İÇSEL ÖLÇEK EKONOMİLERİ, FARKLI PİYASA YAPILARI VE DIŞ TİCARET Bu sunum, büyük ölçüde Krugman, Paul, MauriceObstfeldve MarcMelitz, (2012), International Economics: Theoryand Policy, 9/E, Pearsonkitabının 8. Bölümünden Türkçe yeçevrilerek hazırlanmıştır. 1
Giriş Ölçek ekonomileri, büyük firmaların küçük firmalara kıyasla maliyet avantajına sahip olması durumunda ortaya çıkmakta ve endüstrinin eksik rekabetçi bir piyasa yapısı sergilemesine neden olmaktadır. İçsel ölçek ekonomilerinin varlığı durumunda üretim düzeyi arttıkça ortalama maliyetler düşmektedir. Tam rekabetçi şartlar altında firmaların ürettiği mal ve hizmetlerin fiyatı marjinal maliyetlerine eşitlenecektir. Dolayısıyla, aynı zamanda içsel ölçek ekonomilerinin geçerli olduğu bir durumda firmalar çıktının başlangıç birimlerinin üretiminden kaynaklanan yüksek maliyetleri karşılamakta zorlanacaklardır. Başka bir deyişle, tam rekabetçi şartlar bu firmaların piyasadan çekilmelerine yol açacaktır. 2
Eksik Rekabet Teorisi Eksik rekabet şartlarında firmalar ürettikleri malların fiyatlarını etkileyebildiklerinin ve daha fazla mal satabilmek için fiyatı düşürmek zorunda olduklarının farkındadırlar. Böyle bir durum, belirli bir malın az sayıda büyük üreticisi olduğunda ya da her bir firma farklılaştırılmış mallar ürettiğinde ortaya çıkmaktadır. Her bir firma kendisini kendi ürünü üzerinde fiyat yapıcı olarak görmektedir. 3
Monopol (Tekel) Monopol endüstride tek bir firmanın faaliyet gösterdiği; oligopol ise endüstride az sayıda firmanın faaliyet gösterdiği piyasa yapılarıdır. Bu endüstrilerde marjinal gelir, birim fiyattan düşüktür. Bir firma daha fazla satış yapmak için sadece satacağı ilave birimlerin değil, tüm birimlerin fiyatlarını düşürmek zorundadır. Bu nedenle marjinal gelir fonksiyonu, talep fonksiyonunun altında yer almaktadır. 4
Şekil 1: Monopolde Fiyatlama ve Üretim Kararları 5
Monopolcü (Tekelci) Rekabet Monopolcü rekabet şu varsayımların geçerli olduğu bir eksik rekabet endüstrisi modelidir: 1. Her bir firma kendi ürününü farklılaştırabilir, 2. Her bir firma rakiplerinin uyguladığı fiyatı veri kabul eder. 6
Endüstri İçi Ticaretin Önemi Endüstri İçi Ticaret benzer malların karşılıklı ticaretini açıklamaktadır. Bu ticaret yapısı, ticaretten kazançları artıracak iki yeni kanal ortaya çıkarmaktadır: Daha düşük fiyatlardan tüketim çeşitliliği, Firmaların üretim güçlerini birleştirerek ölçek ekonomilerinden yararlanmaları. Küçük ülkeler, büyük ülkelere kıyasla entegrasyondan daha fazla kazanç elde edebilmektedirler. 7
Dünya ticaretinin yaklaşık olarak %25-50 si endüstri içi ticaret yapısı sergilemektedir. Burada en dikkat çeken noktalardan birisi de gelişmiş ve sanayileşmiş ülkelerin mamul mal ticaretidir ki bu ticaret dünya ticaretinin büyük bir kısmını oluşturmaktadır. Örneğin ABD de nispi olarak daha fazla nitelikli emek, teknoloji ve fiziksel sermaye gerektiren ilaç, kimya ve özel makineler gibi endüstriler endüstri içi ticaret yapısı göstermektedir. 8
Tablo 1: ABD Endüstrilerinin Endüsti İçi Ticaret Endeksi, 2009 9
Ticaretin Maliyeti ve İhracat Kararı Pek çok ABD firması ihracat faaliyeti yapmamaktadır. 2002 de ABD deki imalat firmalarının sadece % 18 i yurt dışına satış yaptığını rapor etmiştir. Üretimlerinin büyük bir kısmını ihraç eden endüstrilerde bile, kimya, makine, elektronik ve ulaştırma gibi, % 40 tan daha az oranda firma ihracat faaliyetini raporlamıştır. Ticaret maliyetlerinin ticareti azaltmasının ana nedeni, ülke dışındaki tüketicilere satış yapmak isteyen firma sayısını önemli ölçüde düşürmesidir. Ticaret maliyetleri yurt dışına satış yapan firmaların ihracat hacimlerini düşürmektedir. 10
Tablo 2: ABD de İhracat Satışı Rapor Eden Firmaların Endüstriye Oranı, 2002 11
Damping Damping bir fiyat farklılaştırmasıdır. Damping, bir malın dış piyasalarda iç piyasadan daha düşük bir fiyattan satılmasıdır. Bir malın ihraç fiyatı üretim maliyetinin altındaysa da damping olarak tanımlanır. GATT Md.VI, Bir malın ithalatçı ülke piyasasında normal fiyatı nın altında satılması 12
Sürekli damping Geçici damping Yıkıcı damping Konjonktürel damping Sübvansiyon dampingi Sosyal damping Eko-damping 13
Dampingin başarılı olması için iki koşul gerekir: İç ve dış piyasalar birbirinden ayrılmış olmalıdır. Malın farklı piyasalardaki fiyat talep elastikiyetlerinin farklı olması gerekir. 14
Dampinge müdahale edilmeli mi? Tüketiciye etkisi Yurt içi üreticiye etkisi Hakkaniyetli ticaret (Bir haksız rekabet unsuru olarak damping) 15
Fiyat farklılaştırması ve damping Price İç Piyasa Price Dış Piyasa P Domestic MC P Export MC MR D Domestic MR D Foreign Q Domestic Quantity Q Export Quantity 16
KARTEL Kartel, üreticilerin fiyat, piyasa paylaşımı, teknoloji transferi vb. konularda kendi aralarında açıkça ve resmen veya gizlice yaptıkları anlaşmalardır. Kartellerin Sakıncaları: Tüketicilerinsömürülmesi, Eksik kapasite kullanımı, AR-GE çalışmalarının yapılmaması, Dış piyasaya açılmak istememe, Ucuza üretilen malların karşılaştırmalı üstünlüklerinin giderilmesi, Rantlarındoğması. 17
Kartellerin Olası Yararları: Teknik bilgi alışverişine olanak sağlama, Malların standartlaşması, Reklam masraflarından tasarruf, Politik gerginliklerin önlenmesi, Faktör israfının ve piyasa dalgalanmalarının önlenmesi. 18
Chamberlin Modeli H.Chamberlin,The Theory of Monopolistic Competition,1933 P Pk A MC1 MC2 MC3 MCk MCk E Dk MRk q1 q2 q3 0 qk q 19
Kartellerin Başarı Şartları R. Caves (1977) e göre kartellerin başarı şartları şöyle sıralanabilir: Talep elastikiyeti düşük olmalıdır, Firmalar kartele girmekte istekli olmalıdır, Potansiyel satıcılar olmamalıdır, Alıcıların örgütlenme olanağı olmamalıdır, Mal homojen olmalıdır, Üyeler kartele sadakatle bağlı kalmalıdır. 20
Çok Uluslu Şirketler ve Dış Kaynak Kullanımı Doğrudan yabancı yatırımlar veya DYY (FDI) bir firmanın başka bir ülkede doğrudan kontrol veya sahiplik şeklinde firmalara sahip olması biçimindeki yatırımları anlamına gelmektedir. Eğer bir yabancı firma diğer bir kuruluşun en az % 10 una sahipse iki firma da uluslararası şirket olarak sınıflandırılmaktadır. % 10 ve üzeri sahiplik doğrudan kontrol olarak değerlendirilmektedir. 21
Greenfield (yeşil alan) DYY bir şirketin yurt dışında yeni bir üretim tesisi kurması durumudur. Brownfield (kahverengi veya boz) DYY (veya sınır ötesi evlilikler ve edinimler) bir firmanın yabancı bir firmanın kontrolünü ele geçirecek şekilde hisselerini satın alması ile ortaya çıkmaktadır. 22
DYY girişlerinin en büyük kısmı gelişmiş ülkelere yönelmiştir. Bu ekonomilere yönelik doğrudan yabancı yatırımlar oldukça dalgalı bir seyir izlemektedir. Gelişmekte olan ve yükselen ekonomilere yönelik DYY girişlerinin payında ise istikrarlı bir artış gözlenmektedir. 23
Şekil 2: Doğrudan Yabancı Yatırım Girişleri,1980-2009 24
DYY nın iki temel türü: Yatay DYY bağlı şirketin üretim sürecini dünyanın başka bir yerinde kopyalaması Dikey DYY üretim zincirinin kırılması ve üretim süreçlerinin bağlı şirketin bulunduğu yere kaydırılması Dikey DYY temelde ülkeler arasındaki üretim maliyeti farklılıkları tarafından yönlendirilmektedir. Gelişmekte olan ülkelere yönelik DYY hareketleri daha çok bu türdendir. 25
Gelişmiş ülkeler arasındaki sermaye akımları yatay DYY özelliği göstermektedir. Bu türden DYY kararlarında ticaret ve ulaştırma maliyetleri, üretim maliyetleri farkından daha önemli bir rol oynamaktadır. 26
Şekil 3: Gelişmiş Ülkelerden Çıkan Doğrudan Yabancı Yatırımlar, 2007-2009 Source: UNCTAD, World Investment Report, 2010. 27
Referans KRUGMAN, Paul, Maurice OBSTFELD ve Marc MELITZ, (2012), International Economics: Theory and Policy, 9/E, Pearson. ACAR, Sadık, (2004), Uluslararası Reel Ticaret: Teori, Politika, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, İzmir. SEYMEN, Dilek, (2002), Dış Ticarette Yeni Korumacı Eğilimler ve Türk Dış Ticareti Açısından Değerlendirilmesi, (Dan. Prof. Dr. Sadık Acar), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 4, Yıl: Ekim-Aralık 2002. 28