Güvercinler öyküsü, köylülerin dil özelli i korunarak yabanc bir dile çevrilebilecek olursa, Hamasde yabanc larca da çok takdir edilicektir. Bu k sa öyküde muazzam bir dram yaflan r ve sonu cinayete kadar var r: köyde bir cinayet. Sinema yap mc la için ne mükemmel bir senaryo... Onnig Paluyan (1963)
u s u l g e r e i Elinizdeki kitap, 1963 y l nda Kad köy Aramyan Okulu ndan Yetiflenler Derne i nce Hamasde in çeflitli eserlerinden derlenen ve Badm vadzkner yev Hekyatner (Öyküler ve Masallar) ad yla stanbul da Hermon Matbaas nda bas lan 384 sayfal k Ermenice kitapta yer alan 17 öykünün 10 unun çevirisinden oluflmaktad r. Çeviride bu bas m esas al nmakla birlikte, yay nevimiz aç klay c notlar da ekledi i redaksiyon s ras nda baflka derleme bas mlardan da yararlanm flt r. Elinizdeki kitapta, Ermeni alfabesinden Latin alfabesine yap - lan transkripsiyonlarda kurallara k smen uyulmufl, örne in Türkçe de g harfiyle biten sözcük olmamas na ve Ermeni alfabesinden Latin alfabesine transkripsiyonda bu harf k harfiyle karfl - lanmas na karfl n, özellikle Ermenice ye aflina okurlar dikkate al - narak, örne in E sig, Lolig, Sukig gibi bir yaz m tercih edilmifltir. Türkçe yaz mda ise Adam Yay nlar n n Eylül 1997 bas ml Ana Yaz m K lavuzu na uyulmaya çal fl lm fl, aç klay c dipnot vermenin bafll ca ölçütü olarak da, ilgili sözcü ün Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu-Türk Dil Kurumu (TDK) taraf ndan haz rlanan ve Ankara 1988 bas ml iki ciltlik Türkçe Sözlük te yer almamas benimsenmifltir. Kitapta çok say da italik dizilen sözcük yer almaktad r. Kitab n arkas ndaki dizine de ald m z bu sözcüklerin büyük bölümü yazar n aynen kulland Türkçe sözcüklerdir. Ancak, orijinal metinde italik olmay p, laçag gibi bizim italiklefltirdiklerimiz de vard r. Dolay s yla italik yaz mlar ya Türkçe, ya da genellikle her iki dilde aynen veya benzer seslerle söylenen, ya da yerel a za özgü sözcükler olarak alg lanmal d r. y a y n c n n n o t u
GÜVERC N M HARPUT TA KALDI
A r a s Y a y n c l k stiklal Caddesi, H divyal Palas 231/Z 34430 Tünel, Beyo lu- stanbul Tel: (0212) 252 65 18-243 06 02 Fax: (0212) 252 65 19 info@arasyayincilik.com www.arasyayincilik.com ARAS - Ä ÄÍ 008 Hamasde Güvercinim Harput ta Kald Kapak Foto raf Mezre deki (Elaz ) Getronagan Okulu ö rencileri Harput un 8 km kadar do usunda, 10. yüzy lda kurulan Khule köyü (Khulake, flimdi fiahinkaya) manast r n ziyaretlerinde, haç fleklinde yontulmufl mezar tafllar (khaçkarlar)önünde. Yüzy l bafllar nda çekilen bu foto raftaki ö renciler aras nda Hamasde in de olup olmad meçhul... Kapak Tasar m Vartan Paçac 2011, Aras Yay nc l k ISBN 978-975-7265-08-5 Bask Sena Ofset 2. Matbaac lar Sitesi 4NB7-9-11 Topkap - stanbul Tel: (0212) 613 03 21 1. Bask : stanbul, Eylül 1997 3. Bask : stanbul, Ocak 2011
GÜVERC N M HARPUT TA KALDI ÖYKÜ HAMASDE ÇEV REN SARK S SEROPYAN
Hamasde in eserleri Kü Köy (1924, Boston) Antsrev Ya mur (1929, Paris) Isbidag Tsiavor Beyaz Süvari (roman, önce Hayrenik adl ayl k dergide tefrika, yirmi y l sonra kitap, iki cilt, 1952, Los Angeles) Kaçn Nazar yev Dasn yerek Badm vadzkner Yi it Nazar ve On Üç Öykü (1955, Kahire) A otaran Dua Kitab (1957, Beyrut) Aydzedomar Keçi Takvimi (1960, Kahire) Hayasdani Lerneru S r nkahar Ermenistan Da lar n n Kavalc s (oyun; müzikal bölümlerini Alan Hovhannesyan bestelemifltir) Araçin Ser lk Aflk (yazar n ölümünden sonra, 1966, Beyrut)
Hampartsum Gelenyan (HAMASDE ) 1895-11966
Yazar hakk nda H rimyan Hayrig ve S rvantsdyants ile bafllayan, T lgadintsi, Zartaryan, M ntzuri ve günümüzde Margosyan ile devam eden Ermeni taflra edebiyat n n ara ve özel bir halkas d r Hamasde. Onu di erlerinden farkl k lan en önemli özellik, eserlerini do up büyüdü ü topraklara tümüyle uzak Amerika gibi diyarlarda vermesidir. As l ad Hampartsum Gelenyan d r. Edebi mahlas olarak kulland Hamasde ise kendi ad ile erkek kardeflleri Asdur ve E ya n n adlar n n bafllang çtaki harflerinin birleflmesinden oluflmufltur. Bu mahlas anlams z bir sözcük olmay p, Ermenice de tak my ld z anlam na gelen hamasde utyun sözcü ünü ça r flt r r. Hamasde, Harput un 6 km kadar güneyinde, Ermeni ve Türkler in birlikte yaflad Perçenç/Perçenk [sonradan Akçakiraz] köyünde 1895 te do du. lk e itimini kendi köyünde, Surp N flan* okulunda ald. Daha sonra vilayet Surp N flan: Hamasde in okudu u y llarda, yüzy l bafl nda bu okulun 50 civar nda ö rencisi, 2 de ö retmeni vard ; ayl k bütçesi ise 270 kurufltu. 1870 li y llarda ise bu köyde kiliseyle ayn ad tafl yan, 50 ö rencinin okudu u ve y ll k bütçesi 800 kurufl olan Surp Astvadzadzin adl bir okul vard.
merkezi Mezire deki (Mamuret ül-aziz, Elaz ) Getronagan* Okulu nda T lgadintsi ve Rupen Zartaryan gibi ö retmenlerin elinde yetiflti ve 1911 de mezun oldu. Yine yak n köylerden birinde, Vartatil de iki y l ö retmenlik yapt. Ço u Harputlular gibi, bir y l önce Amerika ya gitmifl olan babas n n telkinine uyarak, 1913 te Amerika ya göçtü. Columbia ve Harvard üniversitelerinde misafir ö renci olarak derslere kat ld. 1920 de bir y l kald New York ta ünlü Ermeni yazar fiirvanzade yle karfl laflmas ve onunla kurdu u s k dostluk, kendi deyimiyle, "ayaklar - n n yere basmas "n sa lad. 1930 da Ermenistan dan yeni gelmifl olan flair Avedig sahagyan la Paris teki karfl laflmalar da yazar n özyaflamöyküsünde önemli bir yer tutar. Hayrenik te* taflra edebiyat türünden ve Amerika daki Ermenilerin yaflam n konu edinen yaz lar yay nland. Bunlara kitaplar efllik etti. S rpuhi yle evlendi, Lorig ve Armine adl iki k z oldu. Do umunun yetmiflinci ve edebiyat yaflam n n ellinci y l ABD ve Kanada da törenlerle kutland. Bunlardan, 26 Kas m 1966 da Los Angeles teki törende konuflmas n yaparken kalp krizi geçirerek yafla- Getronagan: 1892 y l nda kuruldu. Günümüzün ilk ve orta ö renimine eflde er on iki s n fl bir okuldu. Di er derslerin yan s ra Ermenice, Türkçe, Frans zca ve ngilizce dilleri ö retilmekteydi. 1913 y l nda iki y ll k yüksek bölümü (Cemaran) aç ld. Mezunlar üniversiteye girebilir veya ö retmen olabilirdi. Yüzy l bafl nda 450 civar nda ö rencisi, 9 erkek, 3 kad n ö retmeni vard ve ayl k bütçesi 3000 kurufl kadard. Okulun son müdürü ünlü yazar Yervant S rmakeflhanl yan d r(1870-1915). Hayrenik: 1922-70 y llar aras nda Boston da yay nlanan ayl k Ermenice edebiyat-sanat-kültür-tarih dergisi. Bafll ca editörleri R. Tarpinyan, M. Tölölyan d r.
ma veda etti. Hamasde özyaflamöyküsünde köyünü flöyle anlat r: "Do du um ve çocuklu umla ilk gençli imin geçti i Perçenç, Harput un ba l k bahçelik, bereketli köylerinden biriydi. Aradan geçen yar m yüzy la köyümüzün ruhsal haritas, yollar ve kutsanm fl insanlar sindi ve ben onlar n hâlâ orada oldu una inan yorum. Kâgir kiliseleri, de irmenleri, köprüleri, özellikle okulu ve yüzy llar n içinden gelen bir o kadar kutsanm fl ö retmenleriyle tüm bunlar o kadar tan d k ve bize özgü idi ki..." Hamasde in edebiyat, kendi topra nda boy atan bir a aca benzer. Öykülerinin kahramanlar yaflam n içinden renkli, çarp c tipler ve hayvanlard r. nsanc ll n hep ön planda oldu u öykülerinde hazin temalar felsefi bir yaklafl m, sade bir dil ve ak c bir anlat mla ifllenmifltir.
Ça dafllar ndan Hamasde e güzelleme Hamasde yaz n dünyam zda büyük bir yeniliktir. O, günümüz yaz n nda kendisine ait bir çizgi yaratmakta. Ermeni köylüsüne ve o dolay mla insan n kaderine nüfuz edip onu ifade etme konusunda bir üslup oluflturmakta. Bunu onun kadar güçlü ve etkin biçimde yapan baflka hiç kimse yok içimizde bugün. Arflag Çobanyan (1872-1954, yazar, elefltirmen, 1924) Geçim derdinden arta kalan zamanlarda edebiyat yapard. "Her yapt m ifli ayakta yapt m" diyen Hamasde in yetmifl y ll k yaflam n n elli y l "ayakta" geçti ve ölümü de ayakta karfl lad. Kurken Mahari (1903-1969, yazar) Ermeni edebiyat n n gök kubbesinde Hamasde hep yükselen bir y ld z olarak var olacak. Vazken I (1908-1994, din adam -Gato igos, yazar) Diasporan n ça dafl en büyük yazar Hamasde, 26 Kas m 1966 günü 70. yafl günü kutlama töreni konuflmas nda yüre i sözünü bitirmesine izin vermedi inden büyük bir yazara yak fl r gibi öldü. Kevork Emin (1919-1998, flair)
Hamasde in "köy edebiyat " yaflam n d fl na itilenlerin, toplumdan, hatta do adan kovulanlar n edebiyat - d r... Perçenç köyü, yazar n sanatsal dünyas içinde, onun derin ve evrensel genellemelerinde yo rulup, köyün o dipdiri dünyas n kapsayarak bir dünya köyüne dönüflür. Ke am Sevan (1926-1991, yazar, 1989)
K z, E sig Kavruk Garo her zamanki gibi s rt n duvara vermifl, yün e iriyordu. Kirman n gölgesi duvarda dev bir örümcek gibi oynarken, o yine düflüncelere dal p gitmiflti. Ö renciler kilisede karfl l kl ilahi okurken sözcükleri a zlar nda yuvarlay p yutuveriyorlard. Bunu ö retmene flikayet edecekti mutlaka. Daha bu sabah, Turo nun o lu "Tanr ya yakar n z" yerine "tanyak n" demifl, üstelik mihrab n önünden geçerken bafl n e memiflti. Derken kirman n ipi kopunca, onunla birlikte Kavruk Garo nun düflüncelerinin zinciri de kopuverdi. kindi zaman yd. Günefl, siviklerin* üzerine bembeyaz sivik: (Ermenice tsvik) Dam saça ; genelde toprak dam n avluya bakan e imli saça. 13
bir çarflaf gibi serilmiflti. Tarlalarda çal flanlar a r a r köye dönüyorlard. flte derenin üstünden atlay p gelen flu köylü, Torik Bedo ydu... "Selam h nami"* diye seslendi Kavruk Garo. "Ne o, iki büklüm olmuflsun, gine de kazmay omzundan indirmemiflsin..?" "Teh, nas l eden dünür" diyerek kufla ndan tütün kesesini ve çubu unu ç kard Torik Bedo. "Gözdür iflte, görüyor. Bugün köprünün ordaki tarlaya gittim ki s çanlar delik deflik etmifl..." "Peki, sizin tarlan n bitifli indeki E sig in tarlas na kim sahiplik ediyor?" "Hiç, kim sahiplik edecek? Öylece çorak kal yor. Eflekdikeni desen, bir boy atm fl ki..." "Sana bir fley diyem mi h nami" diye sürdürdü Kavruk Garo kirman çevirerek, biraz da alayl : "E sig in tarlas seninkine bitiflik zaten. Gel, evlen flu E sig le. Tarlas n da seninkine kat." "Keh, keh, keh" diye güldü Torik Bedo. "Eh, h nami, bu va ttan sonra evlenmek bizim iflimiz de il. K smetim olayd bizim rahmetli yerinde kal rd." "Avrat dedi in de kocad nda gerek. Hem de E sig gibi avrat. Kocas öldükten beri bir fliflmanlad ki, sanki bu day pete i mübarek... Kad n dedi in de flöyle dolgun olacak ki s rt n s ta, h nami!" "Keh, keh, keh" gülüfltüler Torik Bedo yla Kavruk Ga- h nami: (Ermenice kh nami) Dünür. 14
ro, diflsiz ihtiyar gülüflleriyle. Onlar n her zamanki flakalaflmalar ndan biriydi bu. "Çan çald m?" "Yoo, zangoç yeni geçti burdan." "Ben de gidem, flu kazmay eve b rakam bari" diyerek ayr ld Torik Bedo. Henüz çan çalmam flt. Nah r n memeleri süt dolu, gözleri buza lar n n hasretiyle parlayan inekleri, evlerine daha yeni da lm flt. Köy akflam telafl içindeydi. Torik Bedo kazmas omzunda, kocam fl öküz gibi a r a r yürüdü. E sig in kap s ndan geçerken e ilip içeri bakt. E sig o s rada avluda komflusuna sesleniyordu: "Manan Baci, Manan Baci. nek nah rdan dönmüfl, kap da kalm fl..." "Ne ediiin E sig?" diye sordu Torik Bedo. "fiu bizim Manan a sesleniyim. Ne zamand r ine i nah rdan gelmifl, kap da kalm fl, buza s içerden ba r yor. Kendini yiyip bitirdi zavall. O ise gitmifl orda burda, çene çalar..." "Eh, kad nd r, bir kez çenesi aç l nca..." deyip yoluna devam etti Torik Bedo. çinden ise "Rahmetli de bir deri bir kemik kalm flt ha. Bak, kad n dedi in E sig gibi dolgun olmal " diye geçiriyordu. Çan sesi duyuldu. Torik Bedo kazmay eve b rakt. Avludaki tavuklar güneflin inmesiyle birlikte çoktan tüneklerine çekilmifllerdi. Öküzler içeri geliyor, gelinler çeflmeye gidiyordu. Torik Bedo ayakkab lar n n tozunu topra n temizledi, üstünü 15
bafl n silkeledi, flalvar ndan dikenli otlar toplad, arahçinini* s k ca ba lay p kiliseye yöneldi. Kiliseye her girdi inde, önce minderinin tozunu hafifçe silker, sonra hufluyla duas na bafllard. O gün de minderini düzeltip Hayr mer* duas na bafllad. O s rada mihrab n önündeki ö renciler de karfl l kl abretso* ilahisini seslendirmekteydiler. Torik Bedo duan n tam sonuna gelip de "çünkü melekût senindir" deyip haç n ç kar rken nerden geldi i belli olmayan E sig in sesi duyuldu: "Manan Baci, Manan Baci, inek nah rdan dönmüfl, kap da kalm fl..." Torik Bedo alelacele diz çöküp haç ç kard ve sürdürdü duas n : "Dünyaya bar fl ba flla ulu Tanr m, krallara sulh, tarlalara rahmet, bol bol ekin... Bu daylar afattan, Ermeni milletini belalardan koru. Davar da..." Tekrar E sig in sesi duyuldu. Bu kez k rda otlayan danan n kula nda v z ldayan, hayvan n her bafl sallay fl nda öteye gidip tekrar gelen, daireler çizerek v z ldayan yüzsüz bir ar n n sesiymifl gibi geldi E sig in sesi: "Manan Baci, Manan Baci, inek nah rdan gelmifl, kap da kalm fl..." Ö retmenle papaz yama yeni bir ilahiye bafllam flt. arahçin: (Farsça/Ermenice arakhçin) Bereye benzeyen, flapka içine veya yaln z olarak giyilen takke. Hayr mer: "Göklerdeki babam z" duas n n Ermenice bafllang c. abretso: Mezmurlar kitab nda, Eski Ermenice de "yaflat" anlam na gelen abretso ile bafllayan, akflam ayininde karfl l kl seslendirilen 139. mezmur. 16
Torik Bedo tekrar diz çöküp duas n sürdürmeye çal flt : "P narlar n suyunu rahmetin kadar bol edesin Rabbim. Konu komfluya, dosta düflmana, kurda kufla rahat gece..." "Tanr ya ya-ka-r -n z desene ulan ito lu it" diye bir ba rt duyuldu cemaatten. Kavruk Garo nun sesiydi bu. Nas l sabretsindi ki! Bir de il, iki de il... Turo nun o lu yine "tan-ya-k n" deyip geçmiflti. Ö retmen dersen, odun gibi dikilmifl, dikkat etti i yok! Ne diye ö retmen tutup y lda flu kadar para verirler ki! Do ru dürüst ayin yapt ramad ktan sonra neye yarar? "Hah, ö retmenli i beceremiyorsa gitsin da dan kil getirip sats n, kil!" Kiliseden ç karken Kavruk Garo hâlâ ba- r yordu. K zg nl n zaptedemiyordu. Ö retmenin duymas da umurunda de ildi. Ayinden ç kanlar Kavruk Garo nun etraf nda toplanm fllard. "Teh, h nami, ay pt r" diyordu Torik Bedo. Adam kolec okumufl, ngilizce yi, Frenkçe yi su gibi biliyor." "Bizim nemize laz m o fleytan lisanlar " diye sürdürdü Kavruk Garo. "Keh, keh, keh, ne fleytan lisanlar... Deli misin sen?" diyerek ayr ld Torik Bedo gruptan. Kiliseden ç kan E sig e yaklaflt : "Ne dersin E sig" diyerek yan s ra yürümeye bafllad. "fiu tarlan n hali n olacak..? Bugün bakt m da, çukur çak r olmufl. Bunca zamand r öküz aya basmam fl. Tarlada öküz aya kutsald r E sig, kutsal..." 17
"Kim sahiplik edecek? Ne ekenim var, ne biçenim. Biçare kad n ne yapabilir?" E sig hakl yd. Nur içinde yats n, kocas öldükten sonra yüzüstü kalm flt evi de, tarlas da. Üç y ld r ne evinin dam çamurla s vanm fl, ne de tarlas na öküz aya basm flt. "Tarlaya günaht r E sig, günah" diye yineledi Torik Bedo evin yolunu tutarken. Tam o s rada küçük torunu ba rarak karfl lad onu: "Dede, dede, Aydede bu gece bizim eve gelecekmifl, do ru mu?" "Uslu durursan tabii Aydede bizim eve gelecek. O, uslu duranlar çok sever. Hah, bak iflte bizim dam n üstüne kadar gelmifl bile" diyerek elinden tuttu u torununu ö ütlerken bir yandan da E sig in dolgun, etli kal b n düflünüyordu. T pk torununun Aydede nin kal b n düflünüflü gibi. "Kavruk Garo hakl. Kad n dedi in E sig gibi olmal. O ne s rt, o ne renk flalvar..." diye düflündü Torik Bedo. Ah, birazc k cahil olayd, Allah flahittir evlenirdi E sig le! Yafllanm fl kollar yla sarmaflt klar gibi, bereketli tarlalar n da birlefltiriverir, bir yast kta yaflar giderlerdi. Ama, bu va ttan sonra kime ne desindi? Utan yordu ihtiyarl ndan. E sig k rk sekizine yak n cahil kad n; kendi altm fl befl yafl nda, gözleri bulan k, vücudu kurumufl, elleri titrer... Evlenmek onun ifli de ildi flüphesiz. Torik Bedo bunlar biliyordu. E sig le evlenmesi imkâns zd. Ah, kahrolas ihtiyarl k, ah..! 18
Amma, ya tarla olmasayd, hele ki E sig in o lop lop etleri olmasayd, evi yap las Kavruk Garo da "gel, evlen flu E sig le de, tarlas n tarlana kat" laf n etmeseydi, acaba tüm bunlar yine de hissedecek miydi Torik Bedo? Zaten flaka de il miydi o sözler? Beraberce gülüflüp geçmemifl miydiler? Peki de, niye E sig in sesi duas na kar flm flt ki? Sabah çan yla uyand. Ah r n kap s g c rdayarak aç l p kapan yordu. Gelin tand r yakmaya haz rlan yordu. "Anna gelin, Anna geliiin" diye ba rd Torik Bedo titrek sesiyle. Anna gelin elindeki ifli b rak p kaynatas n n yan na gitti. "Anna gelin, flu benim kuflak tiftiklenmifl, rahmetlinin sand na bak da, o yeni kufla getir, saray m." Ve otuz y l önce Erzurum dan getirip de bayramdan bayrama beline sard yepyeni kufla sard Torik Bedo. Yün bafll n n üstünden tiftikleri temizledi, arahçinini de özenle ba lay p kiliseye do ruldu. Kiliseden sonra yumuflak bir ekme i katlay p koynuna soktu. Kazmas n omzuna al p tarlaya gitmek için yola koyuldu. E ri a ac n yan ndan geçip kendi tarlas na yaklafl nca, hemen yan bafl ndaki E sig in tarlas beliriverdi. Günefl orda daha bir parlak göründü Torik Bedo ya. Eflekdikenleri ise daha da uzam fllar, sabah yeliyle sallan - yor, döne döne dansediyorlard sanki. Rüzgâr eflekdikenleri aras ndan sl k çal yor, E sig in sesi âdeta kulaklar nda durmadan yank lan yordu: "Manan Baci, Manan Baci, inek nah rdan gelmifl, kap - 19
da kalm fl..." O gün kendi tarlas na göz bile atmad. Çiçek açs n diye özlemle bekledi i halde baklaya da bakmad. Kazma omzunda E sig in tarlas na dald. Boz kufllar ötüflerek k sa k sa uçufluyorlard. ki leylek, genifl kanatlar yla yelken aç p pefl pefle eflekdikenlerinin üzerinden Eknolar n dikenli ine süzüldü. Torik Bedo nun ayak seslerinden ürken rengarenk, p r l p r l kertenkeleler öteye beriye kaç fl p topra n yar klar nda kayboluyorlard. E sig in tarlas na çoktand r insan aya da basmam flt. Torik Bedo tafllar aya yla bir yana iterek bafllad ifle. Kazmay omzundan indirip bir kese i da tmay, derin yar klara doldurmay denedi. Kendini hiç böylesine genç ve güçlü hissetmemiflti. Akflam köye dönerken kazmay omzunda tutamayacak kadar yorgundu. Küçük dereyi geçmek için k rk türlü hesap yapt. "Selam, h nami!" Kim olacakt ki? Kavruk Garo tabii! Her zamanki yerinde durmufl, akflam güneflinde gölgesini boylu boyunca sermifl, kirman e iriyordu. "Çan çald m?" Torik Bedo al fl lagelmifl sorusunu sorarken çan n sesi de duyuldu. "Canl çal, canl... Evin yap la!" diye kendi kendine ba- rd birden Kavruk Garo. "Çan flöyle biraz güçlü makamla çalsana! Sanki tabuta vuruyor mübarek..." Çan n iyi çal nmad ndan dertliydi bu kez ve zangoçla konuflmaya karar verdi. 20