ZAMAN İÇİNDE BİLİM 4. ÜNİTE 4. Ünite ZAMAN İÇİNDE BİLİM Öğrenme Alanı : BİLİM, TEKNOLOJİ VE TOPLUM 4. 1. Buluşların Serüveni 4. 2. Söz Uçar, Yazı Kalır 4. 3. Bilim Mirası 4. 4. Değişim ve Gelişim 98
4. ÜNİTE ZAMAN İÇİNDE BİLİM KAZANIMLAR 1) İlk uygarlıkların bilimsel ve teknolojik gelişmelere katkılarına örnekler verir. 2) İlk yazı örneklerinden yola çıkarak yazının kullanım alanlarını ve bilgi aktarımındaki önemini fark eder. 3) Türk ve İslam devletlerinde yetişen bilginlerin bilimsel gelişme sürecine katkılarını değerlendirir. 4) 15-19.yüzyıllar arasında Avrupa da yaşanan gelişmelerin günümüz bilimsel birikiminin oluşmasına etkilerini fark eder. 5) Tarihsel süreçte düşünceyi ifade etme ve bilim özgürlüklerini bilimsel gelişmelerle ilişkilendirir. KAVRAMLAR bilim buluş değişim çağ reform rönesans uygarlık teknoloji 99
ZAMAN İÇİNDE BİLİM 4. ÜNİTE 4. ZAMAN İÇİNDE BİLİM 4. 1. BULUŞLARIN SERÜVENI MÖ 4241 MÖ 3200 MÖ 3200 MÖ 3000 MÖ 3000 MÖ 700 İlk takvim Tekerlek Yazı Hiyeroglif Ürün toplama makinesi Para MISIR SÜMER (Mezopotamya) SÜMER (Mezopotamya) MISIR BABİL (Mezopotamya) LİDYA (Anadolu) NOT Buluşlar genellikle sorunlara çözüm bulmak için yani ihtiyaçlar sonucu ortaya çıkmıştır. Lidya Parası TEKERLEK Tekerlek bütün çağların en önemli mekanik icadıdır. Kesilen ağaç kütüklerinin yuvarlanmasının görülmesi tekerleğin atası sayılır. En eski tekerlek yaklaşık 5000 yıl önce Mezopotamya'da yapılmıştır. Çömlekçilerin toprağı şekillendirmede yardımcı bir araç olarak kullandıkları tekerleğin arabalara takılması ulaşımda köklü bir dönüşüme neden oldu. İlk tekerlek kalın kalasların, yan yana getirilip tutturulduktan sonra yuvarlak biçimde kesilmesiyle elde edilen disklerdi. Kağnı NOT Tekerlek sayesinde ulaşım ve iletişim hızlanmış, insanlar uzak yerlere gidebilmiş ve farklı kültürleri tanıyabilmişlerdir. BARUT Çinliler tarafından bulunmuştur. Daha sonra Türkler vasıtasıyla Çinlilerden Müslüman Araplara geçmiştir. Haçlı Seferleri sırasında Avrupalılar barut yapmayı Müslümanlardan öğrendiler Barut sayesinde top, tüfek gibi ateşli silahlar yapıldı. NOT Şahi topu Fatih Sultan Mehmet'in İstanbul surlarını yıkabilecek toplar yaptırması, Avrupa krallarının işine yaradı. Krallar büyük toplar sayesinde söz geçiremedikleri derebeylerin şatolarını yıktılar, böylece Avrupa da derebeylerin egemenliklerine son veren krallar siyasi güçlerini artırdılar. 100
4. ÜNİTE ZAMAN İÇİNDE BİLİM MÜREKKEP MÖ 1300'e doğru Çinliler ve Mısırlılar kandillerde aydınlatmadan oluşan isi su ve bitki zamklarıyla karıştırarak hazırlanan mürekkebi buldular. İlk çağlarda kullanılan mürekkep, parşömen üzerine yazmak için deriye iyice sinen ve silinmesi kolay olmayan, özel dayanıklı bir mürekkepti. Eski mürekkebin önemli bir özelliği, yazının renginin yazarken çok soluk olması ve daha sonra kendi kendine kararmasıydı. NOT Mürekkep sayesinde yeni eserler yazılmış, bilgiler daha kalıcı ve aktarılması kolay bir duruma gelmiştir. MUM Mürekkeple yazılmış Osmanlı Türkçesi Günümüzden yaklaşık 2000 yıl önce ortaya çıktı. Mum, kullanılması kolay bir yağ lambası gibidir. Yağ lambaları ve mumlar gazyağıyla aydınlatmanın yaygınlaştığı 19. yüzyıla kadar başlıca yapay ışık kaynakları olmayı sürdürdüler. CAM Camın hammaddesi kumdur. Kumun yapısında bulunan silisyum dioksit, yüksek sıcaklıkta erir. Camın hafif olması ve aydınlığı sağlaması yanında estetik olması da kullanım alanını genişletmiştir. Mezopotamya'da bulunan ilk cam örneklerinin tarihi MÖ 3. yüzyıla dayanır. MÖ 1000 yıllarında Mısırlılar cam elde etmeyi başardılar. Suriyeli cam ustaları Cam Üfleme Tekniği'ni kullandılar. Türklerde cam sanatı Selçuklularla beraber başladı ve İstanbul'un alınışından sonra Osmanlı döneminde gelişti. Türkiye'de ilk cam fabrikası 1934 yılında Paşabahçe'de kuruldu Ceşm i Bülbül NOT Çeşm-i Bülbül, Anadolu cam atölyelerinde üretilen bir cam türüdür. Günümüzde modern cam sanayi teknikleri bile bu camı üretememektedir. 101
ZAMAN İÇİNDE BİLİM 4. ÜNİTE 4. 2. SÖZ UÇAR YAZI KALIR YAZI-ALFABE-MATBAA Günümüzden yirmi bin yıl önce mağara duvarlarına çizilen hayvan resimleriyle başlayan insanın iz bırakma tutkusu, altı bin yıllık bir geçmişi olan yazının ortaya çıkarılmasında atılan ilk adımlardır. NOT Tarih, insanın yazıyı bulmasıyla başlar. (MÖ 3200) İlk yazıyı bulan Sümerler, konuşma dilini yazı diline çevirmek suretiyle düşünceyi ve tarihi gelecek kuşaklara bırakma yöntemini de bulmuş oldular. Tarih Şeridi İlk yazı çeşitleri Sümerlerin kil tablet üzerine yazdıkları harflerin biçimi çiviye benzediği için bu yazıya çivi yazısı adı verildi. Çivi yazısını Babil ve Hitit gibi uygarlıklarda kullanmışlardır. Eski Mısırlıların kullandığı resimli yazıya "hiyeroglif denir. Bu yazıda harfler resimlerle ifade edilir. Hiyeroglif yazılar yalnızca duvara ve anıtlara yazılırdı. Fenikeliler yazıyı çeşitli harflerle şekillendirerek ilk alfabeyi icat ettiler. Bu alfabe Yunanlılar ve Romalılar tarafından da geliştirilerek Latin Alfabesi oluşturulmuştur. İLK MATBAA Johanne Gutenberg Dünya'da bilinen ilk matbaa Budizm'in Japonya'da yayılması için Çinliler tarafından kullanılmıştır. Asya'da yer alan Uygurların da matbaacılık faaliyetine başlamalarında komşuları olan Çin etkili olmuştur. Matbaanın başlangıcının tam olarak bilinmemesine rağmen modern matbaayı 15. yüzyılın ortalarında Alman matbaacı Johanne Gutenberg yapmıştır. 102
4. ÜNİTE ZAMAN İÇİNDE BİLİM OSMANLI DEVLETI NDE KAĞIT VE MATBAA Matbaanın Osmanlı Devleti'nde kullanılması 18. yüzyılda gerçekleşmiştir. Ancak Osmanlı Devleti'nde yaşayan Musevi ve Ermeni azınlıklar daha önce matbaayı kullanarak kendi dillerinde kitaplar basmışlardır. Osmanlı Devleti'nde Matbaa Vankulu Lugatı Osmanlı Devleti, Lale Devri'nde Batı'nın ilerleyişini takip etmek için Avrupa ülkelerine elçilikler açmış ve konsoloslar atamıştır. Bunlardan biri olan ve Fransa'ya elçi olarak atanan 28 Mehmet Çelebi'den, Fransa'nın uygarlık, eğitim ve askerî alandaki gelişmeleri takip ederek rapor etmesi istenmiştir. 28 Mehmet Çelebi'nin oğlu olan Said Mehmet Efendi, gelişmenin eğitimden kaynaklandığına ve bunun için matbaanın gerekli olduğuna inanmıştır. Osmanlı Devleti'nde Türk matbaacılığının ortaya çıkmasında önemli şahsiyetlerden biri İbrahim Müteferrika'dır. 1719 yılından itibaren matbaacılıkla ilgilenen İbrahim Müteferrika, 1726 yılında Matbaanın Gerekleri adlı bir dilekçeyle dönemin sadrazamı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa ile şeyhülislama başvurdu. Ancak sadece din dışı kitapların basımı için izin alabildi. 1727 yılında da Sait Efendi ile birlikte ilk Osmanlı matbaasını kurdu. İbrahim Müteferrika Matbaanın Osmanlı Devleti nde Geç Gelme Nedenleri Hat sanatçısı ö ö ö ö Dinî tutuculuk, Teknik nedenler, Toplumun hazır olmaması, Hattatlık mesleğinin yaygın ve geleneksel bir uğraş olarak etkin olmasıdır. 103
ZAMAN İÇİNDE BİLİM 4. ÜNİTE 4.3. BILIM MIRASI Bilim, belli bir konuyu bilme isteğinden yola çıkan, belli bir amaca yönelen bir bilgi edinme ve yöntemli araştırma sürecidir. Dünyayı ve çevremizde olan biteni anlamamız için bilim gereklidir. Ünlü Türk matematikçisi Cahit Arf, bilim insanlarını bize evrenimizi anlamak için yol gösteren kılavuzlar diye tanımlıyor. Bilim Adamı Hayatı-Eserleri Bilim Dalları Farabi Yunan filozofu Aristo nun fikirlerini çok iyi açıkladığı için Avrupa da Muallimi Sani lakabıyla tanınmıştır. Felsefe, psikoloji, matematik, fizik, astronomi. Yaklaşık 160 eseri vardır. İbn-i Sina Özellikle tıp alanında tanınmıştır. Kanun-u Fi t Tıp, Kitab-üş Şifa, Hikme-i Ala eserleri vardır. Tıp, felsefe, mantık, geometri, doğa bilim. Dünyanın durağan değil dönen bir kütle Biruni olduğunu ileri sürmüştür. Camahir fi Marifet il Cevahir (Cevherlerin özellikleri) adlı eserinde 23 katı cisim ve 6 sıvının özgül ağırlıklarını bugünkü değerlerine çok yakın olarak belirlemiştir. Matematik, fizik, coğrafya. İbn-i Haldun Sosyolojinin babası olarak bilinir. En önemli eseri Mukaddime dir. Tarih felsefesi, ekonomi, siyaset ve sosyoloji. Cebirin temelini kuran bilginlerdendir. Astronomi Harezmi Onluk sayı sistemini Avrupalı bilginlere öğretmiştir. Hesabül Cebir vel Mukabele eseri matematik için önemlidir. Matematik, astronomi ve coğrafya. Şiirleri ve rubaileriyle ünlüdür. Matematikte binom açılımı ilk kez kullanmıştır. Doğu edebiyatında Ömer Hayyam rubailerin ilk örneklerini vermiştir. Selçuklu döneminde kurduğu rasathanedeki çalışmalarıyla Celali Takvimi ni (Takvim-i Melikşahi) hazırlamıştır. Şair, filozof, matematikçi ve astronomdur. Semerkant ta gözlem evi ve medrese Usturlab Uluğ Bey kurmuştur. Gözlem sonuçlarını Zici adlı kitabında yazmıştır. Astronomi ve matematik. 104
4. ÜNİTE ZAMAN İÇİNDE BİLİM 4.4. DEĞIŞIM VE GELIŞIM Dönem Adı Rönesans Anlamı Açıklaması Sonuçları Yeniden doğuş 15-16.yüzyıllarda ede- Skolastik düşünce önemi- demektir. biyat, sanat ve bilim ni kaybetmiştir. Deney ve alanlarında ilk kez gözlem önem kazanmıştır. İtalya da başlamıştır. Reform un başlamasına katkı sağlamıştır. Kiliseye yeni Reform bir şekil vermek anlamındadır. 16.yüzyılda Almanya da Protestanlık, Almanya da Kilise nin İngiltere de Anglikanizm, yanlış yönlerini ortaya Fransa da Kalvenizm, koyan Martin Luther in İskoçya da Presbiteryen ortaya çıkardığı ve mezhepleri ortaya çıkmış ve Katolik Kilisesini pro- Katolik Kilisesi zayıflamıştır. testo ettiği olaydır. Din adamlarına duyulan gü- Martin Luther ven azalmış, eğitimde laikleşme olmuştur. Rönesans ve Reform un Osmanlı Devleti ne Etkileri Rönesans ve Reform sonrası Avrupa da ortaya çıkan bilimsel ve teknik gelişmeleri Osmanlı Devleti takip etmemiş, önemsememiştir. 18.yüzyılda bu yeniliklerle ilgilenmeye başlamışsa da yeterli olmamıştır. Bu durum Osmanlı Devleti nin Avrupa karşısında her alanda geri kalmasına sebep olmuştur. Mona Lisa Da Vinci 105
ZAMAN İÇİNDE BİLİM 4. ÜNİTE Etkinlik - 26 1) Aşağıdaki buluş ve etkilerini birbiriyle eşleştirerek ortadaki eşleme kutucuğuna yazınız. BULUŞ EŞLEME ETKİLERİ Tekerlek a) Yazı kayda geçti. Mum b) Süsleme ve estetik eşyalar Barut c) Kitaplar arttı ve ucuzladı. Mürekkep d) Ulaşım kolaylaştı ve hızlandı. Yazı e) Aydınlanmada kolaylık. Cam f) Ateşli silahlar yapıldı. Matbaa g) Tarih devirleri başladı. 2) Aşağıda bilginler ve o bilginlerle ilgili bilgiler verilmiştir. Doğru eşlemeleri yaparak ortadaki eşleme kutucuğuna yazınız. BULUŞ EŞLEME ETKİLERİ Farabi a) Sosyolojinin babası olarak bilinir. En önemli eseri Mukaddime dir. İbn-i Sina b) Biruni c) Selçuklu döneminde kurduğu rasathanedeki çalışmalarıyla Celali Takvimi ni (Takvim-i Melikşahi) hazırlamıştır. Cebirin temelini kuran bilginlerdendir. Onluk sayı sistemini Avrupalı bilginlere öğretmiştir. İbn-i Haldun d) Dünyanın durağan değil dönen bir kütle olduğunu ileri sürmüştür. Harezmi e) Ömer Hayyam f) Özellikle tıp alanında tanınmıştır. Kanun-u Fi t Tıp, Kitab-üş Şifa, Hikme-i Ala eserleri vardır. Yunan filozofu Aristo nun fikirlerini çok iyi açıkladığı için Avrupa da Muallimi Sani lakabıyla tanınmıştır. 106
4. ÜNİTE ZAMAN İÇİNDE BİLİM Etkinlik - 27 Aşağıdaki parçada boş bırakılan yerleri doldurunuz. 1) Dünyada ilk matbaa.. devletinde görülmüştür. İlk modern matbaayı ise Johanne yapmıştır. Osmanlı Devleti nde ise ilk Türk matbaası. Devri nde kullanılmıştır. Bu matbaanın Osmanlı Devleti ne gelmesinde emeği geçenlerden biri de.. Müteferrika dır. Hattatların baskıları sonucu özellikle kitapların basılması yasaklanmıştır 2)... nın icadı ile tarih devirleri başlamıştır. Bunu icat eden medeniyetidir. Bu icat ile.. yazılmış, bilgi birikimi artmış ve kültürel etkileşim hızlanmıştır. 3) bulan Sümer medeniyeti sayesinde ulaşım kolaylaşmıştır. Göçler hızlanmış ve medeniyetler arası kültürel etkileşim artmıştır. 4) Rönesans da başlamıştır. Bu dönemden kalan Leonardo da Vinci nin yaptığı. tablosu oldukça meşhurdur. Reform.. da başlamıştır. Bir din adamı ve filozof olan. Protestanlık mezhebini ortaya çıkararak Katolik Kilisesi nden bölünmelerin yolunu açmıştır. 107
ÜLKEMİZDE ZAMAN İÇİNDE NÜFUS BİLİM 2. 4. ÜNİTE KONU TESTİ 1 1. Matbaanın kurulması 3. Ben Mısırlı bir çiftçiyim. Biz Mısırlılar tarımla uğraştığı- 1 mız için ilk kez Güneş Yılı Takvimini kullandık. Çünkü biz yılı güneşin hareketlerine göre üçe ayırdık. Tohum atma zamanı, Nil Nehri'nin taşma zamanı ve hasat za- Hammaddenin bulunması manı olarak. 2 Kâğıdın icadı 3 Mürekkebin bulunması Buna göre, Mısır' da ilk kez Güneş Yılı Takvimi nin kullanılmasında aşağıdakilerden hangisi etkili olmuştur? A) Dini inanışları B) Ekonomik uğraşları C) Yönetim şekilleri D) Savaşçı özellikleri 4 Yukarıdaki buluşlardan hangisi insanların kültürel ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla yapılmamıştır? 4. MÖ 3200'de Sümerler Çivi yazısı kullanmışlardır. A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 2. İlk Çağ'da İyonya'da canlı bir bilim ve kültür yaşamının oluşmasında; Palme Yayıncılık MÖ 700'de Lidyalılar ticaret hayatında parayı kullanmışlardır. Bu olayların ortak yönü aşağıdakilerden hangisidir? A) Bu tür olayların ilk örnekleri olmaları B) Bilgilerimizin unutulmasını önlemeleri I Özgür tartışma ortamının bulunması C) Ait oldukları toplumların yapısını yansıtmaları D) Devletlerin kurulmasına neden olmaları II III Toprakların verimli olması Devletin güçlü bir orduya dayanması 5. İstanbul başkentli Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu nun mezhebi aşağıdakilerden hangisidir? IV Ön Asya'dan gelen ticaret yollarının sonunda yer alması A) Katolik B) Protestan durumlarından hangilerinin etkili olduğu söylenebilir? A) Yalnız I B) I ve III C) D) C) I ve IV D) III ve IV Ortodoks Bogomil 108
2. 4. ÜNİTE ZAMAN ÜLKEMİZDE İÇİNDE NÜFUS BİLİM 6. Hıristiyanlık dininin mezheplerinden biri olan Katoliklerin merkezi hangi ülkededir? 8. Osmanlı Devleti nde ilk kez Türk matbaasının kurulmasını sağlayan Lale Devri devlet adamı aşağıdakilerden hangisidir? Almanya A) İbrahim Müteferrika A) B) Levni İtalya B) C) Nedim Fransa D) 28 Çelebi Mehmet C) İngiltere D) 9. Aşağıdakilerden hangisi tekerleğin icadının sonuçlarından biri değildir? A) ulaşım hızlanır 7. Mezopotamya'daki devletlerde araç ve Palme Yayıncılık B) iletişim artar C) sanayi gelişir D) kültürel etkileşim artar gereçler kerpiçten yapılmıştır. Çin'de maden azlığı, porselenciliğin gelişmesine neden olmuştur. 10. yazı-sümer Filistin'de, toprak verimsiz olduğundan deniz ticareti gelişmiştir. para-lidya Verilen özelliklere bakılarak aşağıdaki sonuçlardan hangisine ulaşılamaz? A) Çin de porselencilik gelişmiştir. B) Tarımla uğraşan uygarlıklar ekonomik yönden gelişmiştir. C) Coğrafi şartlar uygarlıkları birçok alanda etkilemiştir. D) Uygarlıkların oluşum ve gelişiminde doğal koşullar önemlidir. tekerlek-sümer takvim-çin Yukarıdaki buluş-devlet eşleştirmelerinden hangisi yanlış verilmiştir? A) B) C) D) 109
ÜLKEMİZDE ZAMAN İÇİNDE NÜFUS BİLİM 2. 4. ÜNİTE KONU TESTİ 2 1. Aşağıda verilen bilim adamı-açıklama eşleştirmelerinden hangisi yanlış verilmiştir? 3. Reform Almanya da doğmuştur. A) İbn-i Sina Tıp 2 Rönesans İtalya da doğmuştur. B) Ömer Hayyam Şair, filozof C) Farabi Felsefe, Muallim i Sani 3 Martin Luther in çalışmaları Rönesans ı hızlandırmıştır. D) Uluğ Bey Felsefe, şair 4 Reform ile yeni mezhepler ortaya çıkmıştır. Rönesans ve Reform ile ilgili yukarıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır? 2. I. Reform II. Coğrafi Keşifler III. Rönesans Yukarıdaki olayları tarihsel olarak hangi öğrenci doğru sıralamıştır? A) B) I II III II I III Palme Yayıncılık A) 1 B) 2 C) 3 D) 4. Aşağıdakilerden hangisi Rönesans ve Reform Hareketlerinin sonuçlarından biri değildir? A) Avrupa'da bilimsel gelişmeler artmıştır. B) İnsanlar özgürce düşüncelerini söyleme imkânı bulmuştur. C) Kilisenin toplum üzerindeki baskısı artmıştır. D) Avrupa'da edebiyat ve sanatla gelişmeler olmuştur. 4 C) III II I 5. Rönesans ve Reform hareketlerinin sonuçları Osmanlı Devleti ni nasıl etkilemiştir? A) Etkilememiştir. II III I B) Olumlu etkilemiştir. D) C) Oldukça faydalı sonuçlar doğurmuştur. D) Olumsuz yönde etki etmiştir. 110
2. 4. ÜNİTE ZAMAN ÜLKEMİZDE İÇİNDE NÜFUS BİLİM 6. Eğitim kurumlarının kilisenin elinden alınması 8. Reform hareketleri ile Katolik Kilisesi nden ayrılan ülkelerde kiliselerin mallarına ve topraklarına el kondu. Kral- 1 lar din adamlarının devlet işlerine karışmalarını önlediler. Eğitim ve öğretim kilisenin elinden alındı. Farklı mezheplerin ortaya çıkması Buna göre aşağıdakilerden hangisi Reform hareketleri- 2 nin sonuçları arasında gösterilemez? A) Laik devlet anlayışının gelişmesi Papa ve din adamlarının eski itibarını kaybetmesi B) Kilisenin ekonomik alandaki etkinliğinin azalması C) Eğitimin skolâstik düşüncenin etkisinden kurtarılması 3 D) Hıristiyanlığın yeni yayılma alanları bulması Pozitif bilimlerin gelişmesi gibi gelişmeler yaşanmıştır 4 9. Reform hareketleriyle birlikte; meydana gelen yukarıdaki olaylardan hangisi Katolik kilisesinin birliğini kaybettiğini göstermektedir? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 Palme Yayıncılık Sümerliler, tarihte ilk kez konuşma dilini, yazı diline çevirmeyi başarmışlardır. Yukarıda tahtada yazan durumun aşağıdakilerden hangisini doğrudan kolaylaştırdığı savunulabilir? 7. Ali Kuşçu, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan'ın elçilik görevini yürütmüştür. Osmanlı'ya elçi olarak gittiğinde, doğu ve batının ünlü bilginlerini etrafında toplayan Fatih Sultan Mehmet, Ali Kuşçu'nun ilmini beğenmiş ve onu İstanbul'a davet etmiştir. A) Devletlerarasında savaşların azalmasını B) Bilgi birikiminin gelecek kuşaklara aktarılmasını C) Toplumda sınıf farklılığının sona ermesini D) İnsanların göçebelikten yerleşik düzene geçmesini Bu durum Türk-İslam devletlerinin aşağıdakilerden hangilerine verdiği önemi göstermektedir? A) C) Sanat-Edebiyat Mimari-Kültür B) D) Bilim-Eğitim Ticaret-Eğitim 10. Avrupa'da kâğıt ve matbaanın kullanılmasıyla birlikte; - Kâğıt üretimi artmış ve çok sayıda kitap yazılmış, - Okuma - yazma oranı artmış, - Bilim, teknik ve edebiyat alanındaki gelişmeler hızla yayılmıştır. Buna göre aşağıdaki alanların hangisinde bir gelişme yaşandığı söylenemez? A) Kültürel B) Siyasi C) Eğitim D) Bilimsel 111