EYÜPSULTAN SEMPOZYUMU V TARİHİ, KÜLTÜRÜ VE SANATIYLA EYUPSULTAN SEMPOZYUMU V TEBLİGLER EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜGÜ TEL: (0.212) 563 16 65-616 00 98 FAX: (0.212) 616 00 78 e.mail: kultur@eyup-bld.gov. ti 3
EYÜPSULTAN SEMPOZYUMU V EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR YAYINLARI 17 GENEL YÖNETİM OSMAN SAK YAYIN SORUMLUSU İRFAN ÇALIŞAN KAPAK VE SAYFA TASARIMI İLGi TANITIM FİLİM YAY GRAFiK B AS KI ELMA MATBMCILIK BASIWIGI YER İSTANBUL BASK! TARİHİ MAYIS 2002 ISBN 975-93844-1-8 Eyüpsultan Sempozyumu kitabında kullanılan, tebliğ sahibine ait olanlar dışındaki görsel malzemeler Eyüp Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürliiğü arşivimi aittir. Kitaptaki tüm yazılarm ve görsel malzemelerin yayın hakkı Eyüp Belediyesi'ne aittir. Bir başka yerde izinsiz olarak yayınlanamaz ve kullanılamaz. 2 J.
CEZER KASIM PAfiA KÜLL YES (1) Prof. Dr. Gönül CANTAY Mimar Sinan Üniversiesi Fen edebiyt Fakültesi ö retim üyesidir. Türk Sanat n n geneli içide Türkiye Cumhuriyeti s n rlar n n tayin etti i alanda, menzil yollari üzerindeki kervansaraylar, külliyeler ve bu yap lar rn çekirdek oluflturdu u flehirler (yerleflmeler) konusunda yapt araflt rma, uygulama ve çal flmalar bulunmaktad r. Ayr ca Anadolu Türk Mimarisi içinde t p medrese ve darüflflifalar ile ilgili araflt rma, inceleme ve yay nlar yla tan nmaktad r. Günümüzde de bu çal flmalar n yogun bir biçimde sürdüren Gönül Cantay, Edirne Kültür ve Tabiat Varl klar n Koruma Kurulu nun da üyesi olup, Trakya ve Canakkale bölgesi ile ilgili konularda araflt rma ve yönlendiremeler yapmaktad r. Yazar n bilimsel bildiri, makale, araflt rma yaz lar ve yay nlanm fl kitaplar bulunmaktad r. 116
Eyüp te, Çömlekçiler civar nda 16. yüzy l bafl nda infla edilmifl, bu yap sal topluluktan günümüze sadece cami yap s ulaflabilmifltir. Esasen bu küçük külliyede cami, "L" planl medrese ve çeflme olmak üzere fonksiyonel yap lar oldu u bilinmektedir. Herhangi bir belge olmad halde yay nlarda 1515 y l na tarihlendirilen külliyenin banîsi hakk nda mevcut bilgiler ki, bunlar n en sa lam Vak f Tahrir Defteri ndeki Ramazan 907/Mart 1502 tarihli vakfiye suretidir. Banînin Ca alo lu ndaki Camii ne ait olan bu vakfiye suretinden Eyüp teki külliyesine ait bir s byan mektebinin varl n da ö renmekteyiz. (2) 15. Yüzy l ortas nda suriçi stanbul unun d fl nda Fatih taraf ndan infla ettirilen Eyüp Sultan Külliyesi nden (1459), yaklafl k 50 y l kadar sonra infla edilen bu küçük külliye, bulundu u yer itibariyle önemlidir. Çünkü Cezerî Kas m Pafla Külliyesi, Eyüp e ulaflan yolun bafl nda infla edilmifltir. Zâl Mahmud Pafla Külliyesi nin mevcut olmad - bu dönemde, âdeta Cezerî Kas m Pafla Külliyesi Eyüp ün kap s durumundayd. 2 3 Külliyenin bulundu u co rafî topografya, inen yolun dönüflündeki boflluk olup, bu e imli dönüfl alan nda külliye infla edilmifltir. Böylece külliye ile yol aras ndaki iliflki nedeniyle cami yap s n n cümle kap s, son cemaat yerinin sa bölümüne aç lm flt r. Bu duru mu gerektiren di er bir neden ise cami ve avlusunun sol taraf nda (do u ve kuzeydo usunda) "L" planl bir medrese yap s bulunmaktayd. 1979 y l nda cami içindeki Kâbe tasvirli çini pano ile ilgili çal flma yapt m s - rada bu medrese yap s harap bir durumda ve tonoz örtülü mekân s ras halinde durmaktayd. Ancak yak nda yapt m çal flma s ras nda tamamen ortadan kalkt n görüp, temellerini tespite çal flt msa da mümkün olmad. Çünkü, külliye, cami avlusu ve çevre duvarlar yla onar lm flt. Gerçeklefltirilen onar ma bakt m zda görülenler flunlar olmaktad r; çevre duvarlar orijinalinden farkl olarak yükseltilmifl, avlu kap s özgün durumundan farkl olarak girifl kotu da yükseltilmifltir. Di er taraftan flad rvan âdeta alt yap s de ifltirilerek, onikigen havuz gövdesinin ayna tafllar kullan - 1 Resim 1; Cezeri Kâs m Pafla Külliyesinin Haliç k y s ndan gelen eski stanbul yoluna ba lant s (1) Kas m Pafla, "Cezerî" ve "Koca" lâkablar yla an l yor. (2) Ca alo lu ndaki mescid, kare planl ve ahflap çat l olup, 1957 y l nda istimlâk edilerek, flimdi arsas park yap lm flt r. Ayr ca Bursa da medrese; Selânik te de Cami ve mareti nin bulundu u ö renilmektedir. Ca alo lu ndaki Mescid i h.1283 / m.1866 tarihinde Sultan Abdülaziz taraf ndan kârgir duvarlar üzerine ahflap çat l olarak onar ld da ö renilmektedir. Resim 2; Cezeri Kâs m Pafla Camii nin günümüzdeki durumu. Resim 3; Cezeri Kâs m Pafla Camii son cemaat yeri ve yola ba l olarak açalm fl cümle kap s 117
4 5 Resim 4-5 Cami avlusunda onikigen flad rvan havuzu, kotu de ifltirilmifl avlu döflemesi ve flad rvan aynas nda 18 fievval 1266 tamir tarihi. Resim 6; Külliye duvar n n yükseltilmifl hali ve günümüzde fonksiyonu anlafl lamayan genifl tu la kemer Resim 7;Yol kotunun yükseltilmesi flekliyle, külliye kap s n n yenilenmifl hali ve sokak kotunun yükseltilmesiyle de iflen durum. Resim 8; Külliye kap s n n onar m sonras avludan görünüflü. Resim 9,10; Külliye kap s yan nda avlu döflemesi alt nda kalan tu la tonoz örtülü hacim. larak, yeniden yap lm flt r. Oysa üzerindeki kitabeden; "Tamir tarihi 18 fievval 1266" m.1850 y l nda onar ld anlafl lmaktad r. fiad rvan, görünüflüyle yüksek ve abart l yeni onar m yla cami ve avlu bütünlü ü ile ba dafl k durumunu (proporsiyon uyuflmazl ) kaybetmifltir. Gerçekten avlunun tafl kaplanmas s ras nda kotunun yükseltilmifl olmas da baz kay plar n yok olmas na yard mc olmufltur. Avlu duvarlar nda kal nt s n gördü ümüz genifl aç kl kl tu la-derz dokulu kemerin varl k nedeni art k anlafl lamamaktad r. Gene külliyenin girifl kap s n n hemen sol iç köflesinde çöplük olarak kullan lan aç kl k incelendi inde, içinde tu la-derz dokulu tonoz ve duvar dokusunun varl, bu kal nt n n neye ait oldu u konusunda bizi 7 8 9 6 düflünmeye sevketti. Acaba bu tonoz kal nt - s bir su haziresi mi? Gene duvardaki kemer aç kl içinde pencere mi, çeflme mi, yoksa baflka bir fonksiyonel unsur mu yer al yordu? Avludan son cemaat yerine ait tafl sekilere yöneldi imizde; üzeri tu la döfleli tafl sekilerin pencerelerin alt sövelerini de örtecek flekilde yükseltildi i saptand. Oysa son cemaat yerinin pembe granit sütunlar özel kesimli tafl kaideler üzerinde yükselmekteydi. Bugün ise kaidesiz haliyle pembe granit sütunlar n özgün durumlar kaybolmufltur. Cümle kap s üzerindeki tamir kitabesi metni; "Hazret-i Adlî Sultan Mahmud Han Gazi nin Sadr- Hazinedâr ustas ol... 10 118
12 Harab- evvel-i meflâkin-i iflbu ibadetgâh âli kim Hulus-u kalb ile tamir edûb çün eyledi ihya fi 3 muharrem sene 1238" h.1238 / m.1822 y l nda Adlî Sultan Mahmud un Sadaret Hazinedar taraf ndan tamir edildi ini bildiriyor. 1822 y l tamirini ö rendi imiz bu kitabe d fl nda, cami yap s n n mihrap kavsaras ndaki tarihli çini levhada da, "Recep 25 1138" tarihi okunuyor, böylece m.1725 tarihinde mihrab n çini kapland ö reniliyor. Di er taraftan mihrab n sa penceresi üzerinde yer alan Kâbe tasvirli çini panodaki kitabe de h.1138 / m.1725 tarihi ile "Sahib ül Hayrat vel Hasanat znikli Osman ibn Mehmed" olarak çini ustas tan t lmaktad r. (3) Kalite ve özellikleriyle znik çini kalitesinde iflçili e sahip, Tekfur Saray Çini atelyesinin üretimi olan bu çinilerin yap ya konulmas Sultan Mahmud zaman ndaki yap onar m ndan daha önce de mihrap duvar - n n onar m na iflaret eder. Cezerî Kas m Pafla Külliyesi geçirdi i 14 15 11 onar mlarla çevre duvarlar, avlusu ve son cemaat yeri ile olumsuz de ifliklikler kazanm flt r. Ancak cami yap s için, yap sal de iflik- 13 likten söz edilemez. Cami özgün plan ve üst örtü sistemini korumaya devam etmifltir. D fltan d fla (11.20 x 11.20) metre ölçüsündeki kare plan yorumundaki ana hacim, 1.20 m. kal nl nda, yükselen duvarlar n oluflturdu u kare prizmatik hacmin üzeri kubbe ile örtülmüfltür. Yap da merkezî kubbe do rudan do ruya y ma duvarlar yerine, duvar içi kemerlere oturmakta ve yap da köflelerde oluflan gizli payelerle kubbe bas nc karfl lanmaktad r. Yap da kubbe çemberi, duvar içi kemerlere d fltan te et olarak oturmaktad r. Böyle bir statik çözüm uygulamas n n örne- ini S. II. Bayezid döneminin hazinedar Firuz A a n n Divanyolu kenar ndaki 1490 tarihli camiinde de görmekteyiz. Birbirine yak n ölçülerde infla edilmifl olan bu iki yap da yaklafl k çeyrek as r içinde ayn uygulamay görmekteyiz. (4) Sultan II. Bayezid dönemi yap laflmas na 11- Cezerî Kâs m Pafla Camii son cemaat yeri pembe granit sütunlar, cami yan nda benzer sütunlar n varl ndan, ikinci kullan m oldu u anlafl l yor. 12- Cezerî Kâs m Pafla Camii, son cemaat yeri sekisinin sütun kaidelerini ortadan kald racak flekilde yükseltilmifl hali 13- Cezerî Kâs m Pafla Camii son cemaat yeri pembe granit sütunlar n yekpare mermer tafl kaideleri ve son cemaat yerinin bir kot yükseltilmifl hali (3) Yüksel, A., Osmanl Mimarisinde II. Bayezid -Yavuz Selim Devri (886-926 / 1481-1520), C. V, 1989, s. 249-252, 431-433. ; Cantay, G., "Zileli Emin Usta n n Bilinmeyen ki Eseri", Bedrettin Cömert e Arma an, Ankara 1980, s. 497-507. ; Cantay, G., " stanbul un Tarihi Topografyas ", Tarihi, Kültürü ve Sanat yla III. Eyüpsultan Sempozyumu, Tebli ler (28-30 May s 1999), stanbul 2000, s. ; Öney, G., "Erken Dönem Anadolu Türk slam Serami- i", Antika, S. 27, s. 16. ; Sönmez, Z., "Tekfur Saray malat Çiniler", Antika, S. 27, s. 29-32. (4) Fatih teki Bâli Pafla Camii nin ilk yap s n n (II. Bayezid in k z Selçuk Hatun un 1504 y l nda yapt rd cami) kare prizmatik hacmi ile kubbe iliflkisinin nas l kuruldu u bilinseydi, belki yak n ölçülerdeki bir di er örnek olacakt. 14- Cezerî Kâs m Pafla Camii cümle kap s ndaki h. 1238 / m. 1822 tarihli onar m kitabesi 15- Cezerî Kâs m Pafla Camii, mihrap kavsaras içindeki h. 1138 tarihli çini kitabe 119
Plan 1; Cezerî Kâs m Pafla Külliyesi vaziyet plan Resim 16; Cezerî Kâs m Pafla Camii, mihrap duvar ndaki h. 1138 tarihli kabe tasvirli çini pano 17 18 bakt m zda, statik problemin nas l çözüldü- ünü tespit edebiliyoruz. Edirne deki II. Bayezid Külliyesi nin camiinde (1484-88) büyük ölçüde uygulanan kubbenin statik çözümü ile stanbul daki Yavuz Sultan Selim Camii ndeki (1522) çözümün daha küçük ölçüde uyguland bu iki örnek (Firuz A a Camii ile Cezerî Kas m Pafla Camii) Mimar Hayreddin ekolünün uygulamas olarak, görülebilir. Mimar Hayreddin, yap sisteminde bir yenilik olarak, doku içinde demir putrel kullan lmas n kazand rm flt r. Ve Edirne II. Bayezid Külliyesi nin inflaat nda bu uygulama gerçeklefltirilmifltir. Kubbe ete ine ve kubbe içine yerlefltirilen demir putrel çemberler, dokuyu s k flt rmakta, as lan kandillerin ba lant noktalar bu demir çemberlerin varl na iflaret etmektedir. Cezerî Kas m pafla Camii nde de bu özellik görülmektedir. Bu yap sal özellikleriyle Cezerî Kas m 16 Pafla Külliyesi nin ilk inflaat n kayna a ba lamadan 1515 y l na koyman n, biraz geç bir tarih oldu u görülüyor. Sultan II. Bayezid in saltanat n n son y llar na tarihlendirmenin daha uygun olaca n düflünüyorum. Vak f Tahrir Defterinde 907 Ramazan / 1502 Mart tarihli Cezerî Kas m Pafla n n Ca alo lu ndaki Mescidi ne aittir. Bu belgede Eyüp te Medrese ve Mekteb in varl ö renilmektedir. Bilindi i gibi Vakfiyeler iflletme yönetmeli idir ve bina tamamland ktan 19 Resim 17; Cezerî Kâs m Pafla Camii güneydo usunda fonksiyonu bilinmeyen yap lar Resim 18; Cezerî Kâs m Pafla Camii nde kubbeyi tafl y c sistem Resim 19; Cezerî Kâs m Pafla Camii nde kubbeyi tafl y c sistem Resim 20; Divanyolu Firuza a camii nde kubbeyi tafl y c sistem. 20 120
sonra haz rlan rlar. Durum böyle iken 1502 y l ndan önceye yap sal-statik özellikleriyle de konulabilmektedir. Cezerî Kas m Pafla Külliyesi nin son onar m nda yukar da belirtti im kay plar d fl nda, rant n ön planda tutuldu u baz yanl fl onar m anlay fl ndan yeni yap lar kazand da görülmektedir. Cami k ble yönündeki hazireyi s n rlayan duvar, yenilenmifl ve külliye kap s n n benzeri bir ikinci kap infla edilmifltir. Ve hemen içinde de umumî helâ! K ble taraf nda helâ!... Cami avlusunda bir lojman yap s (imam evi) infla edilmifltir. Bu ilaveler Kültür ve Tabiat Varl klar Koruma Kanunu na ayk r oldu u gibi, Eyüp ün ilk mahallelerinden birinin çekirde ini oluflturan, Cezerî Kas m Pafla Külliyesi nin yol kotu tamamen ve yanl fl olarak yükseltildi i için sokak ile olan ba lant s anlams zlaflm fl ve gene sokak boyunca yer alan binalar n da cephe alg lamalar bozulmufltur. Cezerî Kas m Pafla Külliyesi 16. yüzy l bafllar ndan kare plan yorumunda, kubbeli bir cami olup, kare plan yorumunda duvar içinde yer alan tafl y c kemerlerle kubbenin statik problemi çözülen, yap n n ölçüleri itibariyle de Mimar Hayreddin ekolüne ba lanan bir uygulama olmas yla önemlidir. Ayr - ca 16. yüzy l bafl nda, 15. yüzy l ortalar nda Eyüp Külliyesi ile tesis edilen sur içi stanbul dokusu d fl ndaki bu semtin stanbul ile olan ba lant s n tesis eden kap s durumundad r. Bu nedenle Cezerî Kas m Pafla Külliyesi nin alan ve çevresinde gerçeklefltirilecek onar m ve yap laflmalar son derece dikkatle gerçeklefltirilmelidir. 21 KAYNAKÇA: Aslanapa, Oktay, Osmanl Devri Mimarîsi, stanbul 1986, s.160,162. Cantay, Gönül, "Zileli Emin Usta n n Bilinmeyen ki Eseri", Bedrettin Cömert e Arma an, Ankara 1980, s. 497-507. Cantay, Gönül, " stanbul un Tarihi Topografyas ", Tarihi, Kültürü ve Sanat yla III. Eyüpsultan Sempozyumu, Tebli ler (28-30 May s 1999), stanbul 2000, s. 86-93 Diflören, N. Esra, "Cezerî Kas m Pafla Camii", Dünden Bugüne stanbul Ansiklopedisi, C. II, stanbul 1994, s. 426. Öney, Gönül, "Erken Dönem Anadolu Türk slam Serami i", Antika, S. 27, s. 16. Sönmez, Zeki, "Tekfur Saray malat Çiniler", Antika, S. 27, s. 29-32. Yüksel,. Ayd n, Osmanl Mimarisinde II. Bayezid -Yavuz Selim Devri (886-926 / 1481-1520), c. 5, 1989. Resim 21; Cezerî Kâs m Pafla Camii kubbesinde statik çözüme kat lan kandillikler Resim 22; Cezerî Kâs m Pafla Külliyesi nde, cami avlusundaki yeni yap laflmalar (imamevi), sar yap n n ve a ac n oldu u alanda " L " planl medrese bulunmaktayd. Resim 23; Cezerî Kâs m Pafla Camii nin özgün durumunu kaybetmemifl minaresi 121