Bu proje AB ve TEMA tarafından finanse edilmektedir. Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve Koruma Projesi
Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve Koruma Projesi; Avrupa Birliği Gelişmekte olan Ülkelerde Tropik ve Subtropik Ormanlar Programı kapsamında desteklenmektedir.
Dünyada korumada öncelikli en önemli 25 sıcak nokta ve doğa harikalarından biri olarak belirlenen Kaçkar Dağları nın biyolojik çeşitliliği, doğal kaynakları ve yaban hayatı tehlike altında. Kaçkar Dağları, yaşamın devamlılığını sağlamak adına hayati öneme sahip değerlerini geleceğe taşımak için destek bekliyor. 1
1 2
2 3 4 Neden Kaçkar? Kafkas Dağları, Amazonlar, Madagaskar ve Hint Okyanusu adaları ile birlikte en önemli 25 sıcak nokta ve doğa harikalarından biridir. Kafkas dağlarının batı uzantısı olan Kaçkar Dağları ise dünya için olduğu kadar Türkiye için de bir mücevher niteliğindedir. Kaçkar Projesi doğal açıdan benzersiz, ama bir o kadar da tehdit altındaki bu bölgenin değerlerini korumak için bir koruma ve kalkınma modeli oluşturmak amacıyla yola çıkmıştır. 3
4 5
Koruyarak Kalkınmak Mümkün Kaçkar Dağları Milli Parkı nın Rize bölümünden Borçka ya dek uzanan ve Çoruh Vadisi nin önemli bir kısmını kapsayarak, 1800 kilometrekareye yayılan proje alanının yalnızca bir kısmı Milli Park ve Yaban Hayatı Geliştirme Sahası gibi koruma statülerine sahiptir. Dünya çapında tehlike altında bulunan nadir türleri ve yaşam alanlarını barındırmasına rağmen koruma altında olmayan bölüm ise yerel kurumların ve yöre halkının hassas yaklaşımları ile birlikte erişim güçlükleri nedeniyle günümüze kadar varlığını sürdürebilmiştir. Yöre halkı gönülden bağlı oldukları bu değerlerin korunmasını istemekle birlikte, yaşam kalitesini yükseltecek çözüm önerilerini de beklemektedir. 2004-2007 yılları arasında BTC Petrol Boru Hattı Şirketi desteği, Türkiye Erozyonla Mücadele ve Ağaçlandırma Vakfı ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi işbirliği ile yürütülmüş olan Aşağı Kafkaslar Boşluk Analizi projesi, Güney Kaçkarlar ın önemini ve korumaya yönelik fırsatları ortaya sermiştir. Biyolojik çeşitlilik açısından öneminin yanı sıra, tehditlerin acil ve geri döndürülebilir bir noktada oluşu, yerel kurumlar ve halkın koruma konusundaki ilgisinin yoğunluğu TEMA ve ODTÜ yü bölgeyi koruyacak bir sistem geliştirirken orman kaynaklarını sürdürülebilir bir biçimde kullanma yollarını araştıran yeni bir proje üretmeye yöneltmiştir. TEMA Vakfı, Doğa Koruma Merkezi ve ODTÜ tarafından; Çevre ve Orman Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Artvin Kültür ve Yardımlaşma Derneği işbirliği ile geliştirilen proje, dünya çapında hazırlanan 350 proje içerisinden seçilerek Avrupa Birliği finansmanına hak kazanmıştır. Proje; bir taraftan ilgili kamu kurumları ile birlikte bilimsel araştırma ve koruma çalışmaları yürütüp, uzun vadede bölgenin değerlerinin korunmasını sağlayacak çok sektörlü bölgesel bir yönetim planı hazırlarken, diğer yandan yine ilgili kamu kurumları, sivil toplum kuruluşları ve özel sektör ile birlikte yöre halkına doğanın sunduğu kaynakları sürdürülebilir bir biçimde kullanarak, yaşam kalitesini artırma ve ek gelire dönüştürme yöntemleri üretme üzerine kurulmuştur. Başarısının anahtarını oluşturan ortaklıklar ve yerel kurumlar ile yöre halkının yoğun desteğinden de güç alan proje; AB, sivil toplum, üniversite, devlet kurumları ve yerel halkın birlikte uyum içinde nasıl proje yürüteceklerine dair başarılı bir model oluşturarak, içeriğinin yanında örgütsel olarak da önemli bir örnek oluşturmaktadır. Proje kapsamında tüm ilgili kurumların katkıları ile hazırlanan Kaçkar Dağları Yönetim Planı nı hayata geçirmek üzere, Kaçkar Dağları Koruma ve Geliştirme Birliği nin kurularak başarılı proje sonuçlarını yarınlara taşıması ve çoğaltması beklenmektedir. 5
6 6
Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve Koruma Projesi Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu tarafından Gelişmekte olan Ülkelerde Tropik ve Subtropik Ormanlar Programı kapsamında desteklenmektedir. Proje Ortakları TEMA Vakfı (Proje Lideri) Orta Doğu Teknik Üniversitesi Biyolojik Çeşitliliği Koruma Laboratuvarı Doğa Koruma Merkezi Çevre ve Orman Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Çevre ve Orman Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü Artvin Kültür ve Yardımlaşma Derneği Proje Destekçileri Artvin Valiliği Tarım Bakanlığı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü BTC-Çevresel Yatırım Programı İZODER Isı Ses ve Yangın Yalıtımcıları Derneği CitiBank Proje Etkinlikleri ve Hedefler 1. Koruma ve Planlama için Bilimsel Yaklaşım Kaçkar Dağları nın korunması için bilimsel yöntemler geliştiriyor, değerlerini geleceğe taşıyacak bir koruma modeli oluşturuyoruz 2. Kırsal Kalkınma Yöre halkına ormanların sunduğu değerleri sürdürülebilir şekilde ek gelire dönüştürmesi ve yaşam kalitesini artırması için destek oluyoruz 3. Yaban Hayatı Zenginleştirme Yaban hayatını izliyor, korunması ve geliştirilmesi için çalışıyor, yöre halkına yaban hayatına zarar vermeden ürünlerini koruyan yöntemler sunuyoruz 4. Sürdürülebilir Turizm Yöre halkı için en önemli ve gelecek vaadeden gelir kaynağı olan turizmi, ormanları olumsuz yönde etkilemeyecek şekilde geliştiriyoruz Proje Süresi: 56 ay Proje Başlangıç Tarihi: 15 Ocak 2007 Proje Bütçesi: 2.098.201
Neler Yapıyoruz? Biyolojik çeşitliliğin korunması, sürdürülebilir orman kullanımının sağlanması için çalışıyoruz.* 8 *Doğa koruma ve planlama konusundaki çalışmaların, bilimsel ve teknik altyapısının oluşturulmasında gerekli uzmanlık ve yürütme DKM tarafından sağlanmıştır. 8 9 10 Alanın tüm bitki, kelebek, kuş, büyük memeliler, sürüngen ve çift yaşamlı canlıları ve sosyo-ekonomik özellikleri, çeşitli üniversitelerden 20 kişilik uzman bir kadro tarafından yoğun envanter çalışmaları sonucu tanımlandı. Yapılan bilimsel analizler sonucu kritik alanlar belirlendi. Kritik doğal unsurları tehdit eden faktörler değerlendirildi. En çağdaş yöntemlerle hazırlanan Ekosistem Tabanlı Orman Amenajman Planları ile orman yönetimi bu bilgiler doğrultusunda yeniden düzenlendi. Eğitimler ve teknik geziler ile alanda görevli personelin bilgi ve deneyimi artırıldı. Edinilen bilgi ve deneyimler bir araya getirilerek Kaçkar Dağları Çok Sektörlü Yönetim Planı hazırlandı ve planı hayata geçirmeyi hedefleyen Kaçkar Dağları Koruma ve Kalkınma Birliği kuruluş çalışmaları yürütüldü.
7 Türkiye için yeni bir bitki türü bulundu. Sahada varlığı daha önce bilinmeyen nesli tehlike altında 3 bitki türü saptandı. 112 endemik/tehdit altında/ yetersiz verili bitki türü tespit edildi. 22 sürüngen ve amfibi türü tespit edildi, sahada varlığı daha önce bilinmeyen 3 kertenkele ve 1 yılan türü saptandı. 20 tanesi bölge için yeni 200 kelebek türü tespit edildi. Nesli tehlike altındaki yaban keçileri ve bozayılar çağdaş vericilerle izlenerek yaşam alanları tespit edildi. Proje alanında 118 kuş türünün ürediği tespit edildi. Bunlardan uluslararası ölçekte 1 türün nesli tehlike altında, 4 türün de tehdide yakın kategorisinde olduğu belirlendi. Proje alanındaki anıt niteliğindeki alanlar ve ağaçlar, doğal yaşlı orman alanları belirlendi. Bölgede, Türkiye de ve dünyada turizmin durumu analiz edildi. Proje alanındaki HES ve baraj projelerinin ekosistem, türler, ormanlar ve tarım alanları üzerindeki etkilerini gösteren bir HES Değerlendirme Raporu üretildi, tüm ilgili kurumlara ve kişilere dağıtımı yapıldı. Yusufeli ve Altıparmak İşletme Şeflikleri için Çevre ve Orman Bakanlığı ile işbirliği halinde en çağdaş yöntemle Ekosistem Tabanlı Orman Amenajman Planları hazırlandı. Hazırlanan plan Orman Genel Müdürlüğü tarafından örnek niteliğinde kabul edilmektedir. 9
11 10 Artvin Orman Bölge Müdürlüğü, Artvin İl Çevre ve Orman Müdürlüğü ve Artvin Çoruh Üniversitesi Orman Fakültesi gibi kurumlara Fonksiyonel Planlama, Orman Biyolojikçeşitlilik Eğitimi ve Ekoloji & Biyoçeşitlilik İzleme Eğitimi, Coğrafi Bilgi Sistemleri Eğitimi verildi. Fransa da ekosistem tabanlı planla yönetilen Morvan Bölgesel Doğa Parkı ve Cevennes Milli Parkına ve İtalya da örnek bir yönetim sergileyen İtalya Abruzzo Milli Parkına teknik ziyaret gerçekleştirildi. Tüm ilgili aktörlerin aktif katılımı ve katkılarıyla 1800 kilometrekarelik proje alanını kapsayan ekosistem ve biyolojik çeşitlilik hususlarına dayalı Kaçkar Dağları Çok Sektörlü Yönetim Planı oluşturuldu. Başarılı proje sonuçlarını geleceğe taşıyacak ve Kaçkar Dağları Çok Sektörlü Yönetim Planı nı hayata geçirecek Kaçkar Dağları Koruma ve Kalkınma Birliği nin temelleri atıldı.
12 11
Kırsal Kalkınmaya Destek Oluyoruz Yöre halkına orman kaynaklarını sürdürülebilir şekilde gelire dönüştürmesi konusunda yardımcı oluyoruz.* 12 Yerel ürünlere dayanan üretimden pazarlamaya ve markalaşmaya dek uzanan kapsamlı bir kırsal kalkınma modeli oluşturabilmek amacıyla, ek gelir kaynağı olabilecek frenk üzümü, kızılcık ve sumak gibi odun dışı orman ürünleri ve arı, kırmızı benekli alabalık, meyve gibi diğer doğal ürünler araştırıldı. Mevcut tarım ürünlerinden elde edilen gelirin artırılması için üretim-pazarlama zincirinin eksik halkaları belirlendi ve pilot projelerle tamamlandı. Verimi artıracak kritik eğitimler verildi. Ormandan yakacak odun kesimini azaltmak amacıyla binalarda ısı yalıtımı tanıtıldı ve örneklendi. Yerel ormanların değerini tanıtmak amacıyla ormanların ekonomik değeri belirlendi. Yöre halkı, yerel yöneticiler ve Türkiye ye alanın değerini anlatan kampanya çalışmaları yürütüldü. *Ek gelir kaynaklarını tespit etme, geliştirme, yaygınlaşması için örnek çalışmalar oluşturma konusunda gerekli uzmanlık ve yürütme TEMA Vakfı tarafından sağlanmıştır. Yöre halkının ek gelir kaynaklarını artırmak için değerlendirilebilecek yerel odun dışı orman ürünleri, tıbbi ve aromatik bitkiler ve diğer ek gelir kaynakları belirlendi. Fizibilite çalışmaları yapıldı. Firmalarla temas kurularak pazarlama ve markalaşmadaki sıkıntılar belirlendi. Pazarı olan ürünlere dair yöre halkına yönelik eğitim ve bilgilendirme çalışmaları yapıldı. Uygun orman ürünlerini yerelde toplatarak işleyecek ve markalaştırarak piyasaya ulaştırılmasını sağlayacak meyve ve sebze kurutma tesisi yerel bir girişimciye verilen destek sonucu Yusufeli nde kuruldu. Pilot çalışmalar kapsamında 6.000 adet kiraz, ceviz, asma ve elma fidanı ile toplam 250 meyve
13 bahçesi oluşturuldu. Hayvancılığı desteklemek amacıyla 8.400 kg yem bitkisi tohumu satın alınarak ilk aşamada 500 dekar alanda ekimi yapıldı ve alanda benimsenen bu çalışmaların giderek yaygınlaştığı gözlendi. Nesli tehlike altında olan kırmızı benekli alabalığın hem yöre ekonomisine hem de doğaya kazandırılması amacıyla, yerel bir girişimciye verilen destekle alandaki ilk Kırmızı Benekli Alabalık Üretme Çiftliği kuruldu. Ürün kaybını azaltmak, ürünlerin pazar değerini % 20 artırmak ve pazara ulaşımını kolaylaştırmak amacıyla, Sebze Üreticileri Birliği işbirliği ile Yusufeli nde 60 ton/yıl depolama kapasiteli soğuk hava deposu kuruldu. 14 13
Yerel ürünlerin üretimindeki verimi artırmak amacıyla bitki koruma, hayvancılık, meyvecilik, örtü altı sebzecilik, yem bitkileri üretimi konularında yaklaşık 600 çiftçiye Tarım Bakanlığı işbirliği ile teorik ve uygulamalı Tarımsal Eğitimler verildi, pratik uygulama kitapçıkları hazırlandı. Artvin de TEMA tarafından yürütülen başarılı arıcılık çalışmalarının proje bölgesinde yaygınlaştırılması yapılan, arıcılık envanterleri ve eğitim gereksinimleri analizi uyarınca bölge arıcılarına yönelik Sertifikalı Arıcılık Teorik Eğitimi verildi. Eğitimi başarı ile tamamlayan arıcılara arı ve ekipman temin edildi. Arıcılık kitapçığı hazırlanarak bölge arıcılarına dağıtımı yapıldı. Yapılan bir ekonomik değerleme çalışması ile yerel ormanlar, akarsu, mera ve çayır ekosistemlerinin ekonomik değeri belirlendi. Yerel ormanların değeri proje bölgesi çapında yöre halkına ve basın yoluyla Türkiye ye ve dünyaya tanıtıldı. Evlerde ve kamu binalarında ısı tasarrufu 10 köyde düzenlenen ısı yalıtımı toplantıları ile tanıtıldı. İZODER işbirliğiyle hazırlanan Isı yalıtımı konulu kitapçık yerel halka ve ilgili kurum ve kuruluşlara dağıtıldı. 14 8 köyden seçilen ev, ilkokul, öğrenci yurdu ve pansiyon gibi 10 adet bina yöre halkının da katkılarıyla örnek oluşturmak amacıyla yalıtıldı.
15 15
Yaban Hayatını Koruyoruz Kaçkar Dağları nın yaban hayatının korunması ve geliştirilmesi için çalışıyoruz.* 17 18 Alandaki nadir ve nesli tehlike altında olan yaban hayvanları araştırıldı. Yaşam alanları ve davranışları uydu vericilileriyle izlenerek çalışıldı. Yöre halkına yaban hayvanlarından zarar görmeden birlikte yaşamanın yolları ve yöntemleri öğretildi, bu yöntemler pilot çalışmalarla örneklendi. Eğitimler ve teknik geziler ile alanda görev yapan yaban hayatından sorumlu personelin bilgi ve deneyimi artırıldı. Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ile ortaklaşa çağdaş envanter çalışmaları yapıldı ve çalışmalar sonucunda avlanma kotalarının düzenlenmesinin yanı sıra, alanın bir bölümünün Yaban Hayatı Geliştirme Sahası ilan edilmesi için gerekli altlık oluşturuldu. 16 19 *Yaban hayatı koruma ve planlama konusundaki çalışmaların bilimsel ve teknik altyapısının oluşturulmasında gerekli uzmanlık ve yürütme, ODTÜ Biyoceşitlilik Koruma Laboratuvarı tarafından sağlanmıştır. Bölgede yapılan araştırmalarda şimdiye kadar tespit edilemeyen su samuru (Lutra lutra) ve vaşak (Lynx lynx) ilk defa kaydedildi. Dünyada ilk defa siyah çakal görüntülendi.
16 En az 250 kişiye yaban hayvanlarından ve oluşabilecek zararlardan nasıl korunabilecekleri, karşı karşıya gelme durumunda kendilerini korumak amacıyla ne yapmaları gerektiği hakkında bilgilendirme yapıldı. Bozayılara zarar vermeden arı kovanlarından uzaklaştıran ve kovanlara erişimini engelleyen elektroşoklu çit ve platform sistemleri sahada uygulandı. Yöre halkı ve ulusal basından büyük ilgi gören güneş enerjisi ile çalışan elektroşoklu tel çit yönteminin sahada yaygınlaşması amacıyla İl Özel İdaresi ve ORKÖY gibi çiftçiye destek veren kuruluşların destek programlarına alınması için çalışıldı. Bölgedeki çeşitli kamu kurumlarında görev yapmakta olan veteriner hekimler ve Çevre ve Orman Bakanlığı personeline yönelik Yaban Hayatı Rehabilitasyon Çalıştayı, yöre halkını da içerecek daha geniş bir kitleye ise Yaban Hayvanı Zararlarından Korunma ve Temel İlkyardım Çalıştayı düzenlendi. Yaban hayatı rehabilitasyonu ve ilkyardım konusunda kılavuz kitapçık üretildi. Çengel boynuzlu dağ keçisi için ortak envanter çalışmaları yapıldı ve Artvin İl Çevre ve Orman Müdürlüğü ile birlikte Yusufeli-Altıparmak Yaban Hayatı Geliştirme Sahası Yönetim Planı taslağı oluşturuldu. Envanter teknikleri üzerine kitapçık üretildi. Çiftçileri yaban hayvanlarından kaynaklanan zararlara karşı sigortalama ve tazmin imkânları araştırıldı, ilgili kurumlar ile yöre halkına sunuldu. Bölgenin benzersiz yaban hayatı gerek bilimsel yayınlar, gerekse haberler vasıtasıyla yerel ve ulusal düzeyde tanıtıldı. 17
Sürdürülebilir Turizmi Destekliyoruz Bölge için en umut vaadeden gelir kaynağı olan turizmi doğal değerleri kucaklayarak yükselecek şekilde geliştirmek için çalışıyoruz.* 18 Bölgede, Türkiye de ve dünyada turizmin durumu ve gelişimi incelendi. İlgili paydaşlarla birlikte bölgeye özel turizm stratejisi oluşturuldu. Erzurum dan Rize ye uzanan bölge ve turist erişim noktaları dikkate alınarak, seçilen bölgede yapılan uzman çalışmaları sonucu festivaller, trekking, rafting ve dağ bisikleti gibi pazarlanabilir turizm ürünleri belirlendi. Belirlenen ürünler turizm *Sürdürülebilir Turizmin gelişmesi için alt yapının oluşturulması çalışmalarında gerekli uzmanlık ve yürütme, TEMA Vakfı tarafından sağlanmıştır. 21 22 operatörlerine tanıtılarak getirdikleri öneriler doğrultusunda geliştirildi. Ürünlerin pazarlanması öncesinde gerekli olan altyapı, standardizasyon, tedarik zinciri, kurumsallaşma, kayıt sistemi gibi temel eksikliklerin belirlenen bölgesel kalkınma modeli çerçevesinde giderilmesine yönelik çalışmalar yapıldı ve eğitimler verildi. Ürünlere yönelik pazarlama çalışmaları devam etmektedir. Yerel ekoturizm danışmanı tarafından bölgede, Türkiye de ve dünyada turizmin durumunu ortaya koyan bir rapor hazırlandı. Paydaşların ortak vizyonu doğrultusunda bölgeye özel turizm stratejisi hazırlandı ve sürdürülebilir turizm prensipleri yazıya geçirildi. Çoruh Havzası Koruma ve Kalkınma Birliği himayesindeki hizmet ve üretim kooperatifleri vasıtasıyla işletilecek ve yerelde üretilen ürünleri turizme
20 kazandıracak yerel tedarik zinciri kurulmasına yönelik adımlar atıldı. Milli Parklar gibi korunan alanlarda yönetim planlarına dahil edilerek uygulanabilecek bisiklet, fotoğrafçılık, kuş ve kelebek gözlemciliği, uçurtma etkinlikleri gibi pazarlanabilir rekreasyonel faaliyetler belirlendi. Sürdürülebilir turizm ürünü uzmanlarının yaptığı saha çalışmaları sonucunda alana özel turizm ürünleri araştırıldı ve yerel etkinlikler (festivaller), trekking, dağ bisikleti ve rafting olmak üzere dört temel ürün geliştirilmek üzere belirlendi. Bu ürünlerin pazara sunulmasının önündeki engeller belirlenerek hizmet sağlayıcılarına yönelik eğitimler ve teknik geziler düzenlendi, hizmet standartları oluşturuldu. Trekking, dağ bisikleti ve rafting ürünlerinin geliştirilmesi için rotalar ve tur maliyetleri belirlendi, Ankara ve İstanbul da düzenlenen iki toplantı ile tur operatörlerine tanıtıldı. Operatörlerin önerileri doğrultusunda altyapı ve pazarlama çalışmaları yürütüldü. Bir önceki turizm sezonundan kalan çöpler yöre halkının katılımıyla ve yerel yönetimlerin katkılarıyla temizlendi. Bakımsızlıktan kapanmış yürüyüş rotaları ve geçitler temizlenerek yeniden kullanıma açıldı. Köyler ve mezralar dolaşılarak pansiyon potansiyeli bulunan evler tespit edildi. Yurt dışından gelen 6 turizm muhabiri ile alanın tanıtımı amaçlı sunum ve gezi düzenlendi. Yabancı acentelerle bağlantılar kuruldu. Kaçkar Dağlarının değerlerini tanıtan Kaçkarlar Dört Mevsim adlı belgesel çekildi. 19
23 20 Nasıl katkıda bulunabilirsiniz? Alandaki sorumlu kurum ve yerel halkın ortaklaşa hazırladığı Kaçkar Dağları Çok Sektörlü Yönetim Planı nın bir ucundan da siz tutun! Katkı verebileceğiniz faaliyetler konusunda uygulayıcı kurumlarla temasa geçerek destek verin. Kaçkar Dağları na gidin! Saklı cenneti yakından görün. Dostlarınıza tanıtarak yöre turizminin gelişmesine destek verin. Bu cenneti tahrip edecek HES, maden, yol gibi yatırımları yeniden düşünün, alanın değerlerini koruyacak şekilde yeniden planlanması için takipçi olun! TEMA Vakfı, Doğa Koruma Merkezi, Artvin Kültür ve Yardımlaşma Derneği gibi bu tür projeler üreten Sivil Toplum Örgütleri ne üye olun, destek olun
Fotoğraflar: Gonca Fide (1-4) Tamer Soylu (2-5-23-27-28) Yıldırım Güngör (3) Atilla Küçükala (6-7-11) Kurtuluş Olgun (8-9) Geoff Welch (10) Ergin Hamzaoğlu, Ahmet Aksoy (12) Hüseyin Ambarlı (13-14-15-16-18-19) Erdal Düzgün (17) Tuncer Tolun (20-24) Serkan Yılmaz (21) Kardelen Karlı (22-26) Atilla Küçükala, Ergin Hamzaoğlu (25) Bu broşürün basımında kullanılan kağıt geri dönüşüme uygundur.
Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve Koruma Projesi ENV/2006/114-592 Merkez Ofis: Konur Sokak 63/8 06640 Bakanlıklar/Ankara T: +90 312 419 08 07-04 F: +90 312 419 08 25 www.kackarlarsenin.org www.tema.org.tr 25 26 24 27 28 Bu yayın, Avrupa Birliği desteği ile hazırlanmıştır. Bu yayının içeriklerinin sorumluluğu yalnızca proje ortaklarına aittir ve hiçbir şekilde Avrupa Birliği nin görüşlerini yansıtmamaktadır.