup Salonunda gerçekleştirilmiştir. Kapanış toplantısına Proje kapsamında program yapılan Anadolu Üniversitesi, Gaziantep Üniversitesi, Selçuk Üniversitesi ve İstanbul Üniversitesi nden öğretim üyeleri ve öğrenciler de katılmış ve Proje nin amaçları, hedefleri ve sonuçları değerlendirilmiştir. Kapanış toplantısında ilk sözü Proje Koordinatörü, Kanunlar ve Kararlar Başkan Yardımcısı Semra Gökçimen almış ve konuşmasına katılımcılara teşekkürle başlamıştır. Gökçimen, amacı, daha demokratik, katılımcı ve etkin bir yasama sürecine hizmet etmek, yasama bilimi ve tekniğinin geliştirilmesine katkı sağlamak olan Yasama Derneği nin bu amacına ulaşabilmek için bugüne kadar çok sayıda proje yürüttüğünü ve bu kapsamda olmak üzere 2013-2014 döneminde Hollanda Büyükelçiliğinin MATRA Programı çerçevesinde finanse ettiği nin başarıyla tamamlandığını belirtmiştir. Gökçimen, sosyal bilimler alanında eğitim ve öğretim faaliyeti yürüten üniversitelerimizin değişik fakültelerinde anayasa hukukunun bir ders olarak öğretilmesine rağmen parlamento hukuku dersinin çoğunlukla bulunmadığını; sınırlı sayıda üniversitede ise bu derse ancak yüksek lisans ve doktora düzeyinde seçimlik bir ders olarak yer verildiğini, bu nedenle de parlamento hukuku bilgilerinin anayasa hukuku derslerinde verilen son derece sınırlı bilgilerden ibaret kaldığını ifade etmiştir. Bu durumun üniversitelerin parlamento hukuku alanında yetersiz kalmalarına yol açtığına, bu yetersizliğin de parlamentonun yapı ve işleyişindeki sorunların çözümü sırasında üniversitelerimizden yeterli destek alınmasını güçleştirdiğine vurgu yapan Gökçimen, yasama organlarının iç işleyişini düzenleyen İçtüzüklerin siyasal ve toplumsal yaşam üzerinde çok önemli bir etkiye sahip olduklarını, ilk bakışta basit usul kuralları gibi görünen içtüzüklerin, doğurdukları etki bakımından anayasaları aşan etkiye sahip olabileceklerini, bu nedenle doktrinde içtüzüklere bir tür sessiz anayasa da dendiğini belirtmiştir. Gökçimen siyasal iktidarlar ve muhalefetin, iyi bir içtüzük uygulamasıyla parlamentoyu toplumsal sorunların müzakere edildiği bir alana dönüştürebilecekleri ancak içtüzüğün hatalı uygulamasıyla bu durumun tam tersine dönüşebileceği uyarısında bulunmuştur. Gökçimen bu yüzden parlamento hukuku dersinin akademilerde öğretilmesinin, bunun toplumsal-siyasal yaşam üzerindeki etkilerinin kavratılmasının, en az anayasa hukuku kadar ve diğer birçok dersten çok daha fazla önemli olduğunu söylemiş ve toplantıya katılan akademisyenlerden bu konuda gerekli hassasiyeti göstermeleri ve parlamento hukuku derslerinin özerk bir alan haline getirilerek ve kurumsallaşması yönünde çaba harcamaları temennisinde bulunmuştur. Gökçimen Proje nin öncelikle TBMM ile üniversiteler arasında etkin ve sürekli bir işbirliğini kurumsallaştırmayı; öğretim üyelerinin ve öğrencilerin ilgisinin artırılması yoluyla daha çok master, doktora, doçentlik tezi ve makale sayısının çoğaltmayı hedeflediğini belirtmiştir. Gökçimen son olarak Proje nin hangi üniversitelerde hangi etkinliklerle gerçekleştirildiği ile ilgili ayrıntılı bilgiler vermiş ve bu üniversitelerin dekanları, öğretim üyeleri ve öğrencilerine katkılarından dolayı teşekkürlerini sunmuştur. Açılış konuşmalarından ikincisini Hollanda Büyükelçiliği Elçi Müsteşar Daan Huisinga yapmıştır. Huisinga katılımcılar ve YASADER e teşekkürlerini belirttikten sonra Türkiye-Hollanda ilişkilerinden söz etmiştir. MATRA Programına değinen Huisinga, bu program ile Hollanda nın, Türkiye nin AB kriterlerine uyum sağlayabilmesine destek vermeyi amaçladığını belirtmiştir. İki ülke arasındaki ilişkiler ile yürütülmekte olan Proje nin önemine vurgu yapan Huisinga kişisel deneyimlerinden üç ders çıkardığını ve bu derslerin yürütülmekte olan Proje nin önemini ortaya çıkardığını belirtmiştir. Huisinga ilk olarak 200 yıllık anayasal tarihi olan Hollanda daki gelişmiş demokrasi ve hukuk devletinde bile parlamento hukukunun ve parlamento pratiğinin sürekli olarak gözetilmesi, korunması ve eksikliklerinin giderilmesi gerektiğini öğrendiğini söylemiş, bu bağlamda kendi örneklerinde kendi yasaları ile AB yasalarının uyumlulaştırılması çabalarının bunu zorunlu kıldığını ifade etmiştir. İkinci olarak parlamentonun hükümetle ilişkilerinde sürekli olarak bir çatışma bulunduğunu ve bu çatışmanın giderilmesi için bu alanda bir çaba harcanması gerektiğini vurgulamıştır. Üçüncü olarak ise daha demokratik bir zemin sağlanması için Parlamentonun yasama sürecinde akademi, sivil toplum ve iş dünyasıyla işbirliği yapması gerektiğini ifade etmiştir. Huisinga, Türkiye nin değişik illerindeki üniversitelerde yürütülen bu Proje nin yukarıda aktarılan çerçeveye oturduğunu belirtmiştir. Olumlu sonuçlar alınabilmesi ve sürecin kalıcı olabilmesi için üniversitelerin yetkili organlarının parlamento hukuku dersini seçmeli değil zorunlu bir ders olarak koymalarını temenni ettiklerini belirten Huisinga, teşekkürlerini sunarak konuşmasını tamamlamıştır. Üçüncü konuşmayı yapan TBMM Genel Sekreteri ve YASADER Başkanı Dr. İrfan Neziroğlu, teşekkürle başladığı konuşmasında, başka projelerde de TBMM de bir araya gelme temennisini dile getirmiştir. Parlamento hukukunun önemli bir alan olduğunu ifade eden Neziroğlu, parlamento hukukunun son yıllara kadar anayasa hukukunun içerisinde birkaç saatlik ders olarak anlatıldığını, ancak parlamento hukukunun anayasa hukukunun iki veya üç saatine sığmayacak kadar geniş bir alan olduğunu ifade etmiştir. İçine girildiğinde, özellikle TBMM deki yasama uzmanlarının ya da kürsüde görev yapan görevlilerin çalışmalarına bakıldığında çok sayıda detayla karşılaşıldığını ve İçtüzük teki ana başlıklar ele alındığında parlamento hukukunun ayrı bir ders olarak okutulmayı hak ettiğini düşündüğünü belirten Neziroğlu, YASADER in kurulduğu ilk günden bu yana bu alanda pek çok çalışmalar gerçekleştirdiğini vurgulamıştır. Neziroğlu özellikle TBMM nin çalışma sistemi, yapısı, yasama ve denetim faaliyetlerinin nasıl gerçekleştiğinin YASADER tarafından toplumun çeşitli kesimlerine anlatılmaya çalışıldığını ve bu çerçevede Sivil Toplum Kuruluşlarına yönelik olarak önemli projeler yürütüldüğünü söylemiştir. Bu projelerde STK ların Meclis te nasıl etkili olabileceklerinin aktarıldığını, örneğin STK ların nasıl soru önergesi, gündem dışı konuşma vb. hazırlayabileceklerini ve eğer bir kanundan şikâyetleri varsa bunu şikâyet etme yerine nasıl kanun teklifine dönüştürülebileceklerinin anlatıldığını ifade etmiştir. Neziroğlu, bu konuda ciddi bir mesafe kat edildiğini düşündüğünü ve uygulamada bu etkinliklerin olumlu sonuçlarının alındığını belirtmiştir. Gündemdeki Proje nin dört üniversitede gerçekleştirildiğini dile getiren Neziroğlu, üniversitelerimizle önemli çalışmalar yapıldığını, üniversitedeki hukuk, siyaset bilimi ve idari bilimler öğrencilerine Meclis in anlatılmaya çalışıldığını, uygulamanın ve parlamento çalışmalarının öğrencilerle paylaşıldığını ifade etmiştir. Parlamento hukuku alanında Proje nin milat olmasını ümit ettiğini söyleyen Neziroğlu, özellikle TBMM de çok sayıda yasama uzmanı yardımcısının tezlerini bu alanda hazırladıklarını ve bunun parlamento hukuku alanında bir birikime yol açtığını; akademik kariyeri olan uzmanların üniversitelerde dersler verdiklerini; parlamento hukukunun veya TBMM nin çalışma yönteminin üniversitelerde daha çok seçmeli ders olarak anlatıldığını, ama bu çalışmadan sonra, önümüzdeki yıldan itibaren parlamento hukukunun zorunlu bir ders olarak okutulmasını temenni ettiğini ifade etmiştir. Bundan sonra etkinliğin yürütüldüğü üniversitelerin öğretim üyeleri tarafından kısa birer konuşma yapılmıştır. Bu çerçevede Anadolu Üniversitesi Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Bülent Yücel, İstanbul Üniversitesi Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Saadet Yüksel, Karatay Üniversitesi Dekanı ve Selçuk Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Faruk Bilir ve Gaziantep Üniversitesi Dekanı Prof. Dr. Tevfik Gülsoy birer değerlendirme konuşması yapmışlardır. 32 33

Yrd. Doç. Dr. Bülent Yücel, parlamento hukukunun anayasa hukuku içinde bir iki saat gibi bir süre içinde, teorik düzeyde ve sığ bir şekilde anlatıldığını; oysa derinliği olan bir konu olduğunu belirtmiştir. Parlamentonun, tarihsel gelişim çizgisi içinde, siyasal sistem içinde belirleyici bir organ olduğunu, beşli bir işlevi yerine getirdiğini, müzakereden siyasal temsile, bütçe çıkarmaktan, bütçe dışı kanunları çıkarmaya ve hükümeti denetlemeye kadar çok önemli işlevleri yerine getirdiğini dile getirmiştir. Geçen yüzyıl boyunca parlamentoların etkinliklerini kaybettiklerini, sönümlendiklerini ve güçlerini yürütme organına kaptırdıklarını belirten Yücel, buna rağmen parlamentonun önemsizleşmediğini ifade etmiştir. Bu bakış açısıyla Proje yi olumlu karşıladıklarını ve Proje nin yürütülmesinden olumlu sonuçlar elde ettiklerini belirtmiştir. Fakültelerinde bir parlamento hukuku dersi olmadığını belirten Yücel, güz döneminde, en azından şimdilik seçmeli bir parlamento hukuku dersi koyacaklarını ve dersi kendisinin yürüteceğini, bu konuda kararın kesinleştiğini ve bunun da Proje nin bir çıktısı olarak değerlendirilmesi gerektiğini belirtmiştir. Yrd. Doç. Dr. Saadet Yüksel Proje den dolayı teşekkürlerini ifade ettikten sonra, hem öğretim üyeleri hem de öğrenciler için yararlı olduğunu belirtmiştir. Yasama süreci ile denetim süreci hakkında teorik ve pratik bilgiler veren etkinliğin, öğrencilerin bilgi dağarcığını geliştirdiğini ve pratik yapma sorunlarını giderdiğini ifade eden Yücel bu Proje nin bir başlangıç olmasını temenni ettiklerini söylemiştir. Bundan sonra akademik çalışmalarda ve özellikle parlamento hukuku dersinin açılmasında gösterilecek çabalarla YASADER in yanında olmaya çalışacaklarını belirten Yüksel, dersler açıldıktan sonra da YASADER in desteğine ihtiyaç duyacaklarını belirtmiştir. Prof. Dr. Faruk Bilir, anayasa hukuku derslerinde yasama bölümünde parlamento hukukunun anlatıldığını ifade etikten sonra yürütülen Proje de önce nazari ve sonra pratik olarak verilen eğitimin öğrencilerin bilgilerini pekiştirdiğini belirtmiştir. Yasamanın görünmeyen aktörleri olan yasama uzmanları tarafından verilen teorik ve pratik eğitimin, katılımcılar tarafından olumlu karşılandığının ve bu tür etkinliklerin devam ettirilmesinin temenni edildiğini belirten Bilir Proje de emeği geçen herkese teşekkürlerini sunmuştur. Prof. Dr. M. Tevfik Gülsoy ise bir anayasa hukukçusu olarak yasa ve anayasa yapım süreciyle yakından ilgilendiğini, bu yüzden projeyi olumlu karşıladıklarını, üniversitelerinde yapılan etkinlikten sonra son derece memnuniyet verici sonuçlar elde ettiklerini, bu çerçevede yüksek lisans derslerinden birinin önümüzdeki dönemde parlamento hukuku olarak belirleneceğini belirtmiştir. Gülsoy çeşitli teknik engellerden dolayı zorunlu bir parlamento hukuku dersi için şu anda söz verilemeyeceğini, ancak bu konuda çalışmalarını sürdüreceklerini ifade etmiştir. Gülsoy projedeki uygulama eğitiminin, kendilerinin daha önce yapmış oldukları bir pratiği yeniden gündeme getirdiğini ve bunun da bu tür pratik çalışmaların her kesime yönelik olarak yapılmasının gerekliliğini bir kez daha gösterdiğini ifade etmiştir. Parlamentoların 16. ve 18. yüzyıllardaki gelişimine değinen Gülsoy, 16. yüzyılda modern parlamentoların ortaya çıkışıyla birlikte, insanlık tarihinde önemli bir gelişme olduğunu, 18. yüzyılın sonu ve 19. yüzyılın başlarından itibaren demokrasi ve demokratikleşmenin ortaya çıktığını, parlamentoların günümüzde demokrasilerin gerçek temsili mekanları olduğunu ve ortaya çıktıkları andan itibaren aslında halkın hukukunun korunduğu mekanlar olarak işlev gördüklerini ifade etmiştir. Gülsoy parlamentoların bu anlamda negatif iktidar görünümüyle ve yasa yapan yerler olmaları anlamında pozitif iktidar görünümüyle vazgeçilemez bir öneme sahip olduklarını, aslında her milletin bugünkü anlamıyla olmasa bile parlamento benzeri yapılara sahip olduklarını, bizim kendi tarihimizde de kurultay kavramının, İslam dininde şura meclisi, istişare kavramlarının olduğunu söylemiştir. Gülsoy usulün esastan önce geldiği biçimindeki genel ilkeye atıfta bulunarak yasa yapım sürecinin bu ilkeye uygun olması gerektiğini ve bunun da parlamento hukukunun önemini ortaya koyduğunu belirtmiştir. Gülsoy parlamento hukukunu güçlendirmeye çalışan bu Proje nin bu açıdan önemli olduğunu, bundan sonra da başka etkinliklerle devam etmesi gerektiğini ve kendisinin de bu konuda kendisinden beklenen bütün katkıyı sunmaya hazır olduğunu ifade etmiştir. Programın sonunda, kapanış toplantısına katılan ve sunum yapan öğretim üyeleri ile birlikte Yasama Derneği Başkanı Dr. İrfan NEZİROĞLU, Dernek Genel Sekreteri Habip KOCAMAN ve Proje Koordinatörü Semra GÖKÇİMEN in de aralarında bulunduğu heyet TBMM Başkanı sayın Cemil ÇİÇEK tarafından kabul edilmiştir. Kabulde Proje hakkında değerlendirmelerde bulunulmuş, sayın ÇİÇEK parlamento hukukunun bir ders olarak üniversitelerde okutulmasının önemine vurgu yapmıştır. Proje ile bu alanda bir adım atıldığını, bundan sonra da bu çalışmaların diğer üniversitelere örnek teşkil edeceğini umduğunu ifade eden TBMM Başkanı, Proje vesilesiyle emeği geçen herkese teşekkür etmiştir. TBMM Başkanı Cemil Çiçek e Ziyaret 34 35

Fotoğraflarla Kapanış Toplantısı ÜNİVERSİTELERDE PARLAMENTO HUKUKU ÇALIŞMALARININ GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ KAPANIŞ PROGRAMI 12 Mayıs 2014, ANKARA YER: TBMM, Ana Bina, Küçük Grup Toplantı Salonu 10:00 KAYIT - ÇAY KAHVE İKRAMI 10:30 AÇILIŞ KONUŞMALARI 10:30-11:00 Çalışmalarının Güçlendirilmesi Projesinin tanıtımı Slayt Gösterisi 11:00-11:40 PROJE DEĞERLENDIRME KONUŞMALARI 11:40- GENEL DEĞERLENDİRME VE 12:00 KAPANIŞ 12:00- TBMM YERLEŞKESININ VE 13:00 GENEL KURUL TOPLANTI SALONUNUN GEZILMESI 13:00- ÖĞLE YEMEĞİ Semra GÖKÇİMEN Proje Koordinatörü Daan HUISINGA Hollanda Büyükelçiliği Elçi Müsteşar Dr. İrfan NEZİROĞLU Yasama Derneği Başkanı ve TBMM Genel Sekreteri Yrd. Doç. Dr. Bülent YÜCEL Anadolu Üniversitesi Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Saadet YÜKSEL İstanbul Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Faruk BİLİR Karatay Üniversitesi Dekanı Selçuk Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. M. Tevfik GÜLSOY Gaziantep Üniversitesi Dekanı Dr. İrfan NEZİROĞLU Semra GÖKÇİMEN YASADER Başkanı Proje Koordinatörü Daan HUISINGA -Hollanda Büyükelçiliği Elçi Müsteşar 36 37

5. PARLAMENTO HUKUKU VE İÇTÜZÜK ÜZERİNE 1 Dr. Fahri BAKIRCI Prof. Dr. Faruk BİLİR Yrd. Doç. Dr. Bülent YÜCEL Prof. Dr. M. Tevfik GÜLSOY Yrd. Doç. Dr. Saadet YÜKSEL Anayasa Hukuku ya da eski adıyla Esas Teşkilat Hukuku 2, devletin temel organlarını, işleyişini ve bireylerin temel hak ve özgürlüklerini inceleyen bir hukuk dalıdır. Devletin temel organları yasama, yürütme ve yargıdır. Yasama organı halk adına egemenlik yetkisi kullanarak toplumda uyulması zorunlu olan yasaları yapar. Yürütme organı, yine bir egemenlik eylemi olarak, çıkarılmış olan yasaların yürütülmesini sağlar. Yargı organı ise kabaca, çıkarılmış yasaların yürütülmesinden doğan uyuşmazlıkları, yine egemenlik yetkisi çerçevesinde çözer. Bu çerçeveden bakıldığında yasama meclislerinin yapı ve işleyişlerinin anayasa hukukunun alanına girdiği konusunda hiçbir kuşku bulunmaz. Bu nedenle de Teziç, parlamento hukukunun, anayasa hukukunun ayrılmaz bir parçası ya da bir anayasa hukuku olduğunu belirtmektedir. 3 Bu tanım yukarıdaki çerçeveye uygun olmakla birlikte, parlamento hukuku alanındaki önemli bazı bilgilerin gözden kaçmasına neden olabilir. Çünkü anayasa hukuku erklerin tümüne karşı eşit mesafede durur ve hepsini eşit derecede inceler. Oysa parlamento hukuku çerçevesinden bakıldığında, bu mesafe, parlamento hukuku lehine bozulmuş ve bu alanda daha ayrıntılı incelemelerin önü açılmış olur. Bu nedenle bu alanda çalışan araştırmacılar parlamento hukukunun anayasa hukukundan ayrı, özerk bir alan olarak kurumsallaşmasının önemine vurgu yaparlar. Bu amaçla uyumlu biçimde doktrinde kimi yazarlarca parlamentoların oluşum ve işleyişlerine ilişkin kurallar bütününe Parlamento Hukuku denmektedir. 4 Parlamento hukukuna ilişkin kurallar nerelerde bulunur? Bu soru bizi parlamento hukukunun kaynakları konusuna götürür. Parlamento Hukukunun Kaynakları Parlamento hukukunun çok sayıda kaynağı bulunmakta ve bu kaynaklar değişik açılardan sınıflandırılmaktadır. Teziç bu kaynakları yazılı kaynaklar ve teamüli kaynaklar olarak iki gruba ayırmaktadır: 5 Teziç, teamüller konusunda İngiltere ile bir karşılaştırma yapmakta ve parlamenter sistemin ana yurdu olan İngiltere de anayasal düzenin teamüli oluşuna dikkat İçtüzük Anayasa çekmekte ve İngiliz parlamentosunda teamüllerin yazılı kurallarla Başkanlık Divanı İdari İşlemleri Yazılı Yasa Başkanlık Divanı Kararları Kaynaklar Mahkeme Kararları eş değerde oluşuna vurgu yapmaktadır. Teziç bu karşılaştırmadan yola çıkarak Türk parlamento hukukunda teamüllerin hayli fakir Tekrarlanan uygulamalar, Teamüli (maddi öğe) olduğu sonucunu çıkarmaktadır. Tekrarlanan uygulamalara uyulması gerektiğine olan inanç Teziç e göre bunun nedeni 1961 Kaynaklar (psikolojik ya da manevi öğe) Anayasası dır. İçtüzüklerde düzenlenmesi gereken kuralların 1961 Anayasasında ayrıntılı olarak Şekil 1. Parlamento Hukukunun Kaynakları Şekil 1. Parlamento Hukukunun Kaynakları TBMM Genel Kurulunu ziyaret 1 Bu çalışmada temel kaynak olarak Teziç, Bakırcı, teamüller 2000, konusunda TBMM nin İngiltere Çalışma ile bir karşılaştırma Yöntemi yapmakta adlı kitap ve parlamenter kullanılmıştır. sistemin Bu kitaptan yapılan alıntılara ayrıca dipnot verilmeyecektir. ana yurdu olan İngiltere'de anayasal düzenin teamüli oluşuna dikkat çekmekte ve İngiliz 2 Teziç, 2001, s. 3 parlamentosunda teamüllerin yazılı kurallarla eş değerde oluşuna vurgu yapmaktadır. Teziç bu 3 Teziç, 1980, s. 15 karşılaştırmadan yola çıkarak Türk parlamento hukukunda teamüllerin hayli fakir olduğu sonucunu 4 Miceli, 1946, s. 53 çıkarmaktadır. Teziç'e göre bunun nedeni 1961 Anayasası'dır. İçtüzüklerde düzenlenmesi gereken 5 Teziç, 1980, s. 11-12 kuralların 1961 Anayasasında ayrıntılı olarak düzenlenmiş olması ve içtüzüklerin AYM nin denetimine bağlanmış olması Türk parlamento hukukunda teamüllerin hayli fakir olmasına neden olmuştur. AYM'nin biçim incelemesi yapması, Türk parlamento hukukunda teamüllerin oluşmasında bir zeminin oluşmasını önlemiştir. 6 38 39 Gözler, yerinde bir ayrım yaparak teamüllerin değeri sorununun yazılı ve yazısız anayasa sistemlerinde iki başlık altında incelenmesi gerektiğini söylemektedir. Gözler yazılı anayasa

düzenlenmiş olması ve içtüzüklerin AYM nin denetimine bağlanmış olması Türk parlamento hukukunda teamüllerin hayli fakir olmasına neden olmuştur. AYM nin biçim incelemesi yapması, Türk parlamento hukukunda teamüllerin oluşmasında bir zeminin oluşmasını önlemiştir. 6 Gözler, yerinde bir ayrım yaparak teamüllerin değeri sorununun yazılı ve yazısız anayasa sistemlerinde iki başlık altında incelenmesi gerektiğini söylemektedir. Gözler yazılı anayasa sistemlerinde üçlü bir ayrım yapıldığını belirtmekte ve bu ayrımları incelemektedir. Buna göre teamüller Praeter legem teamüller, secundum legem teamüller ve contra legem teamüller olarak üç gruba ayrılmaktadır. Praeter legem veya coutume suppletive (tamamlayıcı teamüller) teamüller anayasa, kanun veya meclis içtüzüğünde boşluk olması halinde bu boşluğu dolduran teamüllerdir ve bunların doktrinde hukuki geçerliliği çoğunlukla kabul edilmektedir. Secundum legem veya coutume interpretative (yorumlayıcı teamüller) teamüller anayasa, kanun veya içtüzükteki muğlak ya da karanlık noktaları açıklığa kavuşturan ve doktrinde varlığı ve hukuki geçerliliği çoğunlukla kabul edilen teamüllerdir. Contra legem adındaki kanuna karşı teamüller anayasa, kanun ya da içtüzüğün açık hükümleriyle çelişen teamüllerdir. Bunlar anayasa, kanun ya da içtüzük hükmünü ilga ettiklerinden İlga edici teamül ya da coutume abrogative adıyla da adlandırılmaktadırlar. Gözler pozitivist teoriye dayanarak Türk Hukuk düzeninde teamülün hukuk kaynağı olmadığı sonucuna ulaşmaktadır. 7 Neziroğlu konuya bir başka açından yaklaşmakta ve teamüllerin siyasi uzlaşmanın ürünü olduğunu ve siyasi uzlaşma geleneği bulunmadığından teamüllerin pek zengin sayılamayacağını belirtir. Ancak TBMM nin teamüller yönünden zengin olmadığını açıkladığı başlık altında, Gözler in yukarıda aktardığı üç teamül türüne de, uzlaşma ürünü olmayanları da kapsayan örnekler verir. 8 Doktrinde teamüllerin Türk parlamento hukukunda fakirliğini savunan bu görüşlere karşılık İçtüzüğün uygulamasında teamüllere yer verildiği ve hatta ilk iki grup teamüllerin yanında kanuna karşı teamüllerin de hukuki geçerliliklerinin olduğu görülür. Özetlemek gerekirse Türk parlamento hukukunun teamül yoksulu olduğu saptaması uygulamayla örtüşmemektedir. Yine Türk parlamento hukukunda teamüllerin hukuki geçerliliklerinin olmadığı iddiası uygulamayı yansıtmamaktadır. Türk parlamento hukukunda hem boşluk dolduran, hem mevcut kuralları yorumlayan ve hem de mevcut kurallara aykırı olan teamüller bulunmaktadır. Teamüller olmadan mevcut İçtüzük kurallarının bugünkü şekliyle uygulanması imkansızdır ve kuralların uygulamasında teamüller o kadar belirgindir ki, uygulamanın daha çok teamüle göre mi yoksa İçtüzük kurallarına göre mi yürütüldüğü konusunda ciddi kuşkular oluşabilmektedir. Bu nedenlerle Türk parlamento hukukunda teamüllerin önemli bir kaynak teşkil ettiği saptaması rahatlıkla ispatlanabilecek bir saptamadır. Parlamento hukukunun yazılı kaynakları, yukarıdaki şekilde gösterildiği gibi anayasa, içtüzük, kanun, Başkanlık Divanı kararları, Başkanlık Divanı idari işlemleri ve mahkeme kararlarıdır. Anayasalar Anayasalarla ilgili olarak yapılan tanımlamaların ortak noktası, anayasaların devlet yapısını düzenleyen kurallar bütünü oluşudur. Parlamento devlet yapısının temel organlarından biri olduğuna göre, parlamentonun kuruluş ve işleyişiyle ilgili kuralların anayasalarda yer alması doğaldır. Bu bakımdan anayasalar, parlamento hukukunun kaynaklarıdır. Parlamentoların, çalışmalarını kendi yapacakları içtüzük hükümleri gereğince yürütmeleri kuralı genellikle anayasalarda yeralan bir kuraldır. Ancak anayasalarda bu tür kurallar yer almasa da, parlamentoların kendi yaptıkları içtüzük hükümlerine göre çalışmalarını sürdürmesi doğaldır. Bu yetkinin üstü örtülü olarak parlamentolarda olduğunu kabul etmek bir zorunluluktur. 9 Bugün ana- 6 Teziç, 1980, s. 67-68 7 Gözler, 1999, s. 40-43 8 Neziroğlu, 2008, s. 408 9 Miceli, 1946, s. 54 yasaların büyük bir çoğunluğu bu tür kurallar içermektedirler. Anayasalar bazen bu tür açık bir kural yerine kimi maddelerinde, çıkarılacak bir içtüzükten sözederek, parlamentoların bu yetkilerini dolaylı yoldan güvence altına almaktadırlar. Örneğin, 1876 tarihli Kanun-i Esasi meclislerin çalışmalarını kendi yapacakları içtüzük hükümlerine göre yürüteceklerini öngören bir kural içermemekle birlikte, bazı maddelerinde içtüzükten (nizamname-i dahili) sözederek, meclislerin bu yetkilerini üstü örtülü onaylamıştır. Anayasaların, parlamento hukukunun kaynağı oluşu sadece bu tür bir kuralı açık ya da örtülü biçimde içermelerinden kaynaklanmamaktadır. Bazı anayasalar, kimi içtüzük kurallarını ana hatlarıyla ya da ayrıntılı olarak düzenlemekte ve parlamentoların hareket yeteneğini sınırlamaktadırlar. Aşağıda inceleneceği gibi, içtüzükler bazen parlamentoların elinde güçlü silahlar haline gelebilmekte ve özellikle iktidar -muhalefet dengesinin muhalefet aleyhine bozulabilmesi konusunda iktidar grubu/gruplarının kullandığı araçlar olabilmektedir. Anayasa yapıcıları bu nedenle içtüzüğün bazı maddelerini anayasalarda düzenleyerek bu kuralları katılaştırma yoluna gitmektedirler. Bu bakımdan anayasalar parlamento hukukunun önemli bir kaynağı olarak değerlendirilmektedir. 1982 Anayasası incelendiğinde TBMM nin oluşumundan, toplanmasına; karar almasından tatiline kadar birçok hususun ayrıntılı olarak düzenlendiği görülmektedir. Bu nedenle de Anayasa, Türk Parlamento Hukukunun önemli bir kaynağıdır. İçtüzükler Parlamento hukukunun en önemli kaynağı, meclisin/meclislerin kendi çalışma yöntemini gösteren ve kendileri tarafından yapılan içtüzüklerdir. Ancak burada hemen belirtmek gerekir ki, içtüzükteki bütün kurallar parlamentonun işleyişine ilişkin değildir. İçtüzüklerde parlamentoların işleyişini doğrudan etkilemeyen ancak dolaylı etkide bulunabilen kimi kurallar yer alabilmektedir. Örneğin TBMM nin 1973 İçtüzüğünde yeralan kolluk tedbirleri (m. 164-170), idari işler (m. 171-173), milletvekilliği ile ilgili belgeler ve işaretler (m. 174-175), mali işler (m. 176-180) gibi konulara ilişkin kurallar, TBMM nin işleyişi ile doğrudan ilişkili değildir. İçtüzük, genel olarak meclis, dernek, ortaklık gibi kuruluşların ya da herhangi bir daire ya da kurumun iç işleyişini düzenleyen ve yalnızca bu yapıları bağlayan kurallar bütünü biçiminde tanımlanmaktadır. Parlamento içtüzükleri, kısaca, Parlamentonun çalışmasını tanzim eden metinler 10 biçiminde tanımlanmaktadır. Parlamentonun iç işleyişine ilişkin temel kurallar içtüzüklerde yer aldığından, parlamentonun iç işleyişiyle yakından ilgilenen parlamento hukuku için içtüzüklerin en temel kaynak olması kuşku götürmeyen bir sonuçtur. Yasalar Parlamentolar kendi çalışmalarına ilişkin yöntem kurallarını asıl olarak içtüzüklerde göstermekle birlikte, bazı yasalarda da bu tür yöntem kurallarına rastlamak olanaklıdır. Bu bakımdan parlamento hukukunun bir başka kaynağı yasalardır. Burada akla şöyle bir soru gelebilir: Parlamentolar iç işleyişlerine ilişkin kuralları kural olarak içtüzüklerde gösterme olanağına sahipken neden yasalarda da iç işleyiş kuralları yer alabilmektedir? Bu sonuç, birden fazla nedenden kaynaklanmaktadır: 1. Aşağıda içtüzüklerin nitelikleri incelendiğinde görülecektir ki, içtüzüklerin en önemli niteliklerinden biri, içtüzüklerin parlamentoların iç işleyişine ilişkin olmak itibarıyla üçüncü kişileri doğrudan ilgilendiren kurallar içerememeleridir. Bu durum içtüzüklerin sınırlılığını ifade eder. Oysa parlamentoların yasa yapabilecekleri alanın sınırı çok geniştir ve yasalar kişileri doğrudan etkileyebilen kurallar koyabilmektedirler. Parlamentolar, iç işleyişe ilişkin olmakla birlikte üçüncü kişileri de etkileyebilen kurallar koymak istediklerinde, bunu yasalarla yapmak zorundadırlar. Dolayısıyla parlamentoların üçüncü kişileri de etkileyebilen iç işleyişe ilişkin kurallar koymaları 10 Armağan, 1972, s. 3 40 41