TEİAŞ TÜRKİYE ELEKTRİK K İLETİM M AŞ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ İlhami ÖZŞAHİN GENEL MÜDÜR 1
TEİAŞ ANA FAALİYETLERİ Türkiye İletim Sistemini işletmek Türkiye İletim Sistemi işletme ve bakımını yapmak Türkiye İletim Sistemi yatırımlarını yapmak Piyasa Mali Uzlaştırma Sistemini çalıştırmak Üretim Kapasite Projeksiyonunu hazırlamak Uluslararası Enterkonneksiyon çalışmalarını yapmak 2
TÜRKİYE ELEKTRİK İLETİM SİSTEMİ Gerilim TM sayısı Uzunluk (km) 400 kv 154 kv 63 14.338 Havai Hat 12.8 Kablo 461 31.388 Havai Hat 162.9 Kablo 220 kv 84 66 kv 15 550 TOPLAM 539 (85.277 MVA) 46536 3
İLETİM YATIRIMI FAALİYETLERİ 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 TOPLAM (TL) Yatırım Harcaması İşletme Harcaması 98.599.000 127.734.000 166.395.000 229.559.000 272.905.000 251.854.000 400.000.000 1.547.046.000 26.212.540 36.532.876 45.056.565 56.916.519 73.864.228 73.864.228 77.901.748 390.348.704 TOPLAM 124.811.540 164.266.876 211.451.565 286.475.519 346.769.228 325.718.228 477.901.748 1.937.394.704 Nakdi Gerçekleşme Oranı (%) 28 36 75 69 87 90 85 SAYISI TOPLAM (TL) Tamamlanan projeler 287 1.207.017.000 İşletme projeleri 390.348.704 Tesisi devam eden projeler 145 815.210.000 İhale sürecindeki projeler 47 232.825.000 Önümüzdeki yıllarda ihale edilecek öncelikli projeler 205 1.035.790.000 TOPLAM 684 3.681.190.704 4
İLETİM KAYIPLARI 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 İletim Kaybı 3.3 3.0 2.8 2.9 3.9 2.7 2.5 5
TÜRKİYE ELEKTRİK SİSTEMİ KURULU GÜCÜ 27294 13541 40835 0,6 27610 14192 41802 2,3 45000 40000 35000 30000 MW 25000 20000 15000 10000 5000 0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 6
TÜRKİYE ELEKTRİK TÜKETİMİ 198 4.2 250 200 1981-1990 döneminde ortalama: %8.9 T Wh 150 100 1991-2000 döneminde ortalama: %8.6 50 0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 7
ELEKTRİK PAZARI (AĞUSTOS 2006 ÖNCESİ) EÜAŞ TEDAŞ Son Kullanıcı KAYSERİ Son Kullanıcı Yİ, YİD, İHD TETAŞ Direkt Müşteri ÖZEL ŞİRKETLER Özel Müşteri 8
ELEKTRİK PAZARI (AĞUSTOS 2006 SONRASI) EÜAŞ TEDAŞ lar Son Kullanıcı TETAŞ Yİ, YİD, İHD TEİAŞ PMUM İkili Anlaşmalar PMUM (Dengeleme) ÖZEL ŞİRKETLER Özel Müşteri 9
MEVCUT VE PLANLANAN ENTERKONNEKSİYONLAR BULGARİSTAN GÜRCİSTAN YUNANİSTAN ERMENİSTAN Nahcevan TÜRKİYE İRAN 400 kv Exisitng 220 kv Esisting 154 kv Existing SURİYE IRAK 10
ULUSLARARASI İLİŞKİLER BÖLGEMİZDEKİ SENKRON BLOKLAR UCTE Turkiye SEMB NORDEL UK IRELAND IPS/UPS+Balt ic States UCTE Sistemi 24 Ülke 500 Milyon insan 640 GW Kurulu güç Almanya 139.5 GW Fransa 116 GW İtalya 89.8 GW İngiltere 83.1 GW İspanya 81.1 GW 2600 TWh Tüketim Türkiye 42 GW Kurulu güç 198 TWh Tüketim 11
* 1 Kasım öncesi TEİAŞ tarafından toplam 4916 MW rüzgar santralı bağlantı görüşü verilmiştir *Bunlardan 3274 MW lisans almıştır. * 1 Kasım sonrası için de TEİAŞ toplam 7453MW rüzgar santralı bağlantı görüşü vermiş ve EPDK ya sunmuştur. *TEİAŞ ın bağlantı görüşü verdiği toplam rüzgar gücü 12369 MW olmuştur. RÜZGAR SANTRALLARI BAĞLANTI GÖRÜŞLERİ 12
RÜZGAR SANTRALLARI BAĞLANTI DURUMU KURULU GÜÇ (MW) İnceleme Değerlendirme Aşamasında Olanlar 666 Uygun Bulunanlar 686 Lisans Alanlar 3274 1 Kasım Öncesi TEİAŞ tan Bağlantı Görüşü ü Alanlar 4916 1 Kasım Başvurularından Toplam Kurulu Gücü 4138 MW Olup Doğrudan Bağlantı Görüşü Alanlar 1 Kasım Başvurularından Toplam Kurulu Gücü 64902 MW Olup Yarışmaya Girecek Santrallar İçin Verilen Kapasite 2356 5097 1 Kasım Başvuruları İçin Verilen Bağlantı Toplamı 7453 Genel Toplam 12369 13
Yönetmelikler Aynı trafo merkezi veya EİH na birden fazla başvuru olduğunda sisteme bağlanacak Rüzgar Santralı yarışma yönetmeliği EPDK ya sunulmuştur. 14
GERİLİM SEVİYESİNE GÖRE BAĞLANTI GÖRÜŞLERİNİN DAĞILIMI 380 KV gerilim seviyesinde 1792 MW 154 KV gerilim seviyesinde 9015 MW 33 KV gerilim seviyesinde 1562 MW tır 15
TÜRKİYE KURULU GÜCÜNÜN BİRİNCİL KAYNAKLARA GÖRE DAĞILIMI 2008 SONU İTİBARI İLE BİRİNCİL KAYNAKLARA GÖRE TÜRKİYE'NİN KURULU GÜCÜ 45.000 40.000 41987 KURULU GÜÇ (MW W) 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 27.748 13.831 10.000 5.000 0 409 TERMİK RÜZGAR HİDROLİK TOPLAM BİRİNCİL KAYNAKLAR 16
Yıllara göre Türkiye Elektrik Sistemine bağlanabilir rüzgar kapasitesi 100000 YILLARA GÖRE TÜRKİYE KURULU GÜCÜ, PUANTI VE BAĞLANABİLİR RÜZGAR KAPASİTESİ MW 90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 PUANT TALEP KURULU GÜÇ BAĞLANABİLİR RÜZGAR KAPASİTESİ 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 YILLAR 17
RÜZGAR SANTRALLARININ BÖLGELERE GÖRE DAĞILIMI 1650 450 1250 2150 2270 1330 440 530 1000 220 1070 18
Çeşme Rüzgar Santralları 19
ÇEŞME YARIMADASI RES SİSTEM BAĞLANTI ŞEMASI ÇALIK SARPINCIK LODOS YAYLAKÖY EGE DENİZİ EGE DENİZİ AYEN MORDOĞAN EGENDA GERMEYAN TM 380/OG KARABURUN TM EGENDA MORDOĞAN ORTAN KARADAĞ TM 380/OG ÇEŞME TM 154/OG URLA TM TM TM 380/154 kv UZUNDERE TM ABK ÇEŞME SAGAP OVACIK EGENDA ALAÇATI YAPISAN ZEYTİNELİ ÇALIK DEMİRCİLİ SAGAP SEFERİHİSAR AYEN KORKMAZ 20 HASSAS ÜÇGEN EGE DENİZİ EGE DENİZİ EGE DENİZİ
ÇEŞME HAVZASI 5 km 380 kv 3 Cardinal 380/OG kv Karaburun HAVZA TM Lodos RES 120 MW 17 km 17 km 380/OG 125 MVA 15 km Ayen 30 km 380 kv 3 Cardinal 11 km Mordoğan RES 30 MW Yaylaköy RES 15 MW OG Egenda Mordoğan RES 13,8 MW Çalık Sarpıncık RES 32 MW 380/OG Çeşme HAVZA TM 13 km 10 km 11 km 9 km 4 km 380/OG 150 MVA 7 km 14 km OG 55 km 380 kv 3 Cardinal Yapısan Zeytineli RES 49,5 MW Ortan Enerji RES 16,25MW Sagap Ovacık RES 18 MW ABK Çeşme RES 16 MW Egenda Alaçatı RES 15,6 MW Egenda Germiyan RES 10,8 MW Egenda Urla RES 13 MW 154/OG URLA HAVZA TM 154/OG 50 MVA OG 6 km 380/154 kv Uzundere TM 31 km 154 kv 2x1272 MCM 154/OG 50 MVA OG 11 km 9 km OG 5 km 10 km 154/OG 50 MVA Hassas Urla RES 15 MW Üçgen Seferihisar RES 14 MW Sagap Seferihisar RES 16 MW Ayen Korkmaz RES 24 MW Çalık Demircili RES 40 MW
Yönetmelikler Rüzgar santrallarının şebeke bağlantı kriterleri resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. 22
RÜZGAR SANTRALLARININ ŞEBEKE BAĞLANTI KRİTERLERİ Rüzgar santrallarının arıza sonrası sisteme 1.0 katkısı rilimi(p.u) 0.9 0.7 1 U, Şebeke Faz-Faz ger 0.45 2 Rüzgar türbinleri bu eğrinin üzerinde şebekeden ayrılmayacaktır 0 150 700 1500 3000 Zaman, milisaniye 23
Rüzgar Santrallarının Arıza Sonrası Sisteme Katkısı Arıza sırasında gerilim düşümünün 1 numaralı bölgede kaldığı durumlarda, rüzgar türbini aktif gücü, arıza temizlendikten hemen sonra saniyede nominal gücünün %20 si oranında artırılarak, üretebilecek maksimum aktif güç değerine erine ulaşmalıdır. Arıza sırasında gerilim düşümünün 2 numaralı bölgede kaldığı durumlarda ise, rüzgar türbini aktif gücü, arıza temizlendikten hemen sonra saniyede nominal gücünün %5 i oranında artırılarak, üretebilecek maksimum aktif güç değerine ulaşmalıdır. 24
U, Şebeke gerilimi(p.u) Normal işletme koşulları Sabit güç faktörü 1.0 %10 Gerilim ölü bandı 0.5 Aşırı İkaz Bölgesi Düşük İkaz Bölgesi -1 Ireaktif/In 1 Gerilim dalgalanmalarında, rüzgâr türbinlerinin vermesi gereken reaktif güç tepkisi Şekilde verilmiştir. 25
AKTİF GÜÇ KONTROLU Rüzgâr enerjisine dayalı üretim tesisinin aktif güç çıkışı, gerektiğinde TEİAŞ tarafından gönderilecek sinyallerle, tesisin toplam kurulu gücünün %20-%100 ü arasında otomatik olarak kontrol edilebilir olmalıdır. Bu kapsamda; a) Kurulu gücü 100 MW ve altında olan rüzgâr enerjisine dayalı üretim tesisleri için, yük alma/atma hızı dakikada kurulu gücün %5 i kadar olmalıdır. b) Kurulu gücü 100 MW ın üzerinde olan rüzgâr enerjisine dayalı üretim tesisleri için, yükalma/atma hızı dakikada kurulu gücün %4 ü kadar olmalıdır. 26
RÜZGAR SANTRALLARININ FREKANS TEPKİSİ Rüzgar Santralinin Emre Amade Aktif Gücü %100 %40 47.5 50 50.3 51.5 Frekans, Hertz 27
RÜZGAR SANTRALLARININ FREKANS TEPKİSİ Şebeke frekansının 50.2 Hz in üzerinde olduğu durumlarda ilave rüzgar türbini devreye girmemelidir. Rüzgar türbini, şebeke frekansı 47.5-50.3 Hz aralığında olduğu sürece emre amade gücünün tamamını üretebilecek özellikte olmalıdır. Şebeke frekansının 50.3 Hz in üzerine çıkması durumunda ise yukarıdaki şekilde verilen eğriyi takip ederek her 100 mhz frekans artışı için emre amade gücünün %5 i oranında yük atacaktır. 28
REAKTİF GÜÇ TEPKİSİ Aktif Güç(%) Güç Faktörü: 0.835 _ % 100 _ % 90 _ % 80 Güç Faktörü: 0.95 Güç Faktörü: 0.95 _ % 70 _ % 60 _ % 50 _ % 40 _ % 30 Güç Faktörü: 0.835 _ % 20 _ % 10 Düşük İkaz Bölgesi Aşırı İkaz Bölgesi Reaktif Güç(%) Rüzgâr santrallarının iletim sistemi bağlantı noktasında Şekilde belirtilen sınırlar dâhilindeki güç faktörü değerleri için her noktada çalışabilir olmalıdır. 29
Rüzgar Santralları Günlük Üretim Değişimi ŞUBAT 2009 RÜZGAR SANTRALLARI GÜNLÜK ÜRETİM DEĞİŞİMİ 9000 8000 7000 6000 5000 MWh 4000 3000 2000 1000 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 GÜNLER 30
TÜRKİYE GÜNLÜK TÜKETİMİ VE RÜZGAR SANTRALLARI GÜNLÜK ÜRETİMİ ŞUBAT 2009 TÜRKİYE ELEKTRİK SİSTEMİ GÜNLÜK TÜKETİMİ VE RÜZGAR SANTRALLARI ÜRETİMLERİ 600000 500000 400000 MWh 300000 Türkiye Günlük Tüketimi 200000 Rüzgar Santralları Günlük Üretimi 100000 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 GÜNLER 31
İLHAMİ ÖZŞAHİN TEİAŞ Genel Müdürü 32