Yukarı Dicle Arkeolojik Araştırma Projesi (UTARP): Kenan Tepe 2004 Kazıları Ön Raporu Bradley J. Parker* Andrew Creekmore* Bekir Gurdil* Giriş Yukarı Dicle Arkeolojik Araştırma Projesi (İng. kısa adı UTARP) Diyarbakır iline bağlı Ilısu Barajı bölgesindeki Kenan Tepe de dördüncü kazı sezon çalışmalarını 29 Haziran ile 29 Temmuz tarihleri arasında gerçekleştirmiştir 1. Ekibimiz bu sure boyunca, dört farklı alandaki sekiz açmada kazilara devam etmiş, ilk kez Remote Sensing yöntemi çalışmalarını başlatmış ve önceki sezonlarda bu höyükten ele geçen malzemelerin detaylı analizlerini de yaparak tüm bilgileri elektronik veritabanına aktarmaya başlamıştır. Bugüne kadar elde edilen bu arkeolojik bilgilerin yaklaşık %90 ı veritabanına aktarılmış durumdadır. Kenan Tepe, yaklaşık olarak 6 hektarlık bir alana yayılan ve birden fazla dönem boyunca yerleşilmiş olan bir höyüktür (Resim 1). Tepe, Diyarbakır ın doğusundaki Bismil ilçesine yaklaşık olarak 15 km. uzaklıktadır ve Dicle Nehri nin kuzey terası üzerinde Dicle ye hakim bir pozisyonda bulunmaktadır (Resim 2). Önceki raporlarda da belirtildiği gibi, Kenan Tepe nin topografik yapısı iki alandan oluşur. Asıl Höyük, bulunduğu çevreden 32 m. yükseklikteki yukarı yerleşmedir. Aşaği yerleşme ise bu höyüğün hemen kuzeydoğusundaki geniş bir alana yayılan düzlüktür (detaylı bilgi için Parker et. al. 2003; Parker and Dodd 2005. Ayrıca bkz. www.utarp.org). Son üç yıllık detaylı arkeoljik araştırmalarımız Kenan Tepe nin çeşitli dönemler boyunca yerleşildiğini göstermektedir. Bunlar, eskiden yeniye doğru olmak üzere: - Obeyd dönemi, - Son Kalkolitik dönem, - İlk Tunç Çağ başları, - Orta Tunç Çağ ve - Erken Demir Çağ dır. 2004 kazı sezonundan itibaren projemiz önemli bir aşamaya gelmiştir. 2003 yılındaki kazı evi çalışmaları ve analizlerin sonuçlandırılması ile projenin ilk evresi tamamlanmış, ele geçen bilgiler sentezlenerek bir dizi yayına dönüştürülmüş ve bazıları da yayınlanmak üzeredir. Yakındoğu Arkeolojisi ne ışık tutacağına inandığımız için, Kenan Tepe arkeolojik araştırmalarının ikinci evresinde yukarıda adı geçen dönemlerden ikisine yönelmeyi uygun buluyoruz. Bunlar Obeyd ve Son Kalkolitik dönemleridir. Projenin bu aşaması araştırmalarımızın son evresini oluşturacak ve 2005 ile 2008 tarihleri arasında gerçekleştirilecektir. Bu çalışmalarımız üç kurum tarafından desteklenmektedir. Curtiss T. and Mary G. Brennan Foundation ile University of Utah üç yıl boyunca Obeyd dönem kazı çalışmalarını ve ardından gelecek sezonda da yapılacak analizleri * Dr. Bradley J. Parker (Assistant Professor, UTARP Project Director), University of Utah, Department of History, 380 S. 1300 E. Rm. 211, Salt Lake City, UT, 84112, USA * Andrew Creekmore, Northwestern University, Chicago. * Dr. Bekir Gurdil, Cotsen Institute of Archaeology, University of California, Los Angeles. 1 Çalışmalarımızı gerçekleştirmek için araştırma iznini veren Kültür Bakanlığı na teşekkürlerimizi sunarız. Olağanüstü yardımlarından dolayı bakanlık temsilcisi olarak görev yapan Ayasofya Müzesi nden sayın Ömür Turfan a ve Diyarbakır Müze Müdürü sayın Necdet İnal a ayrıca teşekkür ederiz. Arazi çalışmalarına katılan üyelerimiz şu kişilerden oluşmuştur: Bradley Parker (University of Utah, Project Director), Lynn Swartz Dodd (University of Southern California, Project Co- Director), Andrew Creekmore (Northwestern University), Diana Bakus, Emily Ogle (USC), Melissa Eppihimer (Harvard University), Nick Luby (University College, London), Cathrine Painter (UC Berkeley) Jennifer Henecke (Boston University), Barış Uzel (Ege Üniversitesi), Sibel Torpil (Bilkent Üniversitesi) ve Eser Karaca (Ege Üniversitesi).
desteklemekte, The United States National Endowment for the Humanities ise yine aynı dönemde projenin hem lojistik altyapısına hem de Geç Kalkolitik dönem çalışmalarına destek vermektedir. Sonuç olarak da 2004 çalışmalarımız daha çok bu dönemlere dair bazı önemli sorulara yoğunlaşarak, bu soruların önümüzdeki yıllarda en iyi şekilde nasıl incelenebileceğine yönelik bir keşif çalışması şeklinde yürütülmüştür. Sözü edilen dönemler hakkında ilgilendiğimiz sorular şunlardır: 1) Kenan Tepe deki Obeyd ve Son Kalkolitik dönem yerleşmelerinin kapsadığı alanlar nelerdir? Diğer bir deyişle, Obeyd ve Son Kalkolitik yerleşmeler asıl tepenin nerelerinde bulunmaktadir? 2) Kenan Tepe de Obeyd ve Son Kalkolitik dönemlerin tabaklaşması nasıldır? Bu dönem yerleşmeleri belli evrelerle mi sınırlı kalmıştır yoksa bu dönemler ardarda gelen sürekli bir gelişimi mi göstermektedir? 3) Kenan Tepe de Remote Sensing yöntemi kullanıldığında bu yöntem ne dereceye kadar uygundur ve bu yöntemle ne kadar bilgi edinilebilir? Bu sorulara yanıt bulabilmek amacı ile ekip üyelerimiz hem dört yeni açmada çalışmışlar (D8, D9, I2 ve G4 [Resim 3] hem de önceden açılmış olan dört açmada da (D5, E2, F1, ve F7) araştırmalara devam etmişlerdir. Bu çalışmalarla birlikte Remote Sensing surveyi de başlatılmıştır. Açma Özetleri: Alan D Açma 5: 2002 yılında D5 açmasında ele geçen Obeyd döneme ait domestik bir yapı ile (bundan sonra Bina 1 [Resim 4]) bu dönem araştırmalarımız önem kazanmıştı. Bu evin bir bölümü açmanın güney profili içine devam ederken, açma içinde de kerpiç duvarlı iki odadan ve bunlarn yanındaki iyi korunmuş, işlik denebilecek açık alandan oluşmaktaydı. Ayrıca evin kuzey duvarına yapışık olan bu alanın tabanı, geniş sayılabilecek Son Kalkolitik bir fırın tarafından tahrib edilmişti. Ancak bu tahribatın dışında kalan açık alanın taban yüzeyi iyi korunduğundan çeşitli tabanüstü buluntular, günlük ev yaşantısını ve üretimlerini ifade eden dolgularla birlikte ele geçmişti. Açığa çıkarılan odalardan birinin tabanı ise sıkıştırılmış topraktan yapılmıştı (Parker and Dodd 2005). Bina 1 in sadece iki oda ile temsil edilmesine ve oda planlarının tam olarak açma içinde bulunamamış olmasına rağmen, bu odalar olasılıkla bodrum gibi kullanılmış küçük odacıklardır ve muhtemelen evin üst katındaki ahşaptan yapılma yaşam alanını tabandan yükseltmek için inşa edilmişti. Bu hipotez henüz tam olarak test edilmemiş olmasına rağmen, gelecek yıllardaki kazılarla bu türdeki mimari yapı planının ve kullanımının doğru olup olmadığını daha iyi anlayabileceğimizi ummaktayız. 2004 yılında D5 açmasında araştırmalarımız iki amaca yönelikti. Birincisi Bina 1 in kazısının tam olarak bitirilmesi, ikincisi ise bu yapının altında başka mimari kalıntıların olup olmadığının anlaşılması, eğer varsa alttaki yapının nasıl kullanıldığının araştırılması ve yapıların birbirleri ile ilişkilerinin detaylı incelenmesi idi. Buna dayanarak Bina 1 in açma içinde ele geçmiş olan kalıntılarınin temizliği tamamlandı ve kaldırıldı. Ardından da hemen alttaki tabakaların kazısına devam edildi. Ancak bu tabakalar sıkıştırılmış topraktan yapılmış, yeterli bilgi vermeyen birkaç taban ve kerpiç duvar kalıntılarından oluşan dolgu toprağından ibaretti. Buna dayanarak önerdiğimiz açıklama şudur. Bina 1 in altındaki tabakalarda bulunan bir yapı veya yapılar, Bina 1 inşa edilirken düzlenerek tahrip edilmişti. Bir süre bu kalın dolguyu kazdıktan sonra, bu dolgunun ne kadar devam ettiğini ve daha erken tabakalara ait başka yapı birimilerinin olup olmadığını anlamak amacı ile açmanın güneybatı köşesinde 1x1 m lik test sondaji yapılmıştır. Bu sondaj yaklaşık olarak 1.3 m derinliğe kadar sürdürülmüş ve çanak-çömlek başta olmak üzere çeşitli kültür malzemeleri ele geçmeye devam etmiştir. Yaklaşık 80 cm derinlikte sondajın profilinde görünen kerpiçler, ki bunlar olasılıkla bir duvara aittir, alt tabakalarda daha erken mimari kalıntıların bulunduğunu göstermektedir. Sondajdan ele geçen bu
bilgilere dayanarak Kenan Tepe de Obeyd döneme ait daha erken kültür tabakalarının varlığının ispatlandığını söyleyebiliriz. Alan D Açmalar 8 ve 9: D5 açmasındaki Obeyd döneme ait Bina 1 ile bağlı bulunduğu tabakayı daha iyi anlamak için, tepenin eğimine de uyğun olarak, bu açmanın hemen güneyinde 5x10 m lik D8 ve doğusunda da 4x8 m lik D9 açmaları açılmıştır (Resim 3). D8 açmasının D5 açması ile aynı seviyeden başladığı gözönünde bulundurulduğunda, bu açmadaki Obeyd tabakalarının yaklaşık olarak 2.5 m derinde olduğu bellidir ve bu derinliğe ulaşmak için an az iki kazı sezonu gerekmektedir. Bu tahmine de uygun olarak D8 açmasında ilk olarak II. Bin tabakalarına girilmiştir (Resim 5). Ancak 2005 sezonu sonunda bu açmada Bina 1 seviyesine ulaşacağımızı ummaktayız. Diğer taraftan D8 deki bu Erken II.Bin kalıntıları da dikkate değerdir. Burada II. Bin faaliyetlerinin varlığı, tepenin eğimi nedeni ile daha yüksekte başlayan komşu D4 ve D6 açmalarında da açıkca gözlenmişti. Buna dayanarak Erken II. Bin tabakalarının bu alanda 2 m kalınlığa ulaştığı anlaşılmaktadır. Bu, tepenin dik eğimli kenarında Erken II. Bin boyunca teraslama yapılarak yerleşildiğine işaret edebilir. Bu alandaki II. Bin kazıları zaman içinde tepede meydana gelen erozyonu göstermesi açısından da ayrıca önemlidir çünkü bu açmalarda bir binanın sadece batı bölümü korunagelmiştir. D9 açmasında durum daha farklıdır. Bu açma D5 açmasının doğusunda yeraldığından, açma başlangıç yüzeyi çok daha alçaktır (Resim 3). Bu nedenle de D5 açmasındaki Obeyd Bina 1 seviyesine bu açmada ulaşmak çok daha az zahmetli olmuş ve Obeyd evresine çabuk ulaşılmıştır. Ancak D9 a kadar uzanacağını düşündüğümüz Bina 1 e ait mimari ve ilişkili faaliyetler Son Kalkolitik döneme tarihlediğimiz bir fırın tarafından tahrib edilmiştir (Resim 6). Stratigrafik yönüyle bakıldığında bu fırın Obeyd tabakası içine inşa edilmiştir. Diğer taraftan bu fırının iyi korunduğunu da belirtmek gerekir. Fırın oval şekillidir. Sıvalı tabanı yaklaşık 1.4 m çapında ve kerpiç duvarı 80 cm yüksekliğe kadar korunmuştur. Benzer formdaki bu tip fırınların yakın çevrede bugün de kullanıldığını biliyoruz. Alan E Açma 2: Tepenin doğu yamacında modern tahribata maruz kalmış olan bir alan, 2000 kazıları sırasında 2x2 m. lik sondaja dönüştürülmüş ve bu sondaj E1 olarak adlandırılmıştı. Kazı sonuna doğru bu sondajın yaklaşık 1.55 m derinlik seviyesinde çok sayıda Obeyd çanak çömleği ile karşılaşılmıştı (bkz. burada Resim 3; Parker et. al. 2002). Obeyd i daha geniş alanda anlamak için 2004 sezonunda bu sondaja tekrar geri döndük ve sondaja açma E2 adını verip hem bulunduğu alanı güneybatıya doğru biraz daha genişleterek hem de balklari temizleyerek, kazı alanını 5.5x3.5 m ye büyüttük (Resim 7). 2 Genişletilen alanda Obeyd seviyelerine 2004 sezonunda ulaşılamadı ancak daha önce 1.55 m seviyesinden kalan kısımdaki yeni kazılar önemli bilgiler sunmaya devam etti. Ele geçen çanak çömlek buluntulara baktığımızda bu açmadaki Obeyd tabakalar, D5 açmasındaki Bina 1 in olduğu tabakadan daha erken tarihli gözükmektedir. Bradley Parker ve Lynn Swartz Dodd bu çanak çömlek buluntuları üzerinde ön çalışmaları tamamlamışlardır. Buna göre E2 açmasındaki kaba yapımlar D5 teki Bina 1 deki kaba üretim çanak çömlekten çok daha fazla sayıdadır ve E2 deki boyalı mallar ise Bina 1 dekilere göre çok daha az özenli yapımlardır. Ayrıca E2 deki çanak çömlek genel olarak pürüzlü yüzeyli ve kaba olmakla birlikte, iyi bilinen Obeyd formları kullanılmaya devam etmiştir. Örneğin, dışa açılan ağızlı çanaklar ve boyunlu çömlekler tipiktir (Resim 8). E2 deki desenli çanak çömlek gurubuna topluca bakıldığında ise bezemeler, Bina 1 deki örneklere göre yüzeye yayılan çok daha kalabalık bir havadadır ve daha özensiz yapılmış boyamalar gibi görünmektedir. Yontmataş buluntular da bu iki açma arasında belirgin falklılıklara işaret etmektedir. Dr. Elizabeth Healey tarafından 2003 yılında Bina 1 buluntuları üzerinde 2 Bu açmanın yönü ve boyutları, hem modern tahribata hem de tepenin keskin eğimine bağlı olarak şekil almıştır.
yapılan çalışmada bu yapıda oturanların ağırlıklı olarak Bingöl veya Nemrut Dağı bölgesinden gelmiş olabilecek yeşil renkli obsidyeni tercih ettikleri ortaya çıkmıştır. Ayrıca Bina 1 deki obsidyen, ele geçen tüm yontmataş endustrisinin yaklaşık olarak %30 u gibi bir çoğunlukla temsil edilmektedir. Dr. Healey taş alet yapanların yonga artıklarını atmayıp, en küçük boyutlu parçaların üzerinde dahi çalışarak üretim yaptıklarına işaret etmektedir. Dahası, taş aletlerin genel görünümüne bakıldığında, alet üretiminin uzmanlaşmamış kişiler tarafından yapıldıklarını önermektedir. E2 açmasındaki yontmataş alet endustrisinde ise yukarıdaki önerilerin tersine bir görünüm vardır. Bu açmadan ele geçen parçalar üzerinde detaylı analizler yapılmamış olmakla birlikte, Bina 1 ile karşılaştırma yapıldığında E2 topluluğu için üç önemli nokta öne çıkmaktadır: 1) Obsidyen parçaların çoğu siyah renklidir ve bu Kenan Tepe de farklı Obeyd evrelerinde farklı obsidyen kaynaklarından yararlanıldığını gösterir. 2) E2 deki obsidyen miktarı %70 ile çok daha yüksektir ve parçalar daha büyük boyutlardadır. Buna göre, Kenan Tepe nin daha erken Obeyd evresinde obsidyenin Kenan Tepe ye daha kolay ulaştığını söyleyebiliriz. 3) Belli sayıda ele geçen küçük bıçaklar, uçlar ve hatta ok uçları, yontmataş alet endustrisinde en azından belli alet tiplerin üretiminde uzmanlaşmış kişilerin rol aldığına işaret etmektedir. Alan I Açma 2: Asıl höyüğün eteklerinde bulunan Obeyd yerleşmesinin yayılım alanını anlamak amacı ile tepenin güneyinde 4x1 m. boyutlarında bir test açması açılmıştır (Resim 3). Bu açma iki basamaklı olarak kazılmıştır. Açma önce 2 m. kazılmış ardından kuzey yarısı basamak olarak bırakılıp güney yarıda 2 m. daha inilmiştir. Daha sonra 1x1 m.lik bir sondaj ile 2.5 m daha inilmiştir. Bu açmadan bilgilerimiz tamamı ile çanak çömlek üzerine kurulmuştur ve bunlar sadece Erken II. Bin dönemini temsil etmektedirler. Obeyd ve Son Kalkolitik materyaller yok denecek kadar az sayıda ele geçtiğinden ve mimari bulguya rastlanmadığından bu dönemlerin tepenin güney tarafına yayılmadığını anlamış bulunuyoruz. Görünüşe göre bu dönemler sadece tepenin doğu kısımlarında temsil edilmektedir. Alan F Açma 1: F1 açması Aşağı Yerleşme nin doğu kıyısında açılmış ve kazılar 2000 yılında başlatılarak 2002 sezonu sonuna kadar devam etmiştir. Bu açmada arkeolojik olmayan steril katmanlara da 2004 sezonunda yüzeyden yaklaşık 3.17 m derinlikte ulaşılmıştır. Tabaka 5 olarak adlandırdığımız alt tabaka 14C örneklerine dayanarak Son Kalkolitik döneme tarihlendirilmiştir (yaklaşık 3500 M.Ö. [Parker et. al. 2003; 2004]). Bu dönem kültür dolguları bol sayıda taban yüzeyi ile çeşitli duvarlardan oluşmuştur. Bulgulara dayanarak bu alanın Son Kalkolitik LC 4 (Rothman 2001; Schwartz 2001) boyunca yoğun olarak yerleşime sahne olduğunu söyleyebiliriz. Alt tabakalardan ele geçen buluntular günlük ev yaşamına ilişkin faaliyetleri ifade etmektedir. Birkaç öğütme taşı, çok sayıdaki çakmaktaşı bıçak ile hayvan kemiği burasının yemek hazırlama faaliyetlerine sahne olduğunu gösterir. Ayrıca iğne parçaları ve bir ağırşak parçası tekstil üretimine de işaret etmektedir. Sonuçta F1 açması Aşağı Yerleşme nin Son Kalkolitik (LC 4) dönem tabakalaşmasının anlaşılmasında önemli katkıda bulunmuştur. Aşağı Yerleşme ye ilk olarak bu dönemde yerleşilmiş ve bu durum sonraki LC 5 dönemi boyunca da devam etmiştir (yaklaşık M.Ö. 3000). Remote Sensing Yöntemi ile Yapılan Araştırma: 2004 sonunda projemiz Remote Sensing yöntemi ile de çalışmalar başlatmıştır. Bu çalışmadaki ana amaç Remote Sensing yönteminin Kenan Tepe için ne kadar uygulanabilir olduğunun anlaşılması idi. Bu yöntem Titriş Höyük, Kerkenez Dağı, Ziyaret
Tepe gibi iyi bilinen başka projelerde gayet başarili sonuçlar vermiştir. Ancak bu yöntemin her yerleşme ve höyük üzerinde uygulanamayacağı da bir gerçektir. Üç nedenden dolayı Kenan Tepe de Remote Sensing yönteminin kullanımı uygun olmayabilir ve bilginin doğru olarak anlaşılmasında sorunlar çıkabilir: 1) Birincisi, Kenan Tepe çok dönemli ve gayet karmaşık tabakalaşma düzenine sahip bir yerleşmedir. Bundan dolayı bu yöntemden elde edilecek bir harita birden fazla yerleşimi birarada gösterebilir ve dönemler rahatlıkla birbirine karışabilir. 2) İkincisi, Kenan Tepe de bugüne kadar bulunan mimaride herzaman aynı malzeme kullanılmış değildir, yoksa magnetometry veya gradiometry yöntemi ile tepenin yerleşim düzeni kolay haritalanabilirdi. 3) Üçüncüsü, çalışmalarımız sonucunda Kenan Tepe deki çeşitli dönem yerleşmelerinin höyükleşme süreci sırasında çok güçlü bir erozyona maruz kaldığını biliyoruz. Bu sorunları bilerek ve tamamı ile deneme amacına yönelik olarak projemiz Geoscan FM36 Fluxgate Gradiometer ile Kenan Tepe de ne tür bilgi kalitesine erişilebileceğinin mümkün olduğunu test etmiştir (Resim 9). 3 Bu çalışmayı iki hafta boyunca devam ettirerek, yaklaşık 1.76 hektarlık bir alandan gradiomety bilgileri toplanmıştır. Ele geçen bilgiler henüz tam olarak çalışılmamış olmakla birlikte, bazı ön notları aşağıda sonuç bölümünde sıraladık. Sonuç: 2004 kazı sezonu için en başta ortaya koyduğumuz ana sorulara, yaptığımız araştırmalar cevap verebilmektedir. Bu sorular ve sonuçları aşağıdaki gibidir: 1) Kenan Tepe deki Obeyd ve Son Kalkolitik dönem yerleşmelerinin kapsadığı alanlar nelerdir? Diğer bir deyişle, Obeyd ve Son Kalkolitik yerleşmeler asıl tepenin nerelerinde bulunmaktadir? Önceki yayınlarda Kenan Tepe deki Obeyd yerleşmesinin Asıl Hoyüğün doğu kısmında bulunabileceğini söylemiştik. Ancak bu döneme ait yerleşmenin ne kadar alana genişlemiş olduğu konusuna değinmemiştik. Ayrıca F alanındaki test açması F6 da bir miktar Obeyd çanak çömleğinin bulunduğunu da belirtmiştik (Resim 3. Parker Creekmore and Dodd 2004). Diğer taraftan Son Kalkolitik dönemin Aşağı Yerleşme deki varlığı ne kadar bilinse de Asıl Höyük teki yayılım alanı belli değildi. I2 açmasındaki çalışmalarımız Obeyd ve Son Kalkolitik dönemlerin Asıl Tepe nin heryerine yayılmadığını açıkca göstermiştir. Buna dayanarak daha güvenle söyleyebiliriz ki Kenan Tepe Obeyd yerleşmesi 1 hektardan fazla değildir ve Asıl Tepe nin sadece doğusunda bulunmaktadır. Genel olarak Obeyd yerleşmelerinin 1 hektar büyüklüğünde oldukları düşünüldüğünde, Kenan Tepe deki Obeyd yerleşmesinin de bu boyutlarda olma ihtimali sürpriz değildir. Asıl sürpriz olarak karşılanması gereken gerçek, Kenan Tepe deki çok güçlü erozyonun varlığıdır. Kenan Tepe de erozyon aşırı kalınlıkta karışık bir dolgu tabakası oluşturmuş ve erozyon ağırlıklı olarak II. Bin tabakalarını tahrip ettiğinden bu kalın dolgu II. Bin malzemelerinden meydana gelmiştir. Kısaca II. Bin döneminden sonra erozyonun tepe üzerinde yaptığı bu doğal tahribat çok yüksektir ve bazı yerlerde, oluşan kalın dolgu alttaki erken dönem tabakalarını da gizlemektedir. Kenan Tepe deki Son Kalkolitik yerleşmenin en çok 6 hektar olduğunu söyleyebiliriz. Asıl Höyüğün doğu eteklerinde ve basamaklı açmada Son Kalkolitik buluntular ele geçmiştir, ancak bu buluntular daha çok stratigrafideki LC 5 olarak adlandırılan kronolojik evreye tarihlenir (Parker et. al. 2005). Yerleşme önceki Son Kalkolitik LC 4 evresinde Aşağı Yerleşme de yayılmış olmasına rağmen, şimdiye kadar 3 Sayin Hugh Elton ve İngiliz Arkeoloji Enstitüsü, Ankara gerekli ekipmani sağlamışlardır. Kendilerine bu yardımlarından dolayı teşekkür ederiz.
Asıl Tepe nin batı ve güney kısımlarında Son Kalkolitik LC 4 faaliyetleri bulunmamıştır. Bu durumda F alanındaki açmalarla Asıl Höyük arasındaki Son Kalkolitik ilişkilerin daha fazla araştırılması şarttır. Ancak şimdilik Son Kalkolitik LC 4 evresinin Aşağı Yerleşme nin doğusu ile Asıl Höyüğün etekleri arasında yoğunlaştığını, ve bu yerleşmenin aşağı yukarı 4 hektar boyutlarında olduğunu söyleyebiliriz. 2) Kenan Tepe de Obeyd ve Son Kalkolitik dönemlerinin tabakalasması nasıldır? Bu dönem yerleşmeleri belli evrelerle mi sınırlı kalmıştır yoksa bu dönemler ardarda gelen sürekli bir gelişimi mi göstermektedir? Kenan Tepe deki Obeyd yerleşmesi D5 ve E2 açmalarındaki kazılarla anlaşılmıştır. D5 teki Obeyd Bina 1 in altındaki dolgular, düzgün mimari vermeyen çeşitli taban ve duvar kalıntılarının karışımından oluşmaktadır. Bu tahrib olmuş tabakaların sorumlusu olarak herhalde Bina 1 tutulmalıdır. D5 in güneybatı köşesinde açılan 1x1 sondaj ise önümüzdeki yıllarda bu açmanın alt tabakalarından mimari unsurların ele geçeceğine dair işaretler vermektedir. D5 Bina 1 ve çevresinde bulunan Obeyd çanak çömleği, E2 açmasında bulunanlardan önemli farklılıklar göstermektedir. Bu durum bizi Kenan Tepe de daha erken Obeyd evresinin olabileceğine ikna etmektedir. Buna dayanarak şimdilik Kenan Tepe de Obeyd döneminin sadece Son Obeyd ile sınırlı kalmayıp daha uzun bir süre içinde gelişim gösterdiğini söyleyebiliriz. Daha erken malzeme ile Son Obeyd karşılaştırıldığında sonuçların ilginç olacağını, önümüzdeki yıllarda Obeyd dönem hakkında çok daha doyurucu bilgiler elde edebileceğimizi şimdiden söyleyebiliriz. 2004 sezonu kazılarının Son Kalkolitik dönem kronolojisini anlamaya yönelik önemli katkıları da olmuştur. F1 açması zengin çanak çömlek buluntuları ile stratigrafinin oluşmasında önemli rol oynamıs ve Son Kalkolitik LC 4 ile Son Kalkolitik LC 5 / İlk Tunç Çağı EB 1 geçişine tarihlenmektedir. F Alanı hakkındaki 14C tarihlendirmeleri 2001 sezonunda kazılan F1 açmasındaki büyük fırından gelmiştir (Parker et. al. 2003:115; Parker, Creekmore and Dodd 2004: 552-553; 574). Bu fırın steril toprak üzerine inşa edildiğinden ve bulunan diğer mimari unsurlarla ilişkili olduğundan, Kenan Tepe de Aşağı Yerleşme nin en azından M.Ö. 3500 lerde başladığı açıktır. Elimizdeki en son 14C örneği ise F7 sondajıındaki bir çukurdan gelmiş ve Son Kalkolitik LC 5 sonuna tarihlendirilmiştir (F.7.7094.28: 2 sigma kalibrasyonu ile M.Ö. 3360-3020). Bu tarihe dayanarak şunları söyleyebiliriz. F alanındaki Son Kalkolitik LC 4 ve LC 5 evreleri yaklaşık olarak 2 m kalınlıktadır ve açmanın en üst tabakalarında ele geçen taş tabanlar ile işlik alanları Son Kalkolitik LC 5 veya İlk Tunc Çağı EB 1 evrelerine tarihlenmelidir. Diğer taraftan Asıl Höyük te ve Aşağı Yerleşme nin diğer kısımlarında Son Kalkolitik tabakaların tam olarak nerelere yayıldığı ve M.Ö. 3500 den daha erken bir tarihin varlığı ancak önümüzdeki sezonlarda yanıtlamak mümkün olacaktır. 3) Kenan Tepe de Remote Sensing yöntemi kullanıldığında bu yöntem ne dereceye kadar uygundur ve bu yöntemle ne kadar bilgi edinilebilir? Yapılan kısa süreli yüzey çalışması henüz analiz aşamasında olduğundan, ilk sonuçlar şu an için karışık görünmektedir. Ayrıca yukarıda da belirttiğimiz gibi Kenan Tepe deki höyükleşme süreci çeşitli faktörlere bağlı olarak gelişmiş ve höyük Remote Sensing için ideal görünmemektedir. Buna rağmen edinilen bilgiler içinden bazı ilginç ipuçları da alınabilmektedir. Kapsamlı toprak altı manyetik okuma çalışmaları devam ettikçe, hem Kenan Tepe hakkında önemli bilgiler ortaya çıkartılabilecek hem de uygulanan Remote Sensing metodunun kullanılabilirliği hakkında daha sağlıklı sonuçlar alınabilecektir.
Aşağı yerleşmenin Remote Sensing haritasında şimdilik birkaç koyu renkli (pozitif manyetik sinyal) alan görünmektedir (Resim10). Bunlardan birincisi n630 e595 4 karesinde başlamakta ve güneydoğuya n590 e675 tarafına devam etmektedir. Diğeri ise n630 e675 ten başlayıp kuzeydoğudaki n690 e715 e devam etmektedir. Saban veya traktör ile sürme izleri zikzak veya çıkıntılarla görünmekteyse de, aslında höyüğün bu alanında bu tür tarımsal faaliyetlere dair bir kanıtımız yoktur 5. Üçüncü uzunlamasına giden koyu renkli alan ise n650 e575 de başlayıp güneydoğuya n630 e635 karesine devam etmekte ve kuzeye de uzanarak n650 e615 karesinin güneydoğusuna varmaktadır. Haritadaki bu koyu alanları, çanak çömlek ile düzleştirilmiş ve organik veya organik olmayan atıkların biriktiği yol veya cadde olarak yorumlamak mümkündür. Diğer taraftan bu oluşumlar höyüğün coğrafik yapısına de bağlanabilir. Örneğin eldeki Remote Sensing harita, tepe topografik harita ile birleştirildiğinde, yukarıda bahsedilen ilk koyu renkli alanın kanala doğru uzandığı görülmektedir. Belki bu alandan okunan sinyaller erozyonla kanala akan arkeolojik dolgunun sonucudur. F alanındaki sinyal okumaları n690 e735 karesinde ilginç bir kare şekli göstermektedir. Kuzeydoğu-güneybatı yönündeki bu bölgenin kenar uzunluğu 20 m yi bulmaktadır. Açık renkli oluşu da kireçtaşı gibi içinde metal barındırmayan veya az barındıran malzemeden yapılmış, kalın olmayan mimari bir unsura işaret etmektedir. Eğer yukarıda bahsettiğimiz ikinci koyu renkli uzantı bir sokak veya cadde ise, bu açık renkli geniş alana açılıyor olabilir. n630 e655 ve n650 e655 karelerini içine alan bir başka alan daha göze çarpmaktadır. Bu alanın doğusu saban izleri nedeni ile pek anlaşılamaz durumdadır. Ancak güneydeki doğrultusu koyu renkli ve batısı daha açık renklidir. Belki bu renkler bir bütün olarak ele alındığında Aşağı Yerleşme nin kuzeydoğusundaki geniş bir kare alanı ifade etmektedir. Asıl Tepe nin batı eteklerinde yapılan çalışmanın sonucunda da bazı geometrik doğrultular da göze çarpmaktadır (Resim 10). Bu alan, n590 e495 karesinin kuzeybatı köşesinden başlayarak güneybatıya n590 e475 karesi boyunca ilerler ve test açması C5 e varmadan son bulur. C5 yakınındaki Doğu-Batı yönündeki açık renk doğrultular C5 açmasında daha önce bulduğumuz, yüzeyin hemen altından gelen kerpiç duvara aittir. Bu duvarın doğusu nehir yatağından alınmış olabilecek çok temiz kilden yapılmıştır ancak içinde demir elementi bulunan bir kaç buluntu da karışmıştır. İki kutuplu okumalarda bu duvarın neden göründüğü belli değildir. Belki de duvarın temiz kilden olan doğu kısmı bunda etkili olmuş olabilir. Bu duvarın dönüşünün bulunmaması nedeniyle, arkeolojik olarak bu duvarın bir çevre veya teras duvarı olduğunu düşünmek yanlış olmaz. 4 Koordinatların basit ve anlaşılır olabilmesi için burada sadece koordinatların son üç rakamını vermeyi uygun gördük. Normalde bu koordinatlar altı veya yedi rakamdan oluşmaktadır (e.g. n4188565.691, e659570.83). 5 Kenan Tepe de düzenli tarımsal faaliyetler az olmakla birlikte yüzeydeki bazı saban izleri halen gözlenebilmektedir.
Kayanakça Parker, B. J., A. Creekmore, and L. S. Dodd. 2004. "The Upper Tigris Archaeological Research Project (UTARP): A Preliminary Synthesis of the Cultural History of Kenan Tepe," in Salvage Project of the Archaeological Heritage of the Il-su and Carchemish Dam Reservoirs Activities in 2001. Edited by N. Tuna, J. Greenhalgh, and J. Velibeyoğlu, pp. 547-602. Ankara: Middle East Technical University. Parker, B. J., and L. S. Dodd. 2005. The Upper Tigris Archaeological Research Project (UTARP): A Preliminary Report from the 2002 Field Season. Anatolica 30. Parker, B. J., A. Creekmore, L. S. Dodd, R. Paine, C. Meegan, E. Moseman, M. Abraham, and P. Cobb. 2003. The Upper Tigris Archaeological Research Project (UTARP): A Preliminary Report from the 2001 Field Season. Anatolica 29:103-174. Parker, B. J., A. Creekmore, E. Moseman, and R. Sasaki. 2002. "The Upper Tigris Archaeological Research Project (UTARP): Preliminary Report from the Year 2000 Excavations at Kenan Tepe," in Salvage Project of the Archaeological Heritage of the Ilsu and Carchemish Dam Reservoirs Activities in 2000. Edited by N. Tuna and J. Velibeyoğlu, pp. 613-643. Ankara: Middle East Technical University. Rothman, M. S. 2001. "The Local and the Regional: An Introduction," in Uruk Mesopotamia & its Neighbors: Cross-Cultural Interactions in the Era of State Formation. Edited by M. S. Rothman, pp. 3-26. Sante Fe: School of American Research Press. Schwartz, G. M. 2001. "Syria and the Uruk Expansion," in Uruk Mesopotamia and its Neighbors: Cross-Cultural Interactions in the Era of State Formation. Edited by M. S. Rothman, pp. 233-264. Santa Fe: School of American Research Press. Resimler: Resim 1: Kenan Tepe ve Dicle Nehri nin kuzeybatıdan görünümü.
Resim 2: Kenan Tepe ve Yukarı Dicle bölgesini gösteren harita.
Resim 3: Kenan Tepe deki kazı alanlarını ve açmaları gösteren topografik harita. Resim 4: 2002 kazılarında D 5 açmasında bulunan Obeyd mimarisi (kuzeyden). Arka planda Bina 1 in kuzey kısmı iki odası ile görünmekte. Binanın güneyi ise açmanın güney profili içinde kalmıştır. Sol altta görülen fırın ise Son Kalkolitik döneme aittir.
Resim 5: D 8 açması, II.Bin mimari kalıntılarının güneyden genel görünümleri. Resim 6: D 9 açmasında bulunan Son Kalkolitik fırın.
Resim 7: E 2 açmasındaki kazıların güneyden görünümü. Kuzeydeki derin alan önceki sezonda kazılmıs ve güney bölüme ise bu sene başlanarak açmanın boyutları genişletilmiş ve şimdiki halini almıştır.
Resim 8: E 2 açmasında bulunan Obeyd çanak çömleklerden bir gurup. Resim 8 çizimleri için açıklamalar: A. Alan E, Açma 2, Locus 24, KT 6 #2: Dış yüzey: Koyu gri (10YR 4/1). Hamur: Koyu gri (10 YR 4/1) özü kalın hatlı kahverenginde (10 YR 5/3). İç yüzey: Çok açık kahverengi (10YR 7/4). İnce taneli kum ve orta boyutta bitkisel katkı. B. Alan E, Açma 2, Locus 25, KT 10 #11: Dış yüzey: Kahverengi (10YR 5/3). Hamur: Çok koyu gri (2.5YR 3/1). İç yüzey: Kahverengi (10YR 5/3). İnce ve orta boyutlu kum, küçük bitkisel katkı. C. Alan E, Açma 2, Locus 24, KT 6 #3: Dış yüzey: Kırmızımsı sarı (7.5YR 6/6). Hamur: Kırmızımsı sarı (7.5YR 6/6) özü koyu gri (7.5YR 4/1). İç yüzey: Açık kahverengi (7.5YR 6/4). Orta boyutlu kum ve kaba bitkisel katkı. D. Alan E, Açma 2, Locus 18, KT 7 #4: Dış yüzey: Soluk kahverengi (10 YR 8/3). Hamur: Kırmızımsı sarı (5YR 7/6) özü kırmızımsı kahverengiye dönüşüyor (2.5YR 5/4). İç yüzey: Soluk kahverengi. Ağız içinde kahverengi boya bant (10YR 5/3). Hem iç hem dış yüzey ince/kendinden astarlı. İnce ve orta boyutlu kum ile ince ve orta boyutlu bitkisel katkı. E. Alan E, Açma 2, Locus 25, KT 7 #6: Dış yüzey: Pembe (7.5YR 7/3). Hamur: Kırmızımsı sarı (7.5YR 6/8) özü kalın hatlı koyu gri renkte (7.5YR 3/1). İç yüzey: Pembe. Hem iç hem dış yüzey ince astarlı. İnce kum ve ince bitkisel katkı.
F. Alan E, Açma 2, Locus 18 KT 12 #1: Dış yüzey: Soluk kahverengi (10YR 8/4). Hamur: Sarıya çalan kırmızı (5YR 5/8) özü kalın hatlı ve çok koyu gri renkte (3/N). İç yüzey: Soluk kahverengi (10YR 8/4). Hem iç hem dış yüzey ince astarlı. Kalkerli kum ve ince bitkisel katkı. G. Alan E, Açma 2, Locus 18, KT 7 #1: Dış yüzey: Sarımsı kahverengi (10YR 5/4). Hamur: Açık kahverengi (10YR 6/2) özü kalın hatlı ve siyah renkte (5Y 2.5/1). İç yüzey: Sarımsı kahverengi (10YR 5/4). İri kuvartz tanecikli ve kaba bitkisel katkı. H. Alan E, Açma 2, Locus 25, KT 7 #7: Dış yüzey: kahverengi (7.5YR 6/3). Hamur: iyi pekişmiş kahverengi (7.5YR 5/6) özü kalın hatlı ve çok koyu gri renkte (5Y 4/1). İç yüzey: Pembe (7.5YR 7/4). Dış yüzeyde üç hat halinde kazıması var. İnce kum ve ince bitkisel katkı. I. Alan E, Açma 2, Locus 18, KT 7 #2: Dış yüzey: Kırmızımsı sarı (7.5YR 7/6). Hamur: Kırmızımsı sarı (7.5YR 7/6) ve özü kalın hatlı ve çok koyu grimsi-kahverengi renkte (10YR 4/2). Hem iç hem dış yüzeyi açkılı. İnce kum ve bitkisel katkı. J. Alan E, Açma 2, Locus 9, KT 2 #7: Dış yüzey: Soluk kahverengi (10YR 8/4). Hamur: Soluk kahverengi (10YR 8/3) özü yumuşakça açık griye dönüşüyor (10YR 7/2). Dış yüzeyde koyu kahverengi boya bezeme (7.5YR 3/2). Orta boyutlu kum ve bitkisel katkı. K. Alan E, Açma 2, Locus 25, KT 7 #2: Dış yüzey: Kahverengi (10YR 5/3). Hamur: Siyah (5Y 2.5/2). İç yüzey: Kahverengi. Dış yüzeyde siyah renkli üç kalın bant. (5Y 2.5/1). Orta bantta soluk kırmızı boya bezeme (10R 3/2). Çok ince mika karışımlı kum katkı. L. Alan E, Açma 2, Locus 25, KT 10 #5: Dış yüzey: Soluk kahverengi (10YR 7/3). Hamur: Çok koyu gri (2.5YR 3/1). İç yüzey: Açık kahverengi (7.5 YR 6/4). Dış yüzeyde kahverengi boya bezeme (7.5YR 5/3). İnce ve orta boyutlu, mika karışımlı kum katkı. M. Alan E, Açma 2, Locus 25, KT 10 #7: Dış yüzey: Soluk kahverengi (10YR 6/3). Hamur: Koyu kahverengi (7.5YR 6/4). Dış yüzeyde kahverengi boya bezeme (7.5YR 5/2). İnce boyutlu, mika karışımlı kum katkı. N. Alan E, Açma 2, Locus 25, KT 10 #2: Dış yüzey: Açık sarımsı kahverengi (10YR 6/4). Hamur: Çok koyu gri (7.5YR 3/1). İç yüzey: Açık kahverengi. Dış yüzeyde koyu gri boya bezeme (10YR 4/1). İnce kum katkı. O. Alan E, Açma 2, Locus 25, KT 10 #4: Dış yüzey: Açık kahverengi (10YR 6/3). Hamur: Çok açık kahverengi (10YR 7/4). İç yüzey: Açık kahverengi (10YR 6/3). Dış yüzeyde kahverengi bezeme. İnce kum katkı.
Resim 9: 2004 sezonunda yapılan Remote Sensing çalışmalarını gösteren harita. Resim 10: Oluşan Remote Sensing haritasının yakından görünümü.