EYÜPSULTAN SEMPOZYUMU VI TARİHİ, KÜLTÜRÜ VE SANATIYLA EYUPSULTAN SEMPOZYUMU VI TEBLİGLER -l'uı ldytı-dlymıel Vakfı lsl!lm Amşurmuhm Merkezi KtitUphaflesi Dem. No: Tas. No: '3)6- (4:{ <t; "1\J' s EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜGÜ TEL: (0.212) 563 16 65-616 0098 FAX: (0.212) 616 00 78 e.mail: kultur@eyup-bld.gov.tr 3
E Y Ü P S U L T A N SEMPOZYUMU V I EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR YAYINLARI 19,. GENEL YÖNETİM OSMAN SAK YA11N SORUMLUSU İRFAN ÇALIŞAN KAPAK VE SAYFA TASARiivil İLGİ TANITIM,.7. FiLM AS GRAFİK BASKI ELİT OFSET BASILDIGI YER İSTANBUL BASK! TARİHİ MART 2003 ISBN 97 5-93844-1-8 Eyüpsultan Sempozyumu kitabıııda kullmıılmı, tebliğ sahibine ait olanlar dışıııdaki görsel malzemeler Eyüp Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürlüğü arşivine aittir. Kitaptaki tiinı yazılarm ve görselmalzemelerin yayııı hakkı Eyüp Belediyesi'ne aittir. Bir başka yerde izinsiz olarak yaymlmıamaz ve kullmıılamaz. 2
HATTAT SMA L ZÜHDÎ EFEND (?- 1806) Dr. Süleyman BERK 1964 y l nda Bursa/ negöl de dünyaya geldi. lk tahsilini Eyüp-Niflanc lkokulu nda, orta ve lise tahsilini Gaziosmanpafla mam-hatip Lisesi nde tamamlad. 1988 y l nda Marmara Üniversitesi lâhiyat Fakültesi nden mezun oldu. 1994 y l na kadar Diyanet flleri Baflkanl nda lçe Müftüsü olarak görev yapt. Alt y l Atatürk Üniversitesi nde Araflt rma görevlisi olarak bulundu; 2000 y l nda istifa ederek ayr ld. Hâlen, Rotterdam slâm Üniversitesi slâm Sanatlar Fakültesi Dekanl görevini yürütmektedir. Ortaokul s ralar nda ilgi duydu u hat sanat nda ilk dersleri hattat Yusuf Ergün (Erzincânî) (1956-1985) den ald. Hat tarihi çal flmalar yan nda hâlen, hattat Mehmed Özçay ve hattat Osman Özçay dan sülüs ve nesih çal flmalar na devam etmektedir. Fakülte y llar nda Prof. Muhittin Serin den rik a meflketti. 1999 y l nda Prof. Dr. Muhittin Serin den "Hattat Mustafa Râk m da Celî Sülüs ve Tu ra Esteti i" isimli doktora tezini tamamlad. 336
smail Zühdî Efendi nin, burada anmam za vesile olan Eyüpsultan da medfun olmas ndan baflka önemli bir özelli i, celî sülüs yaz da büyük de iflim gerçeklefltirmifl olan Mustafa Râk m Efendi nin yaz hocas ve a abeyisi olmas d r. Bilindi i gibi,normal meflk kaleminin üç kat kal nl kla yaz lan celî sülüs yaz da istenen estetik geliflim uzun süre sa lanamam flt r. Ancak smail Zühdi nin talebesi ve kardefli olan Mustafa Râk m n n k rk y l aflk n çal flmalar neticesi, celî sülüste istenen estetik olgunlu a eriflilmifltir. Mustafa Râk m la birlikte celî sülüs harfleri tenasübüne kavufltu u gibi istif de Râk mla geliflme yoluna girmifltir. (1) Ordu ya ba l Ünye kasabas nda dünyaya gelen smâil Zühdî Efendinin do um tarihi belli de ildir. Genç yaflta, takriben 1750 y llar nda (2) stanbul a gelerek Ahmed H fz Efendi den 3) sülüs ve nesih yaz lar n meflketti. Hat icazetiyle birlikte "Zühdî" mahlas n ald bilinmekle birlikte icazetnâmesi zaman m za gelmedi inden, hangi tarihte ald bilinmemektedir. (4) Kendisinden önce yaflam fl ve ayn ismi tafl yan hattat smail Zühdî (ö. 1144/1731) den ay rdetmek için "Yeni", " kinci" ve "Zühdi-i Sânî" olarak da an lm flt r. (5) Sultan III. Mustafa devrinde Enderûn- Hümayun yaz hocas oldu, vefat na kadar bu görevde kald. (6) K rk mushaf- flerif, say s z hilye-i saadet, murakkaa, k t a ve levha yazm flt r. Eyüpsultan da fiahsultan Türbesi içerisinde mermere mahkuk paftal yaz - Resim 1-2-3; fiahsultan türbesindeki Celi Sülüs yaz lar ve son paftadaki ketebehü smail Zühdi fleklindeki imzas (1) Hattat Râk m n hayat ve sanat ile ilgili genifl bilgi için bkz. Süleyman BERK. Hattat Mustafa Râk m da Celî Sülüs ve Tu ra Esteti- i, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yay mlanmam fl Doktora Tezi,, 1999,155+150 s.; a. mlf. " Hattat Mustafa Râk m n Celî Sülüs ün Esteti inde Ortaya Koydu u Yenilikler", M. U ur Derman 65. Yafl Arma an. stanbul, Sabanc Üniv., 2000, 145-174 (2) M. U ur Derman, " Hattat smail Zühdî Efendi", Hayat Mecmuas, sy. 49 (27 Kas m 1969), s. 26; M. U ur Derman, " smail Zühdü, Yeni" Türkiye Diyanet Vakf slâm Ansiklopedisi (D A), stanbul, Türkiye Diyanet Vakf, 2001, c. XXIII, s. 125 (3) Hayat hakk nda daha genifl bilgi için bkz. Mustakimzâde Süleyman Sadeddin. Tuhfe-i Hattâtîn. stanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyat, 1928, s. 86-87; fievket Rado. Türk Hattatlar, stanbul, 1984, s. 169; Suyolcuzâde Mehmed Necîb Efendi. Davhatu l-küttâb, stanbul, Güzel Sanatlar Akademisi Neflriyat, 1942, s. 43; M. U ur Derman. slâm Kültür Mirâs nda Hat San at ( KMHS), stanbul, slâm Tarih, Sanat ve Kültür Araflt rma Merkezi, 1992, 203 (4) bnülemin Mahmud Kemal nal. Son Hattatlar, stanbul, Milli E itim Bakanl, 1955, s. 472; A. Süheyl Ünver. Hattat smail Zühdü Efendi. stanbul, 50 San at Sever Serisi, 1, 1953, s. 1; Derman, Hayat Mecmuas, sy. 49 (27 Kas m 1969), s. 26; a. mlf., KMHS, 204; a. mlf., D A s. 125; Bu kaynaklardan, Son Hattatlar, s. 472 de ve Derman, KMHS, 204 de 1180/1766 y l nda icazet ald belirtilmesine ra men, Derman, D A, 125 te bunun zaman olarak mümkün olamayaca belirtilmifltir. Zira, belirtilen tarihten üç y l sonra 1183 tarihinde smail Zühdî, kardefli Mustafa Râk m a sülüs-nesihten icazet vermifltir. Belirtilen tarihte. Zühdî art k baflar l bir muallimidir. Yine M. U ur Derman n tesbitiyle; en eski eseri 1175/1761 tarihini tafl d ndan bu tarihten evvel icazet alm fl olmal d r. (5) Derman, Hayat Mecmuas, 26; a. mlf. D A, s. 125 (6) Derman, Hayat Mecmuas, 26 Resim 4; Hattat smail Zühd iye ait Sülüs-Nesih hadisler ve dua (Sabanc hat koleksiyonu) 337
Resim 5; smail Zühdiye ait Sülüs Nesih k ta (7) fiahsultan Türbesi içerisinde bulunan paftal celî sülüs yaz larla ilgili bkz. Süleyman Berk, "Eyüpsultan da Celî Sülüs Kuflak Yaz - lar", Tarihi, Kültürü ve Sanat yla V. Eyüpsultan Sempozyumu, 11-13 May s 2001, st., Eyüp Bld, 2002, s. 109-110. (8) Bu çeflme ile ilgili bkz. Affan Egemen. stanbul un Çeflme ve Sebilleri, s stanbul, Ar tan Yay nlar, 1993, s. 780-781 (9) Ünver, 50 San at Sever Serisi, 1; Derman, Hayat Mecmuas, 26 (10) Derman, D A, 126; a. mlf. Sabanc Koleksiyonu, 100 Resim 6-7; smail Zühdi taraf ndan yaz lan Mezar tafl ve imza detay Resim 8; smail Zühdiye Çeflme hatt detay lar, (7) Ortaköy s rtlar nda talebesinden fiânizâde Mehmed Atâullah Efendi nin yapt rd - çeflmenin 1198/1784 tarihli celî sülüs kitabesi (8) ile Fatih, Niflanc Memed Pafla Camii haziresinde 1219/1804 tarihli Hatice han m mezartafl kitabesi smail Zühdî Efendi nin önemli celî sülüs eserleridir. Zühdî Efendi, Celî sülüs te eski üslûba ba l kalm fl ve bu yönde eser vermifltir. Hat sanat tarihinde smail Zühdî Efendinin önemi, özellikle sülüs ve nesih yaz da, fieyh Hamdullah ve Hâf z Osman dan sonra bir at l m gerçeklefltirmifl olmas d r. Kendinden evvel yaflam fl bu iki hattat n eserleri üzerinde uzun süre çal fl p tetkiklerde bulunduktan sonra, be endi i harf ve kelimeleri seçerek, kendi üslubunu ortaya koymufltur. (9) Fakat, sülüs ve nesih yaz da uslûbu Hâf z Osman a daha yak nd r. Sülüs ve nesihte Hâf z Osman yolunu en güzel flekilde smâil Zühdî gelifltirmifltir. Ayr ca elinden tashihsiz harf ç karmadaki mahareti onu, hattatlar aras nda öne ç karan bir di er özelli i olmufltur. Sanat na son derece hakim bir ele sahiptir. (10) smail Zühdî Efendi yaz daki üslûbuyla kendinden sonra gelen hattatlar derinden etkilemifltir. Vakit buldu unda mesire yerlerine gi- 338
Resim 9; Hattat smail Zühd iye ait Sülüs-Nesih k ta den smail Zühdi Efendi, buralarda bofl durmam fl ve yazd k talar n alt na, yazd mekan da belirtmifltir. Veliefendi Çay r, Sâdâbâd, Yedikule Bostan ve Çeflmemeydan (Saliha Sultan Çeflmesi civar ) gibi mahallerin isimlerini belirtti i yaz lar bulunmaktad r. Kufl fleklinde besmele istifi, yaflad devre göre yenilik say labilecek terkip ve tertipte bir yaz s d r. (11) smail Zühdî Efendinin yazm fl oldu u sülüs nesih bir murakkaa, y llar sonra 1310 y l Ramazan nda hattat Sâmi Efendinin eline geçmifltir. Murakkaa üzerinde çal flan Sami Efendi, celî sülüste yeni bir dönemi girmifltir. Olay flöyle gerçekleflmifltir: 1310 y l Ramazan nda Mart-Nisan 1893) vezir Tevfik Pafla bir akflam iftar verir, iftardan sonra da devrin adetine göre kat lanlara "difl kiras " (12) verilir. Hattat Sâmi Efendiye de hattat smail Zühdî Efendi nin sülüs-nesih bir murak- (11) Topkap Saray Müzesi Güzel Yaz lar Bölümü 314/40 numarada olan ve alt n mürekkebiyle ifllenen bu yaz n n tarihi sehven h. 1013/1604 olarak at lm flt r. Bkz. Derman, Hayat Mecmuas, 26; a. mlf. D A, 126 (12) Difl Kirasi: Eski zaman ramazanlar nda iftara gidilen yerlerde misafirlere hediye makam nda verilen para ve hediye hakk nda kullan l r bir tabirdir. Sanki iftara ifltirakle gelenler, difllerini davet sahibinin zevkine ve sevab na kiralam fl olduklar ndan, davet sahibi de kat lanlara hediyelerini hemen iftar bitiminde takdim ederdi. (Daha genifl bilgi için bkz. Mehmet Zeki Pakal n. Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü ü. stanbul, Milli E itim Bakanl, 1993, c. I, s. 455; M. U ur Derman, "Hattat Sami Efendi nin Difl Kiras ", Hayat Tarih Mecmuas, sy. 12 (Ocak 1969), s.20. Resim 10; Hattat smail Zühd iye ait Celi Sülüs Hat Resim 11; Hattat smail Zühd iye ait h. 1213 m.1798 tarihli Celi Sülüs istif 339
Resim 10; Hattat smail Zühd iye ait Sülüs-Nesih hilyesi (Ekrem Hakk Ayverdi hat koleksiyonu Resim 11; Fatih Niflanc Cami haziresinde bulunan ve smail Zühdi nin Celi Sülüsle yazd mezar tafl kitabesi.(foto raf: Turgut Engin) Resim 12; smail Zühdi nin yazd mezar tafl kitabesi (13) Bu olay tafsilat yla ö renmek isteyenler bkz. Derman, Hayat Tarih Mecmuas, sy. 12 (Ocak 1969), s. 20-22 (14) Hayat ile ilgili bkz. bnülemin, 309-313. (15) Süleyman Berk, "Eyüpsultan S n rlar çerisinde Hattat Mustafa Râk m a Ait Mezartafl Kitabeleri", III. Eyüpsultan Sempozyumu 28-30 May s 1999, stanbul, Eyüp Belediyesi, 2000, s.244-246; fiinasi Acar, "Hattat Mezar Tafllar (I)", AD Art Dekor, sy. 81 (Aral k 1999), s. 120. kaas difl kiras olarak takdim edilir. Murakkaa ya hayran kalan Sami Efendi, hemen orac kta sa na ve soluna ayd nlatma lambalar n koyduran Sami efendi, kona n hizmetçisinin sahur yeme i ikaz na kadar yaz - lar inceler. Sami Efendi sanat hayat nda, bu murakkaan n ehemmiyetinin büyük oldu- unu devaml söylemifltir. (13) Bilindi i gibi hattat Sâmi Efendi celî sülüs ve talîkte hâlâ geçilemeyen üstadd r. Mustafa Rak m talebesi Mehmed fiâkir Recâi Efendi (1804-1874) den (14) ders alm fl ve celî sülüste Râk m yolunda eser vermifltir. Bu murakkaa dan sonra Râk m da bulunan noksanl klar tamamlayarak, Râk m yolunda ayr bir flive sahibi olmufltur. Dolay s yla Sami Efendi ve kendinden sonra gelenlere bu murakkaan n tesiri olmufltur denebilir. Matbaan n yayg n olmad ve mekteb-üslûb sahibi hattatlar n eserlerinin bas l p da- t lamad böyle dönemlerde, hattatlara bu çeflit yaz hediyelerinin ehemmiyeti büyük olmufltur. Bilindi i üzere hattat fieyh Hamdullah, II. Bâyezid in kendisine hazinede bulunan Yâkut yaz lar n incelemek üzere vermesi ile yeni üslûbunu oluflturmufltur. Enderun daki yaz hocal dolay s yla imzalar nda "kâtibi saray- sultânî", hâce-i Enderûn-i Hümâyun" s fatlar n kullanm flt r. 1 fievval 1221 (12 Aral k 1806) tarihinde vefat eden smail Zühdî Efendi Edirnekap Kabristan na defnedilmifltir. Celî sülüs bafl tafl ile celî ta lik ayak tafl kardefli hattat Mustafa Râk m taraf ndan yaz lm flt r. Manzum ayak tafl yine kardefli taraf ndan nazmedilmifltir. (15) Celî sülüs ayak tafl n n ibaresi flöyledir: Rahimehu l-lahi teâlâ Kâtib-i sarayi s-sultânî Ve Hâzin-i kelâmu r-rabbânî Reîsu l-hattâtîn merhum smâil ez-zühdî Efendi Rûhiçûn Fatiha 1221 Ketebehu Râk m el-ma rûf bi ehi l-merhûm Celî ta lîk ile yaz lan ayak tafl n n ibaresi: Rûhiçunlillahi l-fatiha Derî â hofl nüvîsân- zamân n Zühdî-i üstâd n Vefât etti kîm asâr yla zeyn olmufldu her mahfil Kalem dûd-i dilin k ld mürekkeb yazd tarîhin 340
Kubûrî eyledi hattat Zühdî âh kim menzil (16) Fî 1221 yevmi l-îd Ketebehû Râk m el-müderris ufire lehû Ve li ehîhi l-merhum Bu mezartafl kitabeleri hâlen yerlerinde durmakta olup, hattatlarca ziyaret edilmektedir. Bu mezartafl ile alâkal hofl bir rüya da kaynaklarda anlat lmaktad r. Mustafa Râk m bu kitabeyi kal p olarak haz rlad gece rüyas nda a abeyisini görür. smail Zühdî flöyle der: "Elif leri c l z yapm fls n onlara birer kaftan giydir!" Râk m verilen bu iflaret üzerine elifleri biraz kal nlaflt r r. (17) Vefat üzerine Surûrî flu tarihi düflürmüfltür: "Âh dan harf-i elif evvelinde elif meflkeyledim târîhde: Göçdü fievval evvelinde Zühdî-i Hattat hayf" (18) B BL YOGRAFYA ACAR, fiinasi. "Ebced Hesab yla Tarih Düflürme", Yap Mimarl k, Kültür ve Sanat Dergisi, sy. 243 (fiubat 2000), s. 80-85. -"Hattat Mezar Tafllar (I)", AD Art Dekor, sy. 81 (Aral k 1999), s. 112-122. BERK, Süleyman. "Eyüpsultan S n rlar çerisinde Hattat Mustafa Râk m a Ait Mezartafl Kitabeleri", III. Eyüpsultan Sempozyumu 28-30 May s 1999, stanbul, Eyüp Belediyesi, 2000, s.242-249. -"Eyüpsultan da Celî Sülüs Kuflak Yaz lar", Tarihi, Kültürü ve Sanat yla V. Eyüpsultan Sempozyumu Tebli ler, 11-13 May s 2001, stanbul, Eyüp Belediyesi, 2002, s. 106-111. -Hattat Mustafa Râk m da Celî Sülüs ve Tu ra Esteti i, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yay mlanmam fl Doktora Tezi, 1999,155+150 ref. " Hattat Mustafa Râk m n Celî Sülüs ün Esteti inde Ortaya Koydu u Yenilikler", M. U ur Derman 65. Yafl Arma an. stanbul, Sabanc Üniversitesi, 2000, s. 145-174. DERMAN, M. U ur, "Hattat Sami Efendi nin Difl Kiras ", Hayat Tarih Mecmuas, sy. 12 (Ocak 1969), s.20-22 slâm Kültür Mirâs nda Hat San at ( KMHS), stanbul, slâm Tarih, Sanat ve Kültür Araflt rma Merkezi, 1992, s. 33-43, 178-244. " smail Zühdü, Yeni" Türkiye Diyanet Vakf slâm Ansiklopedisi (D A), stanbul, Türkiye Diyanet Vakf, 2001, c. XXIII, " Hattat smail Zühdî Efendi", Hayat Mecmuas, sy. 49 (27 Kas m 1969), s. 26 -Sabanc Koleksiyonu. stanbul, Akbank Yay nlar, 1995, 14-179. EGEMEN, Affan. stanbul un Çeflme ve Sebilleri, s stanbul, Ar tan Yay nlar, 1993, 860 s. NAL, nülemin Mahmud Kemal. Son Hattatlar, stanbul, Milli E itim Bakanl, 1955, 839 s Mustakimzâde Süleyman Sadeddin. Tuhfe-i Hattâtîn. stanbul, Türk Tarih encümeni Külliyat, 1928, 756 s. PAKALIN, Mehmet Zeki. Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü ü. stanbul, Milli E itim Bakanl, 1993. RADO, fievket. Türk Hattatlar, stanbul, 1984, 303 s. Suyolcuzâde Mehmed Necîb Efendi. Davhatu l-küttâb, stanbul, Güzel Sanatlar Akademisi Neflriyat, 1942, 160 s. ÜNVER, A. Süheyl. Hattat smail Zühdü Efendi. st., 50 San at Sever Serisi, 1, 195 Resim 14; smail Zühdi nin Celi Sülüs levhas. Levhan n alt k sm nda meflekkahu smail Zühdi fi sahrâ-i veliefendi ibaresi bulunmaktad r. Bu ibareden bu levhay veliefendi çay r nda yazd anlafl lmaktad r. (16) Bu kitabelerin hem hattat hem de nâz m hattat Mustafa Râk m d r. bnülemin Son Hattatlar s. 480 de buradaki "kubûr" kelimesine itiraz etmekte, bu kelimenin burada yanl fl kullan ld n iddia etmektedir. Halbuki, buradaki kubûr kelimesi arapça "kabr= kabir kelimesinin ço ulu olan kubûr kelimesini ifade etmemektedir. Buradaki kubûr, kalem kutusu anlam na gelen kubûrdur. Dolay s yla bu m sra n anlam : Hattat Zühdî, kalemini kubura (kalem kutusuna) koydu, art k yaz yazmayacak, kalemi menzil olarak kuburu seçti, fleklinde olmaktad r. (17) Bu vak ay Bakkal Ârif ten naklen merhum Necmeddin Okyay M. U ur Derman a anlatm flt r. Bkz. Derman, Hayat Mecmuas, 26; a. mlf. Sabanc Koleksiyonu, stanbul, Akbank Yay nlar, 1995, s. 100. (18) fiinasi Acar, "Ebced Hesab yla Tarih Düflürme", Yap Mimarl k, Kültür ve Sanat Dergisi, sy. 243 (fiubat 2000), s. 83. Resim 15; smail Zühdi den bir hat Resim 16; smail Zühdi nin mezar n n genel görünümü Resim 17; Kardesi Hattat Mustafa Rak m n Celi Sülüsle yazd smail Zühdi nin mezar - n n bafltafl k sm. Resim 18; Bafltafl nda Mustafa Rak m n imza detay Ketebehü Râk m el - Maruf biehi lmerhum. 341