TURİZMİN TÜRKİYE DE 1980 SONRASI DÖNEMDE CARİ İŞLEMLER DENGESİNE ETKİSİ

TURİZMİN TÜRKİYE DE 1980 SONRASI DÖNEMDE CARİ İŞLEMLER DENGESİNE ETKİSİ Onur GÜLBAHAR Okan Üniversitesi, Uygulamalı Bilimler Yüksekokulu, Turizm ve Otelcilik Bölümü, Yrd. Doç. Dr. Tuzla İstanbul / TÜRKİYE onur.gulbahar@okan.edu.tr ÖZET Özellikle Gelişmekte Olan Ülkeler için en önemli ekonomik hedeflerden biri, Ödemeler Dengesi ve bu denge üzerinde en etkili hesap olan Cari İşlemler Dengesi açıklarını minimize etmektir. Cari açık, genelde ödemeler dengesinin fazla veren kalemlerinden hizmetler içinde yer alan turizm ile kapatılmaya çalışılmaktadır. Turizm, özellikle gelişmekte olan bazı ülkelere istihdam yaratması, diğer sektörlere katkı sağlaması, yatırımları canlandırması ve gelir yaratması gibi ekonomik katkılar sağlamaktadır. Türkiye ekonomisi açısından büyük öneme sahip olan turizm, 1980 sonrası dönemde, sektörü geliştirme yönünde belirlenen hedef ve politikalar ile yasal düzenlemeler sayesinde ülkenin en çok döviz getiren sektörlerinden biri haline gelmiştir. Ancak bu gelişme hızlı ve plansız gerçekleşmiş, bu yüzden de sağlam bir temele oturmamıştır. Türk turizminin cari açıkları azaltmada daha etkili olabilmesi için, turist sayısının, turizm gelirinin ve turist başına harcamaların artırılması gerekmektedir. Bunun için yapılacaklar arasında, turizmin çeşitlendirilmesi, tüm yıla yayılması, sektörün güçlendirilmesi, dünyadaki gelişmelerin takip edilerek sürdürülebilir bir turizm gelişmesinin sağlanması sayılabilir. Anahtar Kelimeler: Ödemeler Dengesi, Cari İşlemler Dengesi, Türkiye, Turizm, Turizm Gelirleri THE EFFECT OF TOURISM IN THE CURRENT ACCOUNT BALANCE OF TURKEY IN THE PERIOD AFTER 1980 ABSTRACT One of the most important economic targets especially for the developing countries is to minimize the deficits in the Balance of Payments and Current Account Balance. Countries try to cover the Current Account deficit generally by the help of tourism, which is part of the Services Account of the Balance of Payments. Tourism has some economic contributions especially for some developing countries like creating employment, supporting other sectors, firing investments and attracting foreign assets. Tourism sector, which has a great importance for Turkish economy, has become one of the strongest foreign exchange earner sectors, thanks to the developing targets and policies along with the regulations effective since the beginning of 1980s. On the other hand, as this growth has occurred fast and unplanned, the sector could not have strong groundwork. In order to make Turkish tourism more effective in reducing the current account deficit, international tourist arrivals, tourism receipts and tourist expenditure per tourist have to be increased. For this goal, there are lots to do, like diversifying tourism, making tourism season longer, strengthening the sector, maintaining sustainable tourism development by following latest trends, etc. Key words: Balance of Payments, Current Account Balance, Turkey, Tourism, Tourism Receipts Giriş Günümüzde seyahat ve turizm, dünya genelinde en fazla gelir getiren ekonomik sektörlerden biri konumundadır. Her yıl milyonlarca insan bu faaliyete katılmakta, milyarlarca Dolar harcama yaparak büyük bir ekonomi oluşturmaktadırlar. Dünya Turizm Örgütü nün verilerine göre 2007 yılında dünya seyahat hareketlerine katı 154

Turizmin Türkiye de 1980 Sonrası Dönemde Cari İşlemler Dengesine Etkisi lanların sayısı 900 milyonu geçmiş, yaratılan gelir 850 milyar Doları aşmıştır. Uluslararası turizme katılanların sayısının 2010 yılında 1 milyar, 2020 yılında ise 1,6 milyarı bulacağı tahmin edilmektedir. Ülkeler bu büyük gelirden alabilecekleri en büyük payı almaya çalışmakta, turizmden ekonomilerine mümkün olduğu kadar döviz katkısı sağlamayı amaçlamaktadırlar. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde ödemeler dengesinin en önemli hesabı olan cari işlemler dengesi, genellikle dış ticaret kaleminin negatif etkisiyle açık vermektedir. Ülkeler, bu açığı kapatmak için hizmetler dengesinden ve bu denge içinde fazla veren dış turizm dengesinden faydalanmaktadırlar. Burada esas olarak dış turizm gelir ve giderleri ile bunların dış ticaret ve milli gelire oranları önem kazanmaktadır. Bu düşüncelerin ışığı altında, çalışmanın ilk bölümünde turizm endüstrisinin genel olarak ülke ekonomileri için önemi ve gelir getirici katkılarına kısaca yer verilecek, cari işlemler hesabına ve dolayısıyla ödemeler dengesine nasıl etkileri olduğu açıklanmaya çalışılacaktır. Daha sonraki bölümde, Türkiye nin Ödemeler Dengesi hesap detaylarına yer verilecek, özellikle dış turizm dengesinin yer aldığı Hizmet Ticareti ve bağlı olduğu Cari İşlemler Hesabının alt kalemleri incelenecektir. Üçüncü bölümde, 1980 ve sonrası dönemde Türkiye de turizmin gelişimine kısaca yer verilecek, bu doğrultuda ortaya konan planlar ve düzenlemeler ana hatlarıyla açıklanacak, söz konusu çabaların sonucunda sektörün gelişimi turist sayıları, turizm gelirleri gibi verilerle incelenecektir. Türkiye nin dış turizm dengesinin Cari İşlemler Hesabındaki yerini daha iyi algılamak için öncelikle, turizm gelirleri ihracat ve GSMH ile karşılaştırılacaktır. Ayrıca, turizm harcamalarının ithalat ile ve dış turizm dengesinin Cari İşlemler Hesabındaki diğer kalemlerle karşılaştırılması yapılarak, ortaya çıkan veriler değerlendirilecektir. Sonuç bölümünde ise, elde edilen veriler değerlendirilerek ülkemiz açısından turizmin Cari İşlemler Dengesindeki pozitif etkisini daha da artırma ve özellikle Dış Ticaret açığını kapatma yönünde yapılabilecekler konusunda öneriler getirilmeye çalışılacaktır. I. Turizmin Ekonomik Etkilerine Genel Bir Bakış Turizm sektörü, ülkelerin sosyo ekonomik gelişmişlik düzeylerine çeşitli açılardan katkı sağlayan bir faaliyet koludur. İhtiyaç duyulan dövizi kazandırması, istihdamı artırması ve modern yaşam koşullarını insanlara sunması yanında, genel ekonomi içinde yatırımları uyarıcı, kişisel geliri ve kamu gelirlerini artırıcı, gelir dağılımını ve bölgesel kalkınma düzeyini dengeleyici bir sektör olarak görünmektedir (Yağcı, 2007: 164; İçöz, 2005: 182 186). Özellikle gelişmekte olan ülkeler açısından altyapının ve turizmle bağlantılı yan sektörlerin geliştirilmesi, teknoloji transferi sağlanması, yabancı sermaye yatırımlarının teşviki, vb. gibi birçok avantajı bulunmaktadır (Yarcan, 1996: 31). Turizmin Cari İşlemler Dengesine etkisinden bahsederken, genel olarak ülkelere ekonomik açıdan ne gibi katkılar sağladığı konusuna kısaca değinmek gerekmektedir. Ülke ekonomisine turizmin yaptığı bazı etkiler aşağıdaki gibi incelenebilir; Turizmin İstihdama Etkisi: Emek yoğun bir sektör olan turizmin üç tür istihdam yaratıcı etkisi vardır. Bunlardan biri, oteller ve konaklama tesislerinde olduğu gibi doğrudan etki, diğeri doğrudan turizm ile ilgili olmamakla birlikte turizme de hizmet veren sektörlerdeki (tarım sektörü, ulaştırma Number 24, 2008 155

Onur Gülbahar sektörü vb.) dolaylı etki ve üçüncüsü ise turizmden elde edilen gelirin yarattığı (inşaat sektörü gibi) ek istihdam etkisidir (Tolungüç, 1992: 109 111). Turizmin Diğer Ekonomik Sektörlere Etkisi: Turizmin tarım, sanayi ve hizmetler sektörleri ile bunların alt kolu olan birçok iş koluna katkısı bulunmaktadır. Turistik tüketim tarım sektörü için görünmeyen bir ihracat yaratırken, üretimde bulunanlara doğrudan gelir sağlamakta (Dinçer, 1993: 93) ve istihdamı artırmaktadır (Bahar ve Kozak, 2006: 142). Turizmin sanayi sektörüne katkısı da oldukça fazladır. Gıda ve içki gibi tüketim mallarını üreten sanayiler, deri mamulleri ve seramik gibi ara malı üreticileri, ulaştırma araçları ve inşaat malzemeleri gibi yatırım malı üreten sanayilere çeşitli oranlarda ekonomik katkıları bulunmaktadır (İçöz, 2005: 300). Turizm, içinde bulunduğu hizmetler sektörüne de (ulaştırma gibi) çok önemli ekonomik katkılar sağlamaktadır (Bahar ve Kozak, 2006: 144). Turizmin Bölgesel Ekonomik Gelişmeye Etkisi: Bir bölgede, turizm yatırımları ile birlikte yeni iş alanlarının açılması, çalışanların gelirlerini artırır, gelir dağılımını olumlu etkiler (Çeken, 2003: 147) ve bölge dışına doğru işgücü kaybını azaltır. Bunun sonucu artan gelir, bölge içinde ticareti ve altyapı hizmetlerini hareketlendirmektedir (Ünlüönen vd., 2007: 177). Ülkenin bir bölgesinde turizmin geliştirilmesi, kazanılan zenginliğin diğer bölgelerde harcanması ile zenginliğin bu bölgelere aktarılması ve refah seviyesinin yükselmesine, bu sayede bölgesel kalkınmanın hız kazanmasına katkıda bulunmaktadır (İlkin ve Dinçer, 1991: 37). Turizmin Yatırımlara Etkisi: Bir bölgede turistik doğal çekiciliklerin bulunması, turizm yatırımlarını bu bölgeye çekmekte, bölgenin genel alt yapı yatırımları da diğer bölgelere göre daha hızlı gerçekleşmektedir (Yağcı, 2007: 167 168). Turistik alt ve üst yapı yatırımları, bölgeye doğrudan yerli ve yabancı yatırımları da çekmektedir. Yabancı yatırımcılar içinde yer alan çok uluslu şirketler, istihdam yaratarak, ülkelerin döviz gelirlerini artırarak ve sahip oldukları ileri bilgi ve işletme yöntemlerini aktararak, yatırım yaptıkları bölgelere olumlu katkılar sağlamaktadırlar (Dinçer, 1993: 90 91). Turizmin Gelir Yaratıcı Etkisi: Bir ülke ya da bölgede yapılan turistik harcamalar, hem o bölgedeki insanların ve dolayısıyla bölgenin gelirlerini artırmakta, hem de turizm ile bağlantılı sektörlere gelir yaratarak, çarpan mekanizmasının da yardımıyla genel ekonomiye çok daha fazla bir gelir getirmektedir (Kar ve diğerleri, 2004: 90). Turizmin Ödemeler Dengesine Etkisi: Uluslararası turizm, ödemeler dengesinin cari işlemler hesabı altında bulunan hizmetlerin önemli bir kalemidir. Uluslararası turizm hareketleri, turist gönderen ülkenin döviz talebini, turist kabul eden ülkenin de döviz arzını artırdığından, ülkelerin ödemeler dengesi üzerinde etkilidir. Bu açıdan, turizm gelirleri ödemeler dengesi açık veren ülkeler için oldukça önemli bir döviz kaynağıdır (Kar ve diğerleri, 2004: 89). Diğer yandan, ülke dışına gerçekleşen turizm hareketleri nedeniyle ülkeden döviz çıkışı, yabancı yatırımcıların kar transferi, ithal malzeme kullanımı, yabancı personel maliyetleri vb. ise ödemeler dengesi üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktadır (Özkök, 2008: 58). Uluslararası turizm hareketlerinin günümüzde ulaştığı boyut, turizmin ödemeler dengesi üzerindeki etkilerini de önemli bir noktaya getirmiştir. Hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerin ödemeler dengesinde turizmin yeri ve bazı ülkelerin bu alanda elde ettiği başarılar, turizmi ülkelerin gelir getirici sektörleri arasında önemli bir yere oturtmuştur (Toskay, 1989: 56). 156

Turizmin Türkiye de 1980 Sonrası Dönemde Cari İşlemler Dengesine Etkisi Demek oluyor ki, turizm, ulusal ekonomi için aynı zamanda ek bir ihracat kaynağıdır. Ülkede turizm hareketlerinin gelişmesi, ekonomik refahı artırıcı bir etki yaratırken, turistlerin bu ülkelerde yaptıkları tüketim harcamaları da ciddi bir görünmeyen ihracat geliri olarak değerlendirilmektedir (Orhon, 1977: 21). Bir ülkede turizmin gelişmesi, yabancı yatırımları da ülkeye çekerek sermaye girişi sağlamakta, bu da ödemeler dengesi üzerinde pozitif bir etki yaratmaktadır. Ödemeler dengesi açıklarının kapatılması için turizm sektörüne başvurulmasının bazı nedenleri arasında (Özkök, 2008: 57 59); Turizmin, diğer sektörlerde olduğu gibi büyük altyapı yatırımları gerektirmeyen, emek yoğun bir sektör olması; etkili bir tanıtım, ulaşım ve vergi kolaylıkları veya fiyat indirimlerinin turistleri ülkeye çekebilmesi, Turizm ürününün üretildiği yerde tüketilmesi, doğrudan döviz girişi yaratırken, ürün çeşitlendirme imkanlarının fazla olmasının da, döviz kazandırma etkisini artırması sayılabilmektedir. II. Ödemeler Dengesi Türkiye Uygulaması Bir ekonomide, yerleşik kişilerin diğer ekonomilerdeki yerleşik kişilerle belli bir dönem içinde yapmış oldukları ekonomik işlemlerin kayıtlarının tutulduğu istatistiksel rapora Ödemeler Dengesi denmektedir (TCMB, 2008a: 1). Ödemeler Dengesi içerisinde en önemli kalemlerden biri Cari İşlemler Hesabıdır. Ülkenin ihraç ve ithal ettiği mallar ve hizmetler, bu ana kalem altında yer almaktadır (Seyidoğlu, 2001: 388). Türkiye de Ödemeler Dengesi kalemleri ana hatlarıyla aşağıdaki şekilde sınıflandırılmaktadır (TCMB, 2008a: 24 27): I. CARİ İŞLEMLER HESABI A. Dış Ticaret Dengesi 1. Genel Mal Ticareti 1.1. İhracat 1.2. İthalat 2. Parasal Olmayan Altın 3. Limanlarda Sağlanan Mallar B. Hizmetler Dengesi 1. Taşımacılık 2. Turizm 3. İnşaat Hizmetleri 4. Sigorta Hizmetleri 5. Finansal Hizmetler 6. Diğer Ticari Hizmetler 7. Resmi Hizmetler 8. Diğer Hizmetler C. Gelir Dengesi D. Cari Transferler II. SERMAYE VE FİNANS HESAPLARI A. Sermaye Hesabı B. Finans Hesapları III. NET HATA VE NOKSAN Cari İşlemler Hesabı dört ana kalemden oluşmaktadır. Bunlardan en önemlisi, mal ihracat ve ithalatının yer aldığı Dış Ticaret İşlemleri dir (Ertürk, 2001: 438). Ancak, bazen ülkelerin Dış Ticaret Dengesi pozitif olduğu halde, Cari İşlemler açığı oluştuğu ya da Dış Ticaret Dengesi sürekli olarak açık verdiği halde Cari İşlemler ve hatta Ödemeler Dengesi fazlası oluştuğu görülebilmektedir. Aradaki bu fark, genellikle Cari İşlemler Hesabının ikinci önemli kalemi olan Hizmetler Dengesinden kaynaklanmaktadır (Barda ve Alkin, 1967: 168). Burada muhasebeleştirilen kalemler içinde (TCMB, 2008a: 15 17); - Taşımacılık (navlun, uluslararası yolcu ve bagaj taşıma işlemleri, vb.) - Turizm (dış turizm gelir ve giderleri), - İnşaat (yurt içinde yerleşik inşaat şirketlerinin yurt dışında gerçekleştirdikleri inşaat hizmetleri ile ilgili gelirler), Number 24, 2008 157

Onur Gülbahar - Sigorta (navlun sigortası, yurt dışında yerleşik kişilerle gerçekleştirilen diğer sigorta ve reasürans işlemleri), - Finansal hizmetler (yerleşikler ile yerleşik olmayanlar arasında gerçekleştirilen finansal aracılık ve yardımcı hizmetler), - Diğer ticari hizmetler (mal ticareti nedeniyle sağlanan veya ödenen komisyon vb. gelir ve giderler), - Resmi hizmetler (diplomatik, hükümet dış teşkilat hizmet gelir ve giderleri) ve - Diğer hizmetler (posta, kurye, telekomünikasyon hizmetleri, telif hakkı ve lisans ücretleri, vb.) yer almaktadır. Bu hesaptaki üçüncü önemli kalem ise, çalışanların ücretleri, doğrudan yatırım, portföy yatırımları ve diğer yatırımlardan elde edilen gelir ve ödenen tutarlardan oluşan Gelir Dengesi dir. Cari İşlemler Hesabının son ana kalemi olan Cari Transferler de, karşılıksız bağış, hibe vb. resmi transferlerle, işçi havaleleri ve diğer transferleri kapsamaktadır (TCMB, 2008a: 5). Sermaye ve Finans Hesapları ise, iki ana kalemden oluşmaktadır. Sermaye işlemleri, genellikle bir ülkedeki yerleşiklerin diğer ülkelerde yaptıkları fiziki yatırımlar (üretim tesisi, bina arazisi vb.) (Seyidoğlu, 2001: 393), patent yayımlama hakkı gibi maddi olmayan varlıklar ve göçmen transferlerinden oluşmaktadır. Finansal işlemler ise, kısa ve uzun vadeli uluslararası sermaye akımlarını içermektedir. Bunlar da, doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları, finansal türevler, diğer yatırımlar (krediler, mevduat hesapları, vb.) ve rezerv varlıklar (döviz, parasal altın, IMF rezervleri, SDR, vb.) şeklinde alt kalemlere ayrılmaktadır (TCMB, 2008a: 6 9; Seyidoğlu, 2001: 393). Ödemeler Dengesinin son hesabı olan Net Hata ve Noksan, bilançoyu muhasebe kayıtları anlamında denkleştirmek amacıyla kullanılan ve tek bir kalemden oluşan hesaptır (Seyidoğlu, 2001: 397). III. Turizmin 1980 Sonrası Dönemde Türkiye nin Cari İşlemler Dengesindeki Yeri 1980 li yıllardan itibaren ülkemizde turizmin Cari İşlemler Dengesi içindeki seyri, belirlenen hedef ve politikaların uygulanmasıyla ilgilidir. Bu açıdan, Kalkınma Planlarında turizmin yeri ve yapılan düzenlemeler öne çıkmaktadır. Turizm, ekonomik gelişme için 1980 lerden itibaren itici bir güç ve iktisat politikalarının önemli bir parçası haline gelmiştir (Unur, 2000: 10). 1972 yılında çıkarılan Seyahat Acentaları ve Seyahat Acentaları Birliği Kanunu ile 1982 yılında çıkarılan Turizmi Teşvik Kanunu, hem Türk turizminin gelişmesine verilen önemi yansıtmış, hem de ülkemizin bir turizm ülkesi haline gelmesini sağlamıştır. 1972 yılında çıkarılan kanunla Türkiye Seyahat Acentaları Birliği (TÜRSAB) kurulmuş ve seyahat acentaları ile ilgili düzenlemeler yapılmıştır. Turizmi Teşvik Kanunu ile de, turizmin özellikle belli bölgelerde (Akdeniz gibi) geliştirilmesi için yatırımların özendirilmesi yolunda vergi indirimleri, vergi muafiyetleri, düşük faizli krediler, hibeler gibi birçok kolaylık getirilmiştir. 1979 1983 yıllarını kapsayan 4. Beş Yıllık Kalkınma Planında, turizm gelirlerinin, turist sayısının, turistik yatak kapasitemizin ve konaklama tesisi yatırımlarının artırılması hedeflenmiş; kitle turizminin öne çıkarılması, kamu ve özel sektör turizm yatırımlarının özendirilmesi ve turizm eğitimine önem verilmesi gibi politikalar benimsenmiştir (DPT, 1979: 429 432). 5. Planda (1985 1989), bir önceki planın hedef ve politikalarına ek olarak, turizmin çeşitlendirilmesi ile Balkan ve Üçüncü Dünya Ülkeleriyle turistik ilişkilerin geliştirilmesi politikaları belirlenmiştir (DPT, 1985: 120). 1990 1994 yıllarını kapsayan 6. Planda, ek olarak turizm istihdamının eğitimli ele 158

Turizmin Türkiye de 1980 Sonrası Dönemde Cari İşlemler Dengesine Etkisi manlar ile artırılması, kaliteli alt ve üstyapı yatırımlarının artırılması, charter taşımacılığının ve yerli seyahat acentalarının ilerlemesi, turizm sezonunun uzatılması, doğal güzelliklerin ve kültürel değerlerin korunarak turizme açılması politikaları hedeflenmiştir (DPT, 1989: 281 282). 7. Planda (1996 2000), talebe bağlı olarak küçük ölçekli işletmelerin gelişmesi ve KOBİ statüsünde değerlendirilmeleri, hizmet kalitesinin yükseltilmesi ve sektörle ilgili çeşitli yasal düzenlemelerin yapılması öngörülmüştür (DPT, 1995: 162 164). 2001 2005 yıllarını kapsayan 8. Planda, turizm sektörünün sağlam bir yapıya kavuşturulması, turizmin tüm yıla yayılması ve turizm alanlarının genişletilmesi, sürdürülebilir turizm gelişimi gibi politikalar ek olarak belirlenmiştir (DPT, 2000: 167 168). 9. Planda (2007 2013) ise, varış noktası (destinasyon) yönetimine ağırlık verilerek alternatif turizm türlerinin geliştirilmesi, sağlık hizmetleri turizminin desteklenmesi amaçlanmıştır (DPT, 2006: 81 82). 9. Beş Yıllık Kalkınma Planı Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporunda yer alan amaçlar arasında; turist sayısının artırılması yanında kişi başına düşen geliri yükseltmek, sürdürülebilir ve karşılaştırmalı rekabet üstünlüğüne uygun turizm çeşitlerini geliştirmek, firma karlılığı yanında ekonomik faydayı gözetmek, seyahat sektöründeki eğilimleri takip ederek yeni ürünler ve yeni kaynaklar yaratmak ön plana çıkmaktadır (DPT, 2007: vii viii). Yukarıda kısaca değinilen politikaların bir kısmı planlandığı dönemlerde uygulanabilirken, büyük bir bölümünün uygulaması gecikmiştir. Uygulanan politikaların etkisiyle 1980 ve sonrasında ülkemizin turizm gelir gider dengesini yansıtan Tablo 1 e göre, günümüze kadar bu denge gelir yönünde artan bir seyir izlemektedir. 1980 yılında net turizm geliri 212 milyon USD dolayında iken, 1985 te ilk kez 1 milyar USD yi aşmıştır. 1990 yılında 2 milyarı aşarak 2,7 milyar USD dolayında gerçekleşen ülkemiz net turizm geliri, 1993 te 3 milyar USD yi, 1995 te 4 milyar USD yi, 1997 de 6 milyar USD yi geçmiştir. 2001 yılında turizm gelir gider dengesi 8 milyar USD nin üzerinde fazla vermiş, bu rakam 2002 de 10 milyar USD yi, 2005 te ise 15 milyar USD yi geçmiştir. Net turizm gelirleri bakımından ülkemiz bugün dünyada üst sıralardadır. Turizm gelir ve giderlerimizin seyrine bakıldığında (Tablo 1), 1984 yılında hem gelir hem de giderlerin bir önceki yıla göre %100 den fazla arttığı görülmektedir. Bunun nedenleri, 24 Ocak 1980 kararları ile döviz alış ve satışının serbestleşmesi, yurt dışına çıkışların serbest bırakılması ve yolcuların beraberinde götürebilecekleri döviz miktarının artması olarak öne çıkmaktadır (Şahin, 2007: 419). 1985, 1987, 1988, 1992 ve 1997 deki hızlı artışlar sonunda 8 milyar USD yi aşan turizm gelirleri, Çernobil nükleer kazası ve Akdeniz de Libya ABD gerginliğinin yaşandığı 1986 daki %18 lik azalış ve 1.Körfez Krizinin damgasını vurduğu 1991 yılındaki %18 lik azalış dışında her yıl artmıştır. 1997 Güneydoğu Asya ve 1998 Rusya mali krizleri dolayısıyla sektörün büyüme hızı yavaşlarken, 1999 yılında meydana gelen 17 Ağustos ve 12 Kasım depremlerinin etkisiyle o yıl turizm gelirleri %33,4 oranında azalmıştır. 2000 2005 yılları arasında ise %11 ile %47 arasında sürekli artışlar meydana gelmiştir. 2003 yılında başlayan 2.Körfez Krizinin etkisiyle turist sayısında azalma olsa da, 2003 yılından itibaren gurbetçilerimizin Türkiye de yaptıkları seyahat ile ilgili harcamaların turizm geliri olarak kaydedilmeye başlanması, turizm gelirlerinin artmaya devam etmesini sağlamıştır (Şahin, 2007: 420). Ancak, 2006 yılında yaşanan ulusal ve ülkemizi etkileyen uluslararası olumsuzluklar (kuş gribi, İsrail Lübnan savaşı vb.) nedeniyle turizm gelirleri %7 oranında azalmıştır. Number 24, 2008 159

Onur Gülbahar Yıllar Turist Sayısı Tablo 1. Turizm Gelir Gider Dengesi (1980 2007) (USD) Turizm Geliri (x1000) Artış Oranı (%) Turist Başına Gelir Turizm Gideri (x1000) Artış Oranı (%) Gelir Gider Dengesi (x1000) 1980 1 057 364 326 654 16,40 309 114 738 20,70 211 916 1981 1 158 125 381 268 16,72 329 103 313 9,96 277 955 1982 1 148 363 370 320 2,87 322 108 919 5,43 261 401 1983 1 506 557 411 088 11,01 273 127 337 16,91 283 751 1984 1 855 337 840 000 104,34 453 276 806 117,38 563 194 1985 2 190 217 1 482 000 76,43 677 323 600 16,90 1 158 400 1986 2 397 282 1 215 000 18,02 507 313 570 3,10 901 430 1987 2 906 065 1 721 117 41,66 592 447 739 42,79 1 273 378 1988 4 265 197 2 355 295 36,85 552 357 966 20,05 1 997 329 1989 4 516 077 2 556 529 8,54 566 565 000 57,84 1 991 529 1990 5 397 748 3 225 000 26,15 597 520 000 7,96 2 705 000 1991 5 552 963 2 654 000 17,71 478 592 000 13,85 2 062 000 1992 7 104 065 3 639 000 37,11 512 776 000 31,08 2 863 000 1993 6 525 202 3 959 000 8,79 607 934 000 20,36 3 025 000 1994 6 695 705 4 321 000 9,14 645 866 000 7,28 3 455 000 1995 7 747 389 4 957 000 14,72 640 912 000 5,31 4 045 000 1996 8 538 864 5 962 100 20,28 698 1 265 000 38,71 4 697 100 1997 9 725 349 8 088 549 35,67 832 1 716 000 35,65 6 372 500 1998 9 431 280 7 808 940 3,46 828 1 753 900 2,21 6 055 000 1999 7 487 365 5 203 000 33,37 695 1 471 000 16,13 3 732 000 2000 10 428 153 7 636 000 46,76 732 1 711 000 16,32 5 925 000 2001 11 619 909 10 066 512 31,83 866 1 738 000 1,58 8 328 512 2002 13 248 176 11 900 925 18,22 898 1 880 000 8,17 10 020 925 2003 13 956 405 13 203 144 10,94 946 2 113 339 12,41 11 089 805 2004 17 548 384 15 887 700 20,33 905 2 527 390 19,43 13 360 310 2005 21 124 886 18 153 505 14,26 859 2 870 408 13,72 15 283 097 2006 19 819 833 16 850 947 7,18 850 2 742 269 4,46 14 108 678 2007 23 340 911 18 486 960 9,71 792 3 259 600 18,86 15 227 360 Kaynak: TÜİK, 2008a: 398. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2008a; T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2008b den derlenmiştir. Turizm giderlerimiz ise 1980 yılından günümüze artış yönünde, ancak dalgalı bir seyir izlemiş, 1980 yılında 115 milyon USD düzeyinden 2007 yılında 3,3 milyar USD ye kadar yükselmiştir. 1988 yılındaki %20 lik azalış, 1999 yılındaki depremlerin neden olduğu %16 lık azalış, 2006 yılında oraya çıkan iç ve dış sorunların gelirleri düşürmekle kalmayıp yurt dışına çıkışları da etkilemesi sonucu %4,5 lik azalış dikkati çekmektedir. 1972 ve 1982 yıllarında çıkarılan iki kanunun da etkisiyle, ülkemize gelen turist sayısı 1980 de 1 milyon dolayında iken 1985 yılında 2 milyonun üzerine yükselmiştir. 1990 lı yıllarda uygulanan yatırım teşvikleri ve kitle turizmine verilen önem sonucunda turist sayısı 1990 yılında 5,4 milyon iken, 2000 yılında 10 milyonu aşmıştır. Özellikle 1990 ların sonu ve 2000 li yılların başından itibaren artan talep doğrultusunda giderek yaygın bir şekilde uygulanan herşey dahil sistem ve Kalkınma Planlarında yer alan politikaların uygulanması ile birlikte turist sayısı 2007 yılında 23,3 milyona yükselmiştir. Turizm gelirlerimiz ise 1990 yılında 3,2 milyar USD dolayında iken 2007 de 18,5 milyar USD ye yaklaşmıştır. Turist başına gelire bakıldığında, 2003 yılında 950 USD ye yaklaşılmış, daha sonraki yıllarda gitgide azalarak 2007 yılında 800 USD nin altına inmiştir (Tablo 1). 160

Turizmin Türkiye de 1980 Sonrası Dönemde Cari İşlemler Dengesine Etkisi Turizm gelirlerinin GSMH ya oranının yıllar içindeki gelişimi incelendiğinde (Tablo 2), 1980 de %0,6 olan pay, 1980 lerin sonunda %2 yi aşmış, 1990 lı yıllarda %2 ile %4 aralığında dalgalı bir gelişim izlemiş, 2001 yılında %7 ye kadar çıkmış ve daha sonra her yıl azalarak 2006 yılında %4,2 ye kadar inmiştir. Tablo 2 ye göre, ihracat gelirleri 1980 yılında 2,9 milyar USD iken ertesi yıl %61,6 lık büyük artışla 4,7 milyar USD ye ulaşmıştır. 1983, 1986 ve 1989 yıllarındaki küçük azalmalar dışında hızlı artışlar yansıtan ihracat, 1990 yılında 13 milyar USD düzeyine ulaşmıştır. 2000 yılına gelindiğinde ihracat gelirleri 27,8 milyar USD olarak gerçekleşmiş, %16 34 arasında yıllık artışlarla 2007 yılında ilk defa 100 milyar USD sınırını aşarak 107,3 milyar USD ye ulaşmıştır. Turizm gelirleri ihracat gelirleriyle karşılaştırıldığında ise, 1980 yılında turizm gelirinin ihracat içindeki payı %11 seviyesinde iken, 1990 da %25 e ulaşmış, 1990 lardan günümüze kadar %20 lerden %33 e kadar yükselmiştir. 2003 yılından itibaren turizm gelirlerinin ihracat gelirlerine oranı düşmeye başlamış, 2007 yılında ihracatımızın hızlı bir artış yaşaması ile %17,24 olarak gerçekleşmiştir. Tablo 2. Turizm Gelirlerinin GSMH ve İhracata Oranı (1980 2007) Yıllar Dış Turizm Geliri (x1000$) GSMH* (milyon $) Turizm Geliri / GSMH Oranı (%) İhracat (x1000$) Artış Oranı (%) Dış Turizm/İhracat Gelir Oranı (%)** 1980 326 654 57 198,3 0,6 2 910 122 28,7 11,22 1981 381 268 46 087,2 0,8 4 702 934 61,6 8,11 1982 370 320 52 853,0 0,7 5 745 973 22,2 6,44 1983 411 088 50 153,5 0,8 5 727 834 0,3 7,18 1984 840 000 48 986,5 1,7 7 133 604 24,5 11,78 1985 1 482 000 52 597,6 2,8 7 958 010 11,6 18,62 1986 1 215 000 75 173,0 1,6 7 456 726 6,3 16,29 1987 1 721 117 85 979,0 2,0 10 190 049 36,7 16,89 1988 2 355 295 90 460,0 2,6 11 662 024 14,4 20,20 1989 2 556 529 107 544,0 2,4 11 624 692 0,3 21,99 1990 3 225 000 150 758,0 2,1 12 959 288 11,5 24,89 1991 2 654 000 150 168,0 1,8 13 593 462 4,9 19,52 1992 3 639 000 158 122,0 2,3 14 714 629 8,2 24,73 1993 3 959 000 178 715,0 2,2 15 345 067 4,3 25,80 1994 4 321 000 132 302,0 3,3 18 105 872 18,0 23,87 1995 4 957 000 170 081,0 2,9 21 637 041 19,5 22,91 1996 5 962 100 183 601,0 3,2 23 224 465 7,3 25,67 1997 8 088 500 192 383,0 4,2 26 261 072 13,1 30,80 1998 7 808 900 206 552,0 3,8 26 973 952 2,7 28,95 1999 5 203 005 185 267,0 2,8 26 587 225 1,4 19,57 2000 7 636 000 200 002,0 3,8 27 774 906 4,5 27,49 2001 10 066 512 145 693,0 6,9 31 334 216 12,8 32,13 2002 11 900 925 180 892,0 6,6 36 059 089 15,1 33,00 2003 13 203 144 239 235,0 5,5 47 252 836 31,0 27,94 2004 15 887 700 300 578,0 5,3 63 167 153 33,7 25,15 2005 18 153 505 360 876,0 5,0 73 476 408 16,3 24,71 2006 16 850 947 399 673,0 4,2 85 534 676 16,4 19,70 2007 18 486 960 107 262 455 25,4 17,24 (*) Cari Fiyatlarla (**) Dış Turizm / İhracat Gelir Oranı hesaplanmıştır. Kaynak: TÜİK, 2008a: 397 398; T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2008c: 8; T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2008d; TUİK, 2008b; T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2008e. Number 24, 2008 161

Onur Gülbahar 1990 lardan sonra turizm, Türk ekonomisi açısından daha fazla gelir getiren bir endüstri haline gelmiştir (TÜRSAB, 2002). Dokuzuncu BYKP Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporu na göre, öngörülen teşviklerin sağlanması durumunda Türkiye nin 2010 yılında 22 milyar USD ve 2020 yılında da 54,2 milyar USD turizm geliri elde edeceği tahmin edilmektedir. Aynı rapora göre yabancı ziyaretçi sayısının 2010 yılında 26 milyon ve 2020 de ise 39,5 milyon düzeyinde gerçekleşmesi beklenmektedir (DPT, 2007: 98). Tablo 3 e göre, 1980 de 7,9 milyar USD olan ithalat rakamı dalgalı bir seyir izlemiş, giderek artmıştır. 1990 yılında 22,3 milyar USD, 2000 de 54,5 milyar USD olarak gerçekleştikten sonra özellikle 2002 yılından itibaren her yıl hızlı artışlarla yeni rekorlar kırarak 2007 yılında 170 milyar USD yi aşmıştır. Tablo 3. Turizm Giderlerinin İthalata Oranı (1980 2007) Yıllar Turizm Gideri (USD x1000) Artış Oranı (%) İthalat (USD x1000) Artış Oranı (%) Dış Turizm/İthalat Gider Oranı (%)* 1980 114 738 20,70 7 909 364 56,02 1,45 1981 103 313 9,96 8 933 374 12,95 1,16 1982 108 919 5,43 8 842 665 1,02 1,23 1983 127 337 16,91 9 235 002 4,44 1,38 1984 276 806 117,38 10 757 032 16,48 2,57 1985 323 600 16,90 11 343 376 5,45 2,85 1986 313 570 3,10 11 104 771 2,10 2,82 1987 447 739 42,79 14 157 807 27,49 3,16 1988 357 966 20,05 14 335 398 1,25 2,50 1989 565 000 57,84 15 792 143 10,16 3,58 1990 520 000 7,96 22 302 126 41,22 2,33 1991 592 000 13,85 21 047 014 5,63 2,81 1992 776 000 31,08 22 871 055 8,67 3,39 1993 934 000 20,36 29 428 370 28,67 3,17 1994 866 000 7,28 23 270 019 20,93 3,72 1995 912 000 5,31 35 709 011 53,46 2,55 1996 1 265 000 38,71 43 626 642 22,17 2,90 1997 1 716 000 35,65 48 558 721 11,31 3,53 1998 1 753 900 2,21 45 921 392 5,43 3,82 1999 1 471 000 16,13 40 671 272 11,43 3,62 2000 1 711 000 16,32 54 502 821 34,01 3,14 2001 1 738 000 1,58 41 399 083 24,04 4,20 2002 1 880 000 8,17 51 553 797 24,53 3,65 2003 2 113 339 12,41 69 339 692 34,50 3,05 2004 2 527 390 19,43 97 539 766 40,67 2,59 2005 2 870 408 13,72 116 774 151 19,72 2,46 2006 2 742 269 4,46 139 576 174 19,53 1,96 2007 3 259 625 18,86 170 062 715 21,84 1,92 * Dış Turizm / İhracat Gelir Oranı hesaplanmıştır. Kaynak: TÜİK, 2008a: 398; TÜİK, 2008b. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2008a dan derlenmiştir. Dış turizm giderlerinin ithalata oranına bakıldığında (Tablo 3), 1980 sonrası dönemde turizm giderleri ithalat harcamalarının %1,16 sı ile %4,2 si arasında gerçekleşmiştir. 1980 yılında %1,45 olan bu oran, 1990 da %2,33 düzeyinde olmuştur. 2000 Kasım ve 2001 Şubat krizlerinin etkisiyle ithalatın %24 azalmasına karşın düşmeyen turizm giderlerimiz, bu dönemde ithalatın %4,2 si olan en yüksek oranına ulaşmıştır. 162

Turizmin Türkiye de 1980 Sonrası Dönemde Cari İşlemler Dengesine Etkisi Daha sonra, ithalatın hızlı artışına ulaşamayan turizm giderlerinin ithalata oranı giderek azalmış, 2006 daki dış turizmi olumsuz etkileyen olayların da etkisiyle, 2007 yılında %1,92 seviyesine gerilemiştir. 1984 yılından günümüze kadar 24 yıl boyunca turizmin Cari İşlemler hesabındaki seyrini gösteren Tablo 4 e göre, 1988 2001 arasında kalan 6 yıl dışında sürekli cari açık meydana gelmiştir. 1984 yılında 1,4 milyar USD olan cari açık, 1990 da 2,6 milyar USD olarak gerçekleşmiş, 1995 te 2,3 milyar USD, 2000 yılında ise 9,9 milyar USD olmuştur. Yıl I. Cari İşlemler Hesabı Tablo 4. Türkiye nin Cari İşlemler Hesabı ve Turizm (1984 2007) (Milyon ABD Doları) A. Dış Ticaret Dengesi 1. Genel Mal Ticareti 2. Parasal Olmayan Altın 3. Limanlarda Sağlanan Mallar B. Hizmetler Dengesi 1. Taşımacılık 2. Turizm 3. İnşaat Hizm. 4. Diğer Hizm. C. Gelir Dengesi D. Cari Transferler 1984 1439 2910 2910 986 220 271 63 432 1503 1988 1985 1013 2976 2707 269 1600 176 770 246 408 1553 1916 1986 1465 3018 2924 94 1590 12 637 301 640 1877 1840 1987 806 3206 3085 121 2162 98 1028 293 743 2085 2323 1988 1596 1813 1781 32 3833 264 1997 476 1096 2513 2089 1989 938 4190 3132 1058 4028 299 1992 582 1155 2327 3427 1990 2625 9448 7916 1532 4966 20 2705 741 1500 2508 4365 1991 250 7290 6129 1161 5164 235 2062 713 2154 2663 5039 1992 974 8076 6646 1430 5807 170 2863 936 1838 2625 3920 1993 6433 14081 12200 1881 6740 47 3025 1142 2526 2744 3652 1994 2631 4167 3687 480 7052 270 3455 1254 2073 3264 3010 1995 2339 13152 11830 1322 9620 302 4046 1857 3415 3205 4398 1996 2437 10264 8592 1672 6657 15 4365 1941 316 2927 4097 1997 2638 15048 13181 1867 10912 323 5286 2285 3018 3013 4511 1998 2000 14038 12277 1761 13518 755 5423 2311 5029 2985 5505 1999 925 9771 8692 1079 7502 799 3732 1095 1876 3537 4881 2000 9920 22057 20157 1900 11375 492 5923 968 3992 4002 4764 2001 3760 3363 2400 963 9136 833 6352 654 1297 5000 2987 2002 626 6390 5035 1355 7885 861 6599 832 407 4554 2433 2003 7515 13489 10967 2522 10511 523 11090 682 738 5557 1020 2004 14431 22736 19329 3470 12797 1064 13364 724 227 5609 1117 2005 22137 32988 28887 3754 347 15272 65 15280 874 947 5875 1454 2006 31893 40941 37171 3345 425 13831 386 14110 879 1544 6691 1908 2007 37697 46669 41818 4354 497 13879 339 15227 759 1768 7143 2236 Kaynak: TCMB, 2008b. 2001 yılında 3,8 milyar USD fazla veren Cari İşlemler Hesabı, 2002 yılından itibaren tekrar cari açığa dönmüş ve o yıl 626 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. Cari açık 2003 yılında 7,5 milyar USD ye, 2004 yılında 14,4 milyar, 2005 te 22,1 milyar, 2006 da 31,9 milyar ve 2007 yılında 37,7 milyar USD ye ulaşmıştır. Cari İşlemler Hesabını oluşturan alt hesap gruplarının en etkili olanı Dış Ticaret Dengesi olarak görünmektedir. Ülkemizde özellikle 2000 lerin başından itibaren cari açıkların artmasının en önemli sebebi, dış ticaret açığının giderek büyümesidir. Sürekli açık veren Dış Ticaret Dengesine karşın, Hizmetler Dengesi ve Cari Transferler sürekli fazla vermektedir. Hizmetler dengesinin en önemli kalemi ise, artan bir ölçüde fazla veren turizm dengesidir. Net turizm gelirleri, tablonun başlangıç yılı olan 1984 ten beri Hizmetler Dengesinin en büyük kalemi olmakla birlikte, özellikle 2003 yılından itibaren Hizmetler Dengesi fazlasının üzerinde gerçekleşmektedir. 1984 yılında Number 24, 2008 163

Onur Gülbahar 271 milyon USD fazla veren turizm dengesi, 1990 da 2,7 milyar, 1995 te 4 milyar, 2000 de 5,9 milyar USD fazla vermiş, 2005 yılında 15,3 milyar USD ile bugüne kadarki en üst seviyesine ulaşmıştır (Tablo 4). Turizm gelirlerinin Cari İşlemler Dengesinde ortaya çıkan dış ticaret açıklarını karşılayabilme performansına bakıldığında ise, Tablo 5 e göre, 1985 yılında turizm gelirimizin dış ticaret açığının %43,8 ini karşılayacak düzeyde olduğu görülmektedir. Dalgalı bir seyir izleyen bu performans, 1988 de %88,1 e çıkmakta, sonraki yıllarda da iniş çıkışlar kaydederek 2001 yılında en yüksek seviyesine (%100) ulaşmaktadır. Daha sonra ise düşüşe geçmektedir. 2007 yılında, turizmin dış ticaret açıklarını kapama payı %29,4 olarak gerçekleşmiştir. Tablo 5: Turizm Gelirlerinin Dış Ticaret Açıklarını Kapama Payı (1985 2007) Yıllar Turizm Geliri (bin $) Dış Ticaret Açığı (DTA) (bin $) Turizm Gelirinin DTA Kapama Payı (%) 1985 1 482 000 3 385 367 43,8 1986 1 215 000 3 648 046 33,3 1987 1 721 117 3 967 757 43,4 1988 2 355 295 2 673 374 88,1 1989 2 556 529 4 167 451 61,3 1990 3 225 000 9 342 838 34,5 1991 2 654 000 7 453 552 35,6 1992 3 639 000 8 156 426 44,6 1993 3 959 000 14 083 303 28,1 1994 4 321 000 5 164 147 83,7 1995 4 957 000 14 071 970 35,2 1996 5 962 100 20 402 178 29,2 1997 8 088 549 22 297 649 36,3 1998 7 808 940 18 947 440 41,2 1999 5 203 000 14 084 047 36,9 2000 7 636 000 26 727 914 28,6 2001 10 067 155 10 064 867 100,0 2002 11 900 925 15 494 708 76,8 2003 13 203 144 22 086 856 59,8 2004 15 887 699 34 372 613 46,2 2005 18 153 504 43 297 743 41,9 2006 16 850 947 54 041 499 31,2 2007 18 487 008 62 800 260 29,4 Kaynak: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2008f; TUİK, 2008b. Yukarıda yer alan iki tablodan (Tablo 4 ve Tablo 5) çıkarılabilecek bir başka sonuca göre, net turizm gelirlerimiz artan bir eğilimle son yıllarda dünya sıralamasında üçüncülüğe yükselmesine rağmen, dış ticaret açıklarının çok büyük boyutlara ulaşması nedeniyle cari açığın büyümesini engelleyememektedir. Bugün itibariyle turizm gelirlerimizin cari açığı kapatabilmesi için 60 milyar USD dolayında gerçekleşmesi gerekmektedir. Sonuç Turizm, özellikle gelişmekte olan ve turizm altyapısına sahip ülkeler için çok önemli bir döviz kaynağıdır. Bunun bilincinde olan ülkeler, ekonomik faaliyetler arasında turizmi de geliştirmek üzere çalışmaktadırlar. Sanayi ve hizmet üretimi yeterli olmayan, dolayısıyla mal ve hizmet ihracatı yeteri kadar gelişmeyen, ithalata bağımlı üretim yapan ülkeler, dış ticaret açıklarını kapatmak için dış turizmi bir kurtarıcı olarak görmektedirler. Sanayi sektörünün yeteri kadar gelişmediği ülkeler, doğal ve kültürel altyapının turizm faaliyetleri için yeterli olduğu düşüncesiyle, turizme uygun alanlarda plansız bir şekilde bu sektörü geliştirmeye çalışmaktadırlar. Önceleri, sanayi sektöründe olduğu kadar yatırıma ihtiyaç duymayan ve yüksek getiriye sahip olan turizm sektörü, ekonomik olarak cazip görünmüştür. Ancak, gerekli alt ve üstyapı, eğitim, planlama gibi faaliyetlere önem vermeyen ülkelerde turizmin geliştirilmesi birçok sıkıntıyı beraberinde getirmiştir. Dünya turizm pazarında üst sıralarda yer alan ve bir turizm ülkesi olarak kabul edilen Türkiye, sahip olduğu eşsiz doğal, tarihi, kültürel varlıklarını değerlendirmeyi hedeflemiş, özellikle 1980 lerdeki dışa açılma politikası ve sektörü teşvik edici düzenlemeler yardımıyla, turizmde hızlı bir yükseliş trendi yakalamıştır. Gerçekten de, 164

Turizmin Türkiye de 1980 Sonrası Dönemde Cari İşlemler Dengesine Etkisi günümüzde dünya turizm pazarında rekabet ettiğimiz Batılı ülkeler bugünkü seviyelerine yaklaşık bir asırda ulaşmışken, ülkemiz 15 20 yılda ilk 10 ülke arasına girmiştir. Bu hızlı yükselişin sağlam bir altyapı oluşturulmadan gerçekleştiği ve birçok sorunu da beraberinde getirdiği şeklindeki görüşlerin yanı sıra, Türkiye nin turizm endüstrisinde ilerlemiş ülkelerin tecrübelerinden faydalandığı yönünde görüşler de bulunmaktadır. Esasen, ülkemiz Kalkınma Planlarında yer alan turizm eğitimi, turizmin çeşitlendirilmesi, sektörle ilgili yasal düzenlemelerin yapılması, sürdürülebilir turizm gelişimi ve alternatif turizm türlerinin geliştirilmesi gibi politikaların uygulanması planlandığı dönemlerde gerçekleşmemiş ve bugün bile bu uygulamalar yetersiz düzeyde kalmıştır. Yine, Planlarda yer alan yatak kapasitesi ve konaklama tesisi yatırımları ile ilgili hedefler doğrultusunda yasal düzenlemeler yapılmış, böylece hızlı ve plansız bir yapılaşmayla turistik arz artırılmıştır. Bunun olumsuz etkileri üzerine, doğal güzelliklerin ve kültürel değerlerin korunarak turizme açılması politikası benimsense de, hızlı yapılaşmanın yarattığı tahribat durdurulamamıştır. 1980 lere gelindiğinde, uygulanan dışa açılma politikaları, sektörün atılım yapmasına yönelik çıkarılan kanunlar ve yapılan düzenlemeler sonucunda, Türk turizminin gelişmesi her ne kadar hızlı ve plansız bir şekilde gerçekleşmiş ve sürdürülebilir olmaktan uzak kalmışsa da, 1980 lerin sonunda turist sayısı beş kat, turizm gelirleri ise on kat artmıştır. 1990 lı yıllarda, Kalkınma Planlarda yer verilen yatırımların teşviki ve kitle turizminin geliştirilmesi politikaları doğrultusunda yapılan çalışmalar, turizm gelirlerinin yaklaşık 2,5 kat artmasını sağlamıştır. On yılı kapsayan bu artışın 1980 li yıllara göre düşük gerçekleşmesinin sebepleri arasında, bölgesel ve ulusal felaketlerin yaşandığı 1991 ve 1999 yıllarında gerçekleşen büyük gelir azalışları öne çıkmaktadır. Turist sayısının artırılması hedefi ve kitle turizminin öne çıkarılması politikası doğrultusunda 1990 ların sonu ve 2000 lerin başında ülkemizde uygulanmaya başlanan herşey dahil pansiyon türü, Avrupa ve Rusya Federasyonundan gelen turistlerin yoğun talebi doğrultusunda yabancı tur operatörlerinin zorlamasıyla en küçük konaklama tesislerine kadar indirgenmiş durumdadır. 2003 yılından itibaren gurbetçilerimizin seyahat harcamalarının turizm gelirlerine eklenmesinin etkisi bir yana, 2000 li yıllarda turist sayısının ve turizm gelirlerinin hızla artmasının sebepleri arasında, bu sistemin yaygın şekilde uygulanması sayılabilir. Dünyada sejour olarak adlandırılan deniz güneş kum turizminin yaygın olduğu dönemde Türkiye çok fazla dikkati çekmezken, son yıllarda gelişmeye başlayan kongre turizmi, kültür turizmi, etnik turizm gibi faaliyetler açısından çok önemli bir ülke konumuna gelmiştir. Gerek çeşitli kuruluşlar tarafından, gerekse spor ve sanat dallarında elde edilen başarılar yoluyla etkili dış tanıtımın yapılması, ülkeye gelen turistleri ve dolayısıyla turizm gelirlerini artıran diğer bazı etkenlerdir. Yukarıda ana hatlarıyla yansıtılmaya çalışılan gelişmeler ışığında, Türk turizminin cari açığı azaltabilme gücünün yükselmesi için yapılması gerekenlerden bazıları, öneriler şeklinde aşağıda yer almaktadır. Çalışmada görüldüğü üzere, Türkiye nin turizm gelirlerinin ihracata oranı %20 ler düzeyinde, GSMH ya oranı ise %4 5 dolayındadır. Bu oranların, özellikle turizm pazarında rekabet edilen gelişmiş ülkelerde çok daha düşük olması, Türk turizminin söz konusu ülkelerden daha ileri olduğunu değil, diğer sektörlerde çok geride olduğunu göstermektedir. Dış turizm dengesinin cari açıkları azaltabilmesi için turizm Number 24, 2008 165

Onur Gülbahar gelirlerinin giderlerden çok daha hızlı yükselmesi gerektiği açıktır. Bu doğrultuda amaç, turizm gelirlerini artırmak olmalıdır, ancak söz konusu gelişmenin ulusal ve uluslararası krizlerden etkilenmeyecek, hatta krizlerin etkilerini azaltacak sağlam temellere oturtulması ve sürdürülebilir kılınması gerekmektedir. Ülke turizmini olumsuz etkileyen kriz dönemlerinden çıkmak için başvurulan fiyat indirimleri, krizin atlatılmasının ardından alıcıların tekrar bir artışı kabul etmemeleri sonucu uzun vadede sektörü daha fazla sıkıntıya sokmaktadır. Bu bakımdan, rekabetin fiyat kırma ile değil, hizmet kalitesini artırma gibi tedbirlerle sürdürülmesi gerekir. Cari açığı azaltmada önemli bir role sahip olan turizm gelirlerini artırmak için, dünyada en fazla turizm harcaması yapan ülkelerden turist çekmenin doğru bir yol olabileceği akla gelmektedir. Turizm gideri en yüksek ülke olan Almanya, yıllardır Türkiye ye en çok turist gönderen ülke konumundadır. En fazla turizm harcaması yapan ikinci ülke olan İngiltere nin Türkiye ye turist gönderen ülkeler arasında üçüncü sırada olduğu, Almanlardan sonra en fazla Türkiye yi ziyaret eden Rusların ise harcama sıralamasında dokuzuncu olduğu görülmektedir. Bu üç ülke dışında en fazla turizm harcaması yapan ülkelerden Türkiye ye gelen turist sayısı oldukça azdır. ABD, Fransa, Çin, İtalya, Japonya, Kanada ve Güney Kore gibi yüksek düzeyde turistik harcama yapan ülkelerden mümkün olduğu kadar çok turist çekmek gerekir. Turistik seyahatlerin gerçekleşebilmesinin en önemli şartlarından biri ulaşımın yeterli olmasıdır ki, Türkiye hem konum itibariyle kolay ulaşılabilecek bir yerdedir, hem de özellikle havayolu açısından tarifeli ve charter taşımacılığın geliştiği bir ülkedir. Turistik seyahatler açısından önemli bir diğer şart ise güvenliktir. Türkiye nin turist girişlerini artırması için, gerek yurt içinde terörle mücadelede, gerek bulunduğu bölgede barış ortamını sağlamada aktif ve güçlü olması gerekmektedir. Herşey dahil sistemin ülkemizde yaygınlaşması ile turist sayısı artmakta, ancak kişi başına turizm gelirleri yıldan yıla azalmaktadır. Bunun sebebi, herşey dahil sistemi uygulamak zorunda bırakılan ve aynı zamanda kar etmek isteyen tesislerin maliyetlerini kısmak için kaliteden ödün vermeleri, bunun sonucunda da Türkiye hakkında yurt dışında ucuz ülke imajının yerleşmesi ve kaliteli turistin kaybedilmesidir. Turist başına harcamaların tekrar yükselmesi için, para harcayan kaliteli turistin yeniden kazanılması gerekmektedir. Bu sistemin uygulanması konusunda konaklama tesislerini zorlayan yabancı tur operatörlerine karşı sektörün güçlü bir yapıya kavuşturulması şarttır. Sektörün bu ve diğer konulardaki problemlerine önem verilmeli, çözüm için gerekli önlemler alınmalıdır. Ancak, turist sayısını artıran herşey dahil sistemin kaldırılması yerine kaliteden ödün vermeden yürütebilecek tesislerde uygulanmasına izin verilmeli, bunun yanında kaliteli turisti çekmek üzere tanıtım, turizm eğitimi, modern üstyapı yatırımları gibi faaliyetlere ağırlık verilmelidir. Turizm faaliyetleri, dünyada yaşanan gelişmelere uygun olarak yönlendirilmelidir. Örneğin, son yıllarda dünya gündemini meşgul eden küresel ısınma sorunu nedeniyle turizm bölgelerinin yer değiştirmesi beklenmektedir. Bu gelişmeler Türkiye deki kıyı turizmini Akdeniz den Karadeniz e kaydırabilir. Dolayısıyla, hem bu tür konjonktürel değişimlerin gerçekleşeceği, hem de talebin artacağı ve çeşitleneceği düşüncesiyle yeni turizm alanlarının oluşturulması gerekecektir. Yeni alanlar, gerekli alt ve üst yapı yatırımlarıyla planlı bir şekilde geliştirilirken, plansız bir şekilde kullanıma 166

Turizmin Türkiye de 1980 Sonrası Dönemde Cari İşlemler Dengesine Etkisi açılmış olan mevcut turizm alanları ise rehabilite edilmelidir. Bunun yanında, dünyadaki gelişmeler sonucu ortaya çıkan fırsatlar değerlendirilmelidir. Gün geçtikçe önem kazanan kültür turizmi, etnik turizm gibi turizm faaliyetleri açısından çok büyük bir avantaja sahip olan Türkiye, kültürel altyapısını öne çıkararak ve geliştirerek bu durumu büyük bir döviz girdisine çevirebilir. Yükselen bir başka değer olan kongre turizmi ile ilgili ise, İstanbul Sütlüce Kongre Merkezi, Kuşadası Kongre Merkezi gibi yatırımlar artırılmalı ve kısa sürede faaliyete geçirilmelidir. 2009 yılında İstanbul da düzenlenecek Su Forumu ve IMF Dünya Bankası Kongresi gibi büyük organizasyonların başarıyla gerçekleştirilmesiyle, bu alanda da Türkiye ye olan talep artacaktır. 2010 yılında Avrupa Kültür Başkenti ilan edilen İstanbul, elde ettiği avantajı çok iyi değerlendirmeli, alt ve üst yapı hazırlıkları, çeşitli kültürel faaliyetler ve tanıtım faaliyetleri ile o yıl ulaşılacak talebin artarak devam etmesini sağlamalıdır. 2011 yılında Erzurum da düzenlenecek Üniversitelerarası Kış Oyunları, bu bölgemizde dağ ve kış turizminin geliştirilmesi için çok önemli bir fırsat olarak görülmelidir. 1980 yılından itibaren Türk turizminin gelişimi ile ilgili karşılaştırmalı verilerde de görüldüğü üzere, turizm Cari İşlemler Dengesine çok önemli bir katkı sağlamaktadır. Buna rağmen, Dış Ticaret Dengesinin her geçen yıl daha büyük açık vermesi nedeniyle, dış turizm hesabından elde edilen fazla cari açığın kapatılmasına yetmemektedir. Yine de Türkiye, dış ticaret açığının meydana getirdiği zararı turizm ile hafifletmektedir. Dış turizmden elde edilen gelirdeki artışın hızlanarak sürmesiyle, cari açıkların kapatılması olasılığı her geçen yıl daha da artacaktır. KAYNAKÇA - Bahar, O. ve Kozak, M. (2006), Turizm Ekonomisi, Detay Yayıncılık, Yay.No.159, Ankara. - Barda, S. ve Alkin, E. (1967), Dış Ticaret Teorisi, İÜ İktisat Fakültesi Yayını, İstanbul. - Çeken, H. (2003), Küreselleşme, Yabancı Sermaye ve Türkiye Turizmi, Değişim Yayınları, İstanbul. - Dinçer, M.Z. (1993), Turizm Ekonomisi ve Türkiye Ekonomisinde Turizm, Filiz Kitabevi, İstanbul. - DPT. (1979), Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1979 1983), Yay.No: DPT 1664, Ankara. - DPT. (1985), Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985 1989), Yay.No: DPT 1974, Ankara. - DPT. (1989), Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990 1994), Yay.No: DPT 2174, Ankara. - DPT. (1995), Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996 2000), Ankara, (Çevrimiçi), http://ekutup. dpt.gov.tr/plan/plan7.pdf, 13.05.2008. - DPT. (2000), Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001 2005), DPT Yayınları, Ankara. - DPT. (2006), Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007 2013), Ankara, (Çevrimiçi), http://ekutup.dpt. gov.tr/plan/plan9.pdf, 11.05.2008. - DPT. (2007), Dokuzuncu Kalkınma Planı Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, (Çevrimiçi), http://ekutup.dpt.gov.tr/turizm/ oik679.pdf, 18.05.2008. - Ertürk, E. (2001), Uluslararası İktisat, 2.Baskı, Alfa Yayınları, İstanbul. - İçöz, O. (2005), Turizm Ekonomisi, 3.Bası, Turhan Kitabevi, Ankara. - İlkin, A. ve Dinçer, M.Z. (1991), Turizm Kesiminin Türk Ekonomisindeki Yeri ve Önemi, TOBB Yayın No: 217, Ekonomik ve Sosyal Sorunlar Çözüm Önerileri Dizisi: 2, İstanbul. - Kar, M. ve diğerleri. (2004), Turizmin Ekonomiye Katkısı Üzerine Ampirik Bir Değerlendirme, Akdeniz Ün. İ.İ.B.F. Dergisi, S:8, Antalya, 87 112. - Orhon, E. (1977), Turizmin Kalkınmadaki Fonksiyonu, Ankara. - Özkök, F.G. (2008), Az Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkelerde Turizmin Ekonomik Etkileri, Ekin Yayınları, Bursa. - Seyidoğlu, H. (2001), Uluslararası İktisat Teori Politika ve Uygulama, Geliştirilmiş 14.Baskı, Güzem Yayınları, İstanbul. - Şahin, H. (2007), Türkiye Ekonomisi, 9.Baskı, Ezgi Kitabevi Yayınları, Bursa. Number 24, 2008 167

Onur Gülbahar - T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. (2008a), Turizm Geliri ve Gideri, GSMH ve GSYİH, İhracat ve İthalat ile Ortalama Harcamalar, (Çevrimiçi), http://www.kultur.gov.tr/tr/belge Goster.aspx?F6E10F8892433CFF3948C44161D1F 3EAC33ECC96EA79FF5C, 13.08.2008. - T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. (2008b), 2005 2008 Yıllarındaki Turizm Gelir Giderleri, (Çevrimiçi), http://www.kultur.gov.tr/tr/belge Goster.aspx?F6E10F8892433CFF3948C44161D1F 3EAC33ECC96EA79FF5C, 13.08.2008. - T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. (2008c), Giriş Çıkış Yapan Yabancı ve Vatandaşlar Haziran 2008, (Çevrimiçi), http://www.kultur.gov.tr/tr/ Tempdosyalar/235213 Haziran2008haberbulte ni.pdf, 18.08.2008. - T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. (2008d), 2005 2008 Yıllarındaki Turizm Gelir Giderleri (Aylık), (Çevrimiçi), http://www.kultur.gov.tr, 03.07.2008. - T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. (2008e), Turizm Gelirlerinin GSMH İçindeki Payı, (Çevrimiçi), http://www.kultur.gov.tr/, 13.08.2008. - T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. (2008f), Turizm Gelir Gider Dengesi ve Ortalama Harcama, (Çevrimiçi), http://www.kultur.gov.tr/, 13.08.2008. - TCMB. (2008a), Ödemeler Dengesi İstatistikleri Tanım ve Türkiye Uygulaması, (Çevrimiçi), http://www.tcmb.gov.tr/odemedenge/odemet.p df 16.07.2008. - TCMB. (2008b), Ödemeler Dengesi İstatistikleri, (Çevrimiçi), http://www.tcmb.gov.tr/ odemedenge/tablo5.pdf, 07.09.2008. - Tolungüç, A. (1992), Turizm Ekonomisi, Türkiye Ekonomisi Sektörel Gelişmeler, Türkiye Ekonomi Kurumu Yayını, Ankara. - Toskay, T. (1989), Turizm: Turizm Olayına Genel Yaklaşım, 3.Baskı, Der Yayınları, İstanbul. - TÜİK. (2008a), İstatistik Göstergeler, 1923 2006, (Çevrimiçi), http://www.tuik.gov.tr/yillik/ist_ gostergeler.pdf, 05.05.2008. - TÜİK. (2008b), Yıllara ve Aylara Göre Dış Ticaret, (Çevrimiçi), http://www.tuik.gov.tr/pre HaberBultenleri.do?id=2013&tb_id=1, 18.08.2008. - TÜRSAB. (2002), Turizmin Türkiye Ekonomisindeki Yeri, (Çevrimiçi), www.tursab.org.tr, 09.05.2002. - Unur, K. (2000), Turizmin Türkiye nin Ödemeler Dengesine Etkisinin Analizi, 9 Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C:2, S:3, (Çevrimiçi), www.sbe.deu.edu.tr/adergi/ dergi06/unur.html, 07.11.2008. - Ünlüönen, K. ve diğerleri. (2007), Turizm Ekonomisi, Nobel Yayın Dağıtım, Yay.No: 1210, Mesleki ve Teknik Yayınlar Serisi No:16, Ankara. - Yağcı, Ö. (2007), Turizm Ekonomisi, 2.Baskı, Detay Yayıncılık, Yay.No: 63, Ankara. - Yarcan, Ş. (1996), Türkiye de Turizm ve Uluslararasılaşma, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul. 168