KENTSEL YEŞİL ALANLARDA BİTKİSEL TASARIM VE BİTKİLERİN KULLANIM OLANAKLARI Prof. Dr. Hakan ALTINÇEKİÇ * Araş. Gör. Nilüfer KART İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü 1. YEŞİL ALAN KAVRAMI 1.1. Açık Alan Yeşil Alan Tanımları Açık alanlar, kent içinde yada kent dışında yer alan yapılaşmamış boş alanlardır. Kentsel açık alanlar kent dokusunun temel öğelerinden birisi olup, yapı alanları ve ulaşım sistemleri dışında kalan açıklıklardır [1]. Yeşil alanlar da bir açık alan olmalarına karşın bitki ile kaplı alanlardır. Dolayısıyla bütün yeşil alanlar açık alan kavramı kapsamında olmasına karşın her açık alan yeşil alan niteliği taşımayabilir. Yeşil alanlar kent dokusunun yada doğal dokunun baskın karakter taşımasına bağlı olarak kentsel yeşil alanlar ve doğal yeşil alanlar olarak iki gruba ayrılmaktadır. 1.2. Kentsel Yeşil Alanlar Kentsel yeşil alanlar, kent içi ve yakın çevresinde yer alan, kent mekanı üzerinde biyolojik, klimatik, fiziksel, sosyal, psikolojik, ekonomik ve estetik yararları olan ve hizmet ettikleri kent birimi düzeyine göre farklı nitelikte düzenlenen yeşil alanlardır [2]. Kentsel yeşil alanlar, kullanıcıların sosyo-ekonomik özelliklerine göre şekillenen yeşil alan gereksinimlerine, işlevlerine ve etki alanlarına bağlı olarak dört grupta incelenebilir: Konut düzeyinde yeşil alanlar, Komşuluk ünitesi düzeyinde yeşil alanlar (toplu konut bahçeleri, çocuk oyun yerleri), * Prof. Dr. Hakan ALTINÇEKİÇ, İ.Ü. Orman Fakültesi Peyzaj Planlama ve Tasarım Anabilim Dalı Başkanı
2 Mahalle ve Semt düzeyinde yeşil alanlar (mahalle ve semt parkları, spor alanları, meydanlar, okul bahçeleri), Kent düzeyinde yeşil alanlar (kent parkları, hayvanat bahçeleri, botanik bahçeleri, yollar, yaya yolları, meydanlar, mezarlıklar). Kentsel yeşil alanların nüfus gereksinimlerini karşılayacak şekilde yüzölçüm olarak miktarlarının yanı sıra dağılımlarının yeterli, ulaşılabilirliklerin uygun ve içerdikleri donatıların da yeterli ve çağdaş öğelerle donatılması konularına da önem verilmelidir. 2. BİTKİSEL TASARIM Mekanı tanımlayan, mekanı oluşturan sınırlayıcı elemanlar (doğal, yapay)ile bunların biçimlenişidir. Sınırlayıcı elemanların (zemin, duvar, tavan) biçimi ve boyutları ile birlikte renk ve doku da mekan belirleyicinin özellikleridir. Ayrıca mekanda kullanıcıların yaşam biçim ve etkinliklerine olanak veren donatım elemanları bulunmaktadır. Bunların düzenlenişi, nitelik, yoğunluk ve görünümleri de mekanın tanımlanmasında rol oynarlar. Donatım elemanlarının kullanıcıların fizyolojik ölçülerine uygunluğunun yanı sıra malzeme, renk ve doku açısından söz konusu mekanın sınırlayıcı yüzeylerinin biçim, renk ve dokusu ile de uyumlu olması sağlanmalıdır. Çünkü tüm bu sıralananlar birlikte o mekanın niteliğini oluştururlar. Ayrıca o mekanı aydınlatan ışığın yön ve niteliği de yine mekanın niteliği üzerinde önemli bir etki yapmaktadır [3] (Fotoğraf 1,2). Bitkiler de mekanın niteliğini oluşturmada bazen sınırlayıcı elemanlar bazen de donatım elemanları olarak görev yapan objelerdir (Şekil 1). Kullanımlarında öncelikle ekolojik, daha sonra da fonksiyonel ve estetik yaklaşım uygulanmalıdır.
3 Fotoğraf 1: Su yüzeyi, su içi ve su kenarı bitkileri ile flamingo heykellerinin birlikteliğiyle oluşturulmuş bir tasarım [9]. Fotoğraf 2: İlan panosu, oturma elemanı ve aydınlatma elemanının malzeme, renk ve doku açısından uyumlandırıldığı, sade bir bitkisel bir tasarımın gerçekleştirildiği bir mekan örneği [9].
4 Şekil 1: Bitkisel Sınırlayıcı Elemanlar [4] Bitkisel tasarım, hem bilimsel ve sanatsal işlem hem de doğa olayıdır. Bilim ile sanat, insan ile doğa arasında en doğru, en etkili ve en devamlı ilişkiyi kurma işlemidir. Bitkisel tasarımda bitkiler, taban elemanı (zemin örtüsü - çim ve çayır alanlar, mevsimlik çiçekler), duvar elemanı (dikine alan bölücüler çalılar) ve tavan elemanı (ağaçlar) olarak grup şeklinde kullanımla, perdeleme, gölgeleme, manzaraya şekil verme, açık hava rekreasyonu için alan oluşturmak, erozyonu önlemek, mekana renk vermek gibi fonksiyonları üstlenirler [4] (Fotoğraf 3). Grup kullanımının yanı sıra bitkiler güzellik faktörü esas alınarak tek (soliter) olarak da kullanılmaktadır (Fotoğraf4). Burada bitki türü seçimi üzerinde estetik potansiyel etkili olmaktadır.
5 Fotoğraf 3: Kitle boşluk dengesi gözetilerek oluşturulmuş bir bitkisel tasarım [9] Fotoğraf 4: Yayaların bakış yönüne göre boyut hiyerarşisinin (çim-mevsimlik çiçekçalı-ağaç) sağlandığı bir bitkisel tasarım örneği [9].
6 3. KENTSEL YEŞİL ALANLARDA TEMEL BİTKİSEL TASARIM İLKELERİ Bu bölümde Belediyeler ve Park ve Bahçeler Müdürlüklerinin çalışma alanları kapsamındaki kentsel yeşil alan birimlerine yönelik bitkisel tasarım ilkeleri belirtilmektedir. 3.1. Çocuk Bahçeleri-Çocuk Oyun Alanları Bitkisel materyal çocuk ölçeğine indirgeyerek seçilmeli ve düzenlenmelidir. Küçük boylu ağaç, ağaççık ve çalılar seçilmeli, çocukların üzerinde dolaşıp oynayabileceği, işlevsel çim alanlar düzenlenmelidir. Çiçek parterlerinin yerine çiçekli ağaç ve çalılar kullanılmalıdır. Zehirli meyve ve yaprakları olan, dikenli, kötü kokulu, alerji yapabilecek (iğde, kavak, porsuk, zakkum gibi) bitki türlerinden kaçınılmalıdır. Gözleyicilerin, yada ebeveynlerin görüş alanını engelleyecek, çocukların içine girip gizlenebileceği girift bitkisel düzenlemeler yapılmamalıdır. Süs Elması, Süs Kirazı, Erguvan gibi çiçekli küçük ağaçlar, Trabzon Hurması, Malta Eriği, Ayva gibi meyve ağaçları dikilerek kent ortamında büyüyen çocuğa heyecan verici ve öğretici bitkisel tasarımlar gerçekleştirilmelidir. Gölge verecek ağaççıklarla güneşli çim açıklıklar arasında bir denge oluşturulmalıdır. İğne yapraklı bitkiler, geniş yapraklı türlere oranla daha az kullanılmalıdır [2]. 3.2. Spor Alanları Hava, toz, gürültü kirliliğini önleyecek nitelikte bitkisel perdelemeler yapılmalıdır. Geniş yeşilliklere yer verilmeli, yapılacak bitkisel düzenleme getirilen aktivitelere ters düşmeyecek şekilde gerçekleştirilmelidir. Özellikle tenis kortlarının yakınında gölge yapacak büyük ağaçların kullanımından kaçınılmalıdır. 3.3. Mahalle Parkları Küçük parklar olan mahalle parklarında bitkisel tasarımda parkın çekiciliğini arttırmak için norm, form, tekstür, renk açısından ayrıntılı düzenlemeler yapılmalıdır. Yeşil alanların kent ekolojisine olan olumlu katkılarını sağlamak amacıyla kitleli bitkilendirmeler oluşturulmalıdır.
7 3.4. Semt Parkları Bu tür parklarda hem geniş yeşil açıklıklara hem de kitleli ağaçlık alanlara birlikte yer verilmelidir. Bitkisel tasarımda ana ilke, küçük ayrıntılar yerine renk, form, tekstür ve norm açısından parkın tümüne yönelik bir düzenleme olmalıdır. 3.5. Meydanlar Yoğun yaya ve taşıt trafiğinin olduğu bu alanlarda hassas bitkiler dikilmemeli, bitkiler yaya ulaşımını engelleyecek nitelikte olmamalıdır. Geniş taç oluşturan, sirkülasyonu yönlendirecek yukarıdan dallanan bitki türleri bitkisel tasarımda kullanılmalıdır. Bitkilerin uygunluğu, kirliliğe duyarlılığı ile teknik sorunlar da gözardı edilmemelidir [5]. 3.6. Mezarlıklar Yalnızca ölülerin gömüldüğü yerler olarak düşünülmemeli, bitkisel tasarımı bir park niteliğinde yapılmalıdır. Geniş yeşil alanlar içerisinde oluşturulmalı, gölge oluşturacak ağaçlıklara ve tarihi anlayışımıza uygun bitkisel düzenlemelere (mezar taşları ile uyumlu Ehrami Serviler gibi) yer verilmelidir. 4. BAZI BİTKİLERİN ÖZELLİKLERİ VE KULLANIM OLANAKLARI Bitkisel tasarım gerçekleştirilirken bitkilerin ekolojik özellikleri, peyzaj açısından önemleri ve peyzaj düzenlemelerinde kullanım yeri ile amaçlarının doğru seçimi konuları da büyük önem taşımaktadır. Nitekim İstanbul ve çevresinde yapılan peyzaj düzenlemelerinde bu konuları içeren çeşitli hatalar (Sarkık Sedirlerin otoyol bitkilendirmelerinde kullanımı, sarı ve gümüşi alacalı bitkilerle çit oluşturulması gibi) gözlenmektedir. Bitkisel tasarım çalışmalarına yönelik olarak özellikle İstanbul ve çevresindeki peyzaj düzenlemelerinde yaygın olarak kullanılan bazı bitkilerin özellikleri ve kullanım olanaklarına ilişkin bilgiler aşağıdaki çizelgede ayrıntılı olarak sunulmuştur [6;7;8] (Çizelge -1) (Fotoğraf 5,6,7,8,9,10,11,12,13,14).
8 Çizelge 1: Bitkilerin Özellikleri ve Kullanım Olanakları Latince İsim Takson İğne Yapraklı Ağaçlar Cedrus atlantica Glauca Cedrus deodora Pendula Cupressocyparis leylandii Cupressus arizonica Conica Cupressus macrocarpa Gold Crest Cupressus sempervirens Pyramidalis Türkçe İsim Yapraklılık Durumu Çiçek Açma Rengi Zamanı Mavi Sedir hy - - Kanaatkar Sarkık Sedir hy - - Kanaatkar Melez Servi hy - - Kanaatkar Mavi Servi hy - - Altuni Servi hy - - Ekolojik İstekleri Peyzaj Açısından Önemi Kullanım Yeri ve Amaçları Kirece dayanıklı, kanaatkar Soğuğa ve hastalıklara karşı dayanıksız Ehrami Servi hy - - Kanaatkar Picea pungens Glauca Mavi Ladin hy - - Kanaatkar Pinus pinea Fıstık Çamı hy - - Taxus baccata Porsuk hy - - Thuja orientalis Pyramidalis Aurea Geniş Yapraklı Ağaçlar Acer platanoides Crimson King Güneşli alanlar, soğuğa duyarlı Gölgeye dayanıklı, kanaatkar Altuni Mazı hy - - Kanaatkar Çınar Yapraklı Kırmızı Akçaağaç Albizzia julibrissin Gülibrişim yy Betula pendula Youngii yy - - Kanaatkar Haziran- Ağustos Pembe - Kanaatkar, soğuğa dayanıklı Sarkık Huş yy - - Kanaatkar Dağınık piramit formlu, dekoratif, mavi yapraklı Sarkık formlu, koyu yeşil yapraklı Hızlı büyür, budanabilir, koyu yeşil yapraklı Konik formlu, mavi yapraklı Hızlı büyür, altuni sarı yapraklı Piramit formlu, koyu yeşil yapraklı Konik formlu, en güzel mavi renge sahip Pitoresk formlu, koyu yeşil yapraklı, Budanarak form verilebilir, yoğun koyu yeşil yapraklı kırmızı meyveleri dekoratif Konik formlu yoğun ve altuni sarı iğne yapraklı Kırmızı renkli yapraklı, yuvarlak tepe çatılı Zarif yapraklı, güzel ve kokulu çiçekli, dağınık tepeli Sarkı formlu, beyaz gövdeli, zarif yapraklı Soliter olarak, büyük alanlarda Soliter olarak Çit oluşturma, perdeleme Çit, grup oluşturma, perdeleme Grup oluşturma,vurgu amaçlı Çit, grup oluşturma, vurgu amaçlı Soliter olarak Soliter olarak, grup oluşturmada Çit ve soliter olarak, kaya bahçeleri Soliter, saksı bitkisi olarak, grup oluşturmada Soliter yada yol ağacı olarak Soliter yada yol ağacı olarak, grup oluşturmak Soliter olarak
9 Çizelge 1 in devamı Latince İsim Takson Türkçe İsim Yapraklılık Durumu Cercis siliquastrum Erguvan yy Lagerstroemia indica Oya Ağacı yy Magnolia grandiflora Gallisoniensis Büyük Çiçekli Manolya yy Çiçek Açma Rengi Zamanı Nisan- Mayıs Temmuz- Ekim Haziran- Ağustos Koyu pembe Platanus acerifolia Londra Çınarı yy - - Prunus cerasifera Pissardi Robinia pseudoacacia Umbraculifera Ağaççık ve Çalılar Chamaecyparis lawsoniana Elwoodi Kırmızı Süs Eriği yy Nisan- Mayıs Pembe Beyaz Koyu pembe Top Akasya yy - - Yalancı Servi hy - - Ekolojik İstekleri Peyzaj Açısından Önemi Kullanım Yeri ve Amaçları Toprak açısından kanaatkar, güneşli alanlar Hava kirliliğine ve soğuğa dayanıklı Kireçsiz, hafif tekstürlü topraklar Toprak açısından kanaatkar, hava kirliliğine dayanıklı Güneşli alanlar, iyi drenajlı topraklar Kanaatkar, deniz etkisine dayanıklı Kireçsiz, iyi drenajlı topraklar Juniperus chinensis Çin Ardıcı hy - - Hızlı büyür kanaatkar Juniperus sabina Blue Danube Thuja occidentalis Danica Acer palmatum Atropurpureum Azalea japonica Sabin Ardıcı hy - - Kanaatkar Top Mazı hy - - Japon Akçaağacı Bahçe Açelyası yy - - hy Nisan- Mayıs Çeşitli Kanaatkar Kireçsiz iyi drenajlı topraklar, yavaş büyür Yarı gölge bitkisi, nemli, hafif tekstürlü, asitli topraklar Yapraklanmadan etkili çiçeklenme, siyah renkte gövde, dekoratif yapraklı Etkili çiçeklenme, dekoratif gövde kabuğu Etkili çiçeklenme, dekoratif tekstürlü ve formlu, budamaya dayanıklı Budamaya dayanıklı, hızlı büyür, ilginç kabuk tekstürlü Yapraklanmadan çiçeklenme, koyu kırmızı yapraklı Tepe tacı yuvarlak formlu, yoğun yapraklanma Mavi-gri yapraklı, sütun formlu Koyu yeşil yapraklı, yayılıcı formlu Mavi-gri yapraklı, yayılıcı formlu Koyu yeşil yapraklı, küresel formlu Kırmızı renkli, dekoratif ve zarif yapraklı Etkili çiçeklenme, dekoratif formlu Soliter ve yol ağacı olarak, grup oluşturmada Yol ağacı (dar caddelerde) olarak, grup oluşturmada Soliter olarak, grup oluşturmada Yol ağacı olarak Soliter olarak, grup oluşturmada Yol ağacı olarak (dar caddelerde), grup oluşturmada Soliter olarak, kaya bahçelerinde, saksı bitkisi olarak Eğimli alanlar, kaya bahçelerinde grup oluşturmada Eğimli alanlar, kaya bahçelerinde, yer örtücü olarak Kaya bahçelerinde soliter olarak Soliter olarak, kaya bahçelerinde Kaya bahçelerinde, yer örtücü olarak
10 Çizelge 1 in devamı Latince İsim Takson Türkçe İsim Yapraklılık Durumu Callistemon leavis Fırça Çalısı hy Camelia japonica Kamelya Hydrangea hortensis Ortanca yy hy Çiçek Açma Rengi Zamanı Haziran- Temmuz Kırmızı Eylül- Ekim Şubat- Çeşitli Nisan Temmuz- Ekim Çeşitli Ilex aquifolium Variegatum Çoban Püskülü hy - - Magnolia stellata Manolya yy Mart Beyaz Photinia x fraseri Red Robin Pittosporum tobira Nanum Alev Ağacı hy - - Bodur Pitosporum Rhododendron sp. Orman Gülü hy Rosmarinus officinalis Biberiye hy hy Mart- Nİsan Nisan- Mayıs Mart- Nisan Beyaz Çeşitli Mavi Ekolojik İstekleri Peyzaj Açısından Önemi Kullanım Yeri ve Amaçları Kanaatkar, soğuğa duyarlı Gölge bitkisi, asitli toprak Besince zengin toprak, gölge, yarı gölge bitkisi Yavaş büyür, kanaatkar, budamaya dayanıklı Güneşli alanlar, kireçsiz topraklar Kanaatkar, güneşli alanlar Kanaatkar, deniz etkisine dayanıklı Asitli toprak, ayrı gölge alanlar Güneşli alanlar, deniz etkisine ve budamaya dayanıklı Yılda iki kez ve etkili çiçeklenme Etkili çiçeklenme, parlak koyu yeşil yapraklanma Etkili çiçeklenme Beyaz alacalı dekoratif yapraklı, kırmızı meyvalı Yapraklanmadan çiçeklenme Yeni çıkan yapraklar kırmızı, yazın morumsu, kışın yeşil renkte Güzel kokulu çiçekli, dekoratif formlu Etkili çiçeklenme, koyu yeşil yapraklanma Etkili çiçeklenme, yoğun yapraklı Soliter olarak, grup oluşturmada Soliter olarak, grup oluşturmada, saksı bitkisi olarak Su kenarlarında, grup oluşturmada, saksı bitkisi olarak Soliter olarak, grup oluşturmada Soliter olarak, grup oluşturmada Soliter olarak grup oluşturmada, çit oluşturmada Grup oluşturmada, kaya bahçelerinde, saksı bitkisi olarak Soliter olarak, grup oluşturmada Grup oluşturmada, yerörtücü olarak, kaya bahçelerinde, saksı bitkisi olarak
11 Fotoğraf 5: Cedrus atlantica Glauca Fotoğraf 6: Cupressocyparis leylandii
12 Fotoğraf 7: Picea pungens Glauca Fotoğraf 8: Thuja orientalis Pyramidalis Aurea
13 Fotoğraf 9: Cercis siliquastrum Fotoğraf 10: Lagerstroemia indica
14 Fotoğraf 11: Magnaolia grandiflora Fotoğraf 12: Acer palmatum Atropurpureum"
15 Fotoğraf 13: Juniperus chinensis Fotoğraf 14: Hydrangea hortensis
16 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Yapılacak bitkisel tasarım gerek kentsel yeşil alan birimine gerekse getirilecek fonksiyon alanlarına ters düşmeyecek nitelikte gerçekleştirilmelidir. Bitki türlerinin seçiminde dikkatli davranılmalı, bakımı kolay bitkilere daha fazla yer verilmelidir. Fonksiyonel ve görsel yeşil alanlar oluşturulmalı, büyük kitleli yoğunluklarla geniş çim alanlar arasında denge sağlanmalıdır. Koruma ve bakım konularına da en az yeni bitkilendirme çalışmaları yapmak düşüncesi kadar önem verilmelidir. KAYNAKLAR 1. YILDIZCI A.C., 1982: Kentsel Yeşil Alan Planlaması ve İstanbul Örneği. Yayınlanmamış Doçentlik Tezi. İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi, İstanbul. 2. AKDOĞAN, G., 1984: Doğa Düzenleme Ders Notları. Y.Ü. Mimarlık Fakültesi, Şehir ve bölge Planlama Bölümü Baskı İşliği, İstanbul. 3. ALTAN, İ., 1992: Mimarlıkta Mekan Kavramı, Mimarlık ve Şehircilikte Mekan. Yerleşme ve Mimarlık Bilimleri Uygulama Araştırma Merkezi, Sistem Yayıncılık Mat. San. A.Ş., İstanbul. 4. YILDIZCI A.C., 1988: Bitkisel Tasarım. İ.T.Ü Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlaması Bölümü, Atlas Ofset, İstanbul. 5. ALTINÇEKİÇ, S., 2005: İstanbul Metropolünde Meydanların Rekreasyonel İşlev Yönünden Önemi Üzerine Araştırmalar. İ.Ü. Orman Fakültesi Dergisi, Seri: A, Cilt: 55, Sayı: 1, İstanbul. 6. BRICKEEL, C., 1995: Plants&Flowers, Gardener s Encyclopedia. The Royal Horticultural Society, Darling Kindersley Limited, London. 7. ALTINÇEKİÇ, H., 2001: İtalya dan İthal Edilen Bazı Bitkilerin İstanbul daki Peyzaj Düzenlemelerinde Kullanım Olanakları. Orman Mühendisliği Dergisi, Yıl: 38, Sayı: 11, Font Ajans, Ankara. 8. ANONYMOUS, 2003: Il Mille piante, guida alle piante dei vivai daitalia. Editrice Maxi srl, Pistoia, Italy. 9. ÖZTAN, Y., 2004: Yaşadığımız Çevre ve Peyzaj Mimarlığı. Tisamat Basım Sanayi, Ankara.