HAVLU ÜRETİMİNDE İHTİYAÇ DUYULAN İPLİK MİKTARININ DAHA ETKİN PLANLANMASI Mustafa ÇÖREKÇİOĞLU Fatma Filiz ÇALIŞKAN Tevfik YILDIRIM Özet Bu çalışma kapsamında, havlı kumaşların üretimi için gerekli olan iplik miktarı, geleneksel olarak tekstil işletmelerinde uygulanan yöntemden farklı bir yöntem izlenerek hesaplanmış ve hesaplanan iplik miktarının, geleneksel olarak hesaplanan iplik miktarından daha az olduğu bulunmuştur. Hesaplamaların yapılmasında temel olarak, seri çözgüleme sürecinde ihtiyaç duyulan her bir bobin üzerinde olması gereken iplik uzunluğu dikkate alınmıştır. Seri çözgüleme sürecinde kullanılacak iplik bobinlerinin tamamının aynı uzunlukta olmasından ziyade, her bir bobin, belirlenecek olan iki farklı bobin uzunluğundan birine sahip olacak ve böylelikle, daha az iplik kullanımı ile aynı üretim miktarının gerçekleştirilmesi sağlanabilecektir. Anahtar Sözcük: Dokuma, Seri Çözgü, İplik ihtiyacı Hesaplama 1. GİRİŞ Rekabet şartlarının firmaların lehine çevrilebilmesi için kullanılacak olan en güçlü silahlardan bir tanesi, kaynakların etkin kullanımı ile pazara daha kaliteli ürünlerin daha düşük maliyetlerle sunulmasıdır. Bu yüzden, üretim işletmeleri hammaddenin mamüle dönüşene kadar geçtiği süreçlerde kullanılan kaynakların etkinliğini arttırmak için çözüm yolları aramaktadırlar. Bu tür çözümlerin üretilebilmesi için ise süreçlerin doğru ve amaca uygun olarak analiz edilmesi ve gerçekleştirilen analiz çalışmalarının sonucunda, Kanban felsefesinde olduğu gibi üretime etki eden tüm israfların ortadan kaldırılması ise bir ön koşuldur. Ülkemizin ihracat hacmi içerisinde önemli bir paya sahip olan tekstil sektöründe, üretime katkısı olmayan tüm israfların ortadan kaldırılması ve kaynakların en iyi şekilde kullanılması özellikle son 1 yıl içerisinde büyük önem kazanmıştır. Tekstil sektöründeki maliyet kalemlerine bakıldığı zaman en büyük payın iplik olduğunu görürüz. Dolayısıyla, öncelikle ipliğin kullanıldığı süreçler detaylı bir şekilde incelenmeli ve bu süreçlerde karşılaşılan iplik israfları ortadan kaldırılmalıdır. İplik israfının ortadan kaldırılması için tekstil süreçleri incelendiğinde, dokuma ve dokuma hazırlık süreçleri ile karşılaşılmaktadır. Dokuma ve dokuma hazırlık süreçlerinin akışı Şekil 1 de gösterilmektedir. 2. DOKUMA VE HAZIRLIK SÜREÇLERİ Tekstil liflerinin düzgün bir yüzey ve değişmez kalınlıkta ince bir doku oluşturacak biçimde bir araya getirilmesiyle elde edilen her tür yapıya kumaş denilmektedir (Önder ve diğerleri 2001, Başer 1998). Dokuma hammaddeleri, kumaş yapımı için iplik haline getirilebilen her türlü maddedir. Dokumacılık ise tekstil olarak da bilinir ve çeşitli iplik ya da lif türlerinin belirli desenlerde birleştirilmesi yoluyla, kumaş ya da bez elde edilmesine yönelik işlemlerin tümüdür (Çörekçioğlu 2002). 31
M. Çörekçioğlu, F. F. Çalışkan, T. Yıldırım Şekil 1. Dokuma ve dokuma hazırlık süreçleri akışı Dokuma işlemi genel olarak çözgü ve atkı ipliklerinin hazırlanmalarını ve bunların dokuma tezgahlarında kumaş haline getirilmeleri işlemlerini kapsar. Dokuma kumaş yapısını oluşturan atkı ve çözgü ipliklerinin birbirleriyle yaptıkları kesişmeler örgü olarak adlandırılmaktadır (Başer 1998). Şekil 2' de dokuma tekniği şeması görülmektedir. Şekil 2. Dokuma tekniği şeması (Çörekçioğlu, 2002) Dokuma işleminin yapılabilmesi için bazı ön hazırlık işlemlerine gerek duyulmaktadır. Bu işlemlerin tümü birden dokuma hazırlık olarak adlandırılmaktadır. Dokuma hazırlık süreçleri aşağıda verilmektedir: a) Bobin Aktarma Mukavemet açısından uniform bir iplik elde etme sürecidir. b) Büküm Tek katlı ipliklerde mukavemetin artırılması ya da daha fazla katlı iplik elde ederek kumaşa istenen efekt özelliklerinin verilmesi sürecidir. c) Atkı aktarma, İplik bobinlerinden belli gerginlikte ve belli formda karton veya ağaçtan yapılmış küçük atkı masuralarının elde edilmesi sürecidir. d) Çözgü çözme Hazırlanan çözgü bobinlerinin, dokunacak kumaşın renk ve desenine göre, çözgü makinesi sehpasına yerleştirildiği ve ipliklerin tezgahın eni kadar bir yüzey meydana getirecek şekilde, birbirlerine paralel şekilde 32
dizilerek, levent adı verilen büyük makaralara düzgün bir gerilim altında sarıldığı süreçtir (Çörekçioğlu, 2002). Çözgü çözme iki biçimde yapılabilmektedir : Direkt bobinden levende çözgü çözme sistemi (Seri Çözgü), Bölümler halinde çözgü çözme sistemi (Konik Çözgü). e) Haşıllama, Çözgü ipliklerinin dirençlerinin artırılması amacıyla uygulanan süreçtir. f) Taharlama Taharlama, çözgü ipliklerinin istenilen örgüye uygun olacak şekilde gücü çerçevelerinden belirli bir düzende geçirilme sürecidir. Çözgü ipliklerinin gücü çerçevelerinden geçiş düzenine ise Tahar denilmektedir (Önder ve diğerleri 2001, Başer 1998). 3. HAVLI KUMAŞLARIN OPTİMUM İPLİK İHTİYACININ HESAPLANMASI Kumaş, atkı ve çözgü ipliklerinin birbirleriyle dikey ve yatay olarak birleştirilmesi ile oluşmaktadır. Atkı iplikleri yatay yönde kumaşa dahil edilirken, çözgü iplikleri de dikey yönde kumaşa dahil edilir. Dikey yönde kumaşa dahil edilen çözgü ipliklerinin bir levende sarılarak dokuma işlemine alınması gerekmektedir. Havlı kumaşlar ise, normal dokuma kumaşlardan farklı olarak düz bir zemin ve zemin üzerinde bulunan buklelerden oluşmakta ve dolayısıyla 2 adet çözgü levendi kullanılmaktadır. Birinci çözgü levendi ile havlı kumaşın zemin kısmı, ikinci çözgü levendi ile ise hav kısmı oluşturulmaktadır. Havlı kumaşlarda istenilen uzunlukta ürün elde edebilmek için ihtiyaç duyulan iplik miktarının hesaplanmasında çözgüleme süreci temel alınmaktadır. Çünkü, öncelikle istenilen miktarda ürünün elde edilebilmesi için gerekli olacak olan bobin uzunlukları bulunacak daha sonrasında ise bulunan toplam uzunluk, ağırlık birimine çevrilecektir. Çözgüleme süreci daha önceden bahsedildiği üzere seri ve konik çözgüleme olmak üzere iki farklı şekilde gerçekleştirilebilmektedir. Seri çözgüleme sürecinde, çözgüleme işlemi için 4-16 levent arasında levent oluşturulmakta ve bu leventler haşıl sürecinde bir levent haline getirilmektedir. Konik çözgüde ise, 1 levende sarım yapılmakta ve haşılda bu bir levent kullanılmaktadır. Bu nedenle konik ve seri çözgülemede kullanılan iplik ihtiyacı hesaplamaları farklılık göstermektedir. Havlı olan kumaşların iplik ihtiyaçlarının hesaplanması kapsamında; hav iplikerinin, zemin ipliklerinin, atkı ipliklerinin, bordür ve boybaşı ipliklerinin ihtiyaçlarının hesaplanması için farklı yöntemler izlenmektedir. Bu çalışma kapsamında havlı kumaşların özellikle de havluların hav iplik ihtiyaçlarının hesaplanmasına değinilecektir. İncelenen işletmelerde havlu iplik ihtiyaçlarının elle veya basit yardımcı tablolarla hsaplandığı görülmüştür. Bu şekilde yapılan hesaplamalar ise hem çok zor olmakta hem de hesaplamalardaki hata olasılığı yüksek olmaktadır. Ayrıca hesaplamaların zaman açısından uzun sürmesi ise işletmelerin bu hesaplamaları yapmak için personel istihdam etmelerini gerektirmektedir. Mevcut yöntemin bu zorluğu hesaplamalarda detaya inilmesini de güçleştirmektedir. Havlu iplik ihtiyaçlarının hesaplanmasında temel alınan nokta, haşılda birleştirilecek leventler üzerinde bulunan iplik tel adetleridir. Hav renk raporunda bulunan ipliklerin seri çözgüleme süreci için leventlere dağıtılması sonucunda, renk raporundaki bir iplik her leventte eşit tel sayısına sahip olmayabilir. Bunun sonucu olarak da her bir leventteki tel sayılarının birbirine eşit olmayabileceği ortaya çıkmaktadır. İşletmelerin uygulamış olduğu mevcut hesaplama yöntemlerinde bu eşitsizlik göz ardı edilmekte iplik ihtiyaçları en fazla tel sayısına sahip levent baz alınarak yapılmaktadır. Bu hesaplama sonucunda ise elde edilen iplik miktarlarının seri çözgüleme işlemlerinde kullanılmasıyla, bobinler üzerinde ilmar diye bilinen fazlalıklı iplik kalmaktadır. Bir sonraki bölümde belirtilen yöntemi ve algoritmanın adımlarını ihtiva eden bir iplik ihtiyacı hesaplama için özel olarak oluşturulmuş bir yazılım sayesinde iplik bobinlerinin farklı metrajlarda hesaplanmasına hızlı ve doğru bir biçimde olanak sağlanarak, iplik kullanımındaki israflar en aza indirgenebilecektir. 3.1. Havlu Seri Çözgüleme Sürecinde Kullanılan Bobin Metrajlarının Farklı Uzunluklarda Aktarılması Havluların hav kısımları için ihtiyaç duyulan iplik miktarının hesaplanmasında kullanılacak olan yöntem ve algoritma adımları aşağıda verilmektedir. Buna göre öncelikle istenilen ürünün elde edilmesi için ihtiyaç duyulan hav levendinin uzunluğu bulunnmalıdır. Hav levendinin uzunluğunun bulunmasında ise aşağıda verilen (1), (2), (3), (4), (5), (6) ve (7) numaralı formüllerden faydalanılacaktır. Formüller içerisinde kısaltmalar kullanılmış ve bu kısaltmalar da aşağıda verilmektedir: Toplam Hav Metresi = BHM * (DA / BS) (1) BHM = (HG * Hİ * 1,693) / (HÇTS / BS) (2) HG = G AG ZG BG (3) G = (B / 100) * (E / 100) * Gramaj * (BFO + 1) * (KFO + 1)) (4) ZG = ((B + BB) / 100) * (ZÇTS / BS) / (1,693 * Zİ) (5) 33
M. Çörekçioğlu, F. F. Çalışkan, T. Yıldırım AG = ((B + BB - BR) / 100) * AS * 100 * ((HÇTS / BS) / (HS / 100) + 0,06) / (Aİ * 1,693) (6) BG = (BR / 100) * BRS * 100 * ((HÇTS / BS) / (HS / 100) + 0,06) / (Bİ * 1,693) (7) Hesaplamalarda Kullanılan Kısaltmaların Açıklamaları: BHM :Bir havlunun hav kısmını oluşturan ipliklerin boyuna olan uzunluğu. BS :Dokuma esnasında yan yana bulunacak olan havlu adedi. DA :Dokunacak havlu adedi.. Hİ, Zİ, Aİ, Bİ :Havluda kullanılan sırasıyla hav, zemin, atkı ve bordür ipliklerinin numarası. HÇTS, ZÇTS :Tezgah üzerindeki sırasıyla hav ve zemin çözgü ipliklerinin toplam tel sayısı. HG, AG, ZG, BG :1 adet havluyu oluşturan sırasıyla hav, atkı, zemin ve bordür ipliklerinin gr olarak ağırlığı. G :1 adet havlunun gr olarak ağırlığı Gramaj :1 m 2 havlunun gr olarak ağırlığı. B, E :1 adet havlunun sırasıyla boyunun ve eninin cm olarak uzunluğu. BB, BR :1 adet havlunun sırasıyla boy başısının ve bordürünün cm olarak uzunluğu. AS, HS, BRS :Sırasıyla atkı, hav ve bordür ipliklerinin sıklıkları, 1cm deki iplik adetleri. BFO, KFO : Sırasıyla Boya ve Kadife fire oranları, % olarak ifade edilmektedir. 0,06 :Dokuma tezgahlarının sağ ve sol tarafında kalan 3 er cm lik boşlukların toplam değeri. Üretilecek olan havlunun adedine göre ihtiyaç duyulan hav levent uzunluğu bulunduktan sonra yapılacak işlem hav levendini oluşturmak için kullanılacak olan seri çözgü leventlerinin sayısını ve her bir seri çözgü levendinde bulunacak olan iplik tel adetlerinin belirlenmesidir. 3.1.1. Levent Planı Analizi Levent planı, hav renk raporunu temel alarak her bir hav levendi üzerindeki iplik tel adetlerinin belirlenmesidir. Hav renk raporundaki ipliklerin belirlenen levent sayısına dağıtılması için aşağıda verilen algoritma kullanılacaktır. n :Levent sayısı x :Başlangıç tel adedi x i :i numaralı levente atanacak tel sayısı Adım1 :Hav renk raporundaki tel adedini kullanılacak levent sayısına böl ve eğer sonuç tam sayı değilse bir üst tamsayıya yuvarla. Elde edilen bu değeri 1.levende atama yap. (x / n = x 1 ) Adım2 :Levent sayısını bir eksilt. (n-1) Adım3 :Adım1 deki çıkan sonucu başlangıç tel adedinden çıkar. (x - x 1 ) Adım4 :Adım3 deki bulanan sonucu Adım2 deki değere böl ve eğer sonuç tam sayı değilse bir üst tamsayıya yuvarla. Elde edilen bu değeri 2.levende atama yap. ((x - x 1 ) / (n - 1)= x 2 ) Adım5 :Adım1, Adım2, Adım3 ve Adım4 teki işlemleri levent sayısı 0 (sıfır) oluncaya kadar tekrarla. Adım6 :n inci levende atanacak tel sayısı belirlenince dur. Bu algortimanın adımları renk raporundaki tüm iplikler için ayrı ayrı uygulanacaktır. Algortima sonucu elde edilebilecek levent planına ait genel bilgiler aşağıdaki açıklanmıştır. Oluşturulan levent planında (Tablo.1) sütunlarda leventler, satırlarda ise bu leventlerde bulunacak olan iplik tel adetleri yer almaktadır. L i : Levent numarasını belirtir. R i : Leventte yer alan farklı renkteki iplikleri belirtir. Tablo 1. Genelleştirilmiş Levent Planı LEVENTLER Sıra Renk L 1 L 2 L 3 L 4... L n 1 R 1 X X X X Y Y Y Y Y 2 R 2 X X X X X X X Y Y 3 R 3 Q Q Q Q Q Q Q Z Z 4 R 1......... 5 R 4......... 6 R 5......... 7 R 1......... 8 R 2......... 9 R 3............................. N R n W W T T T T T T T 34
X, Y, Z, Q, W ve T, ipliklerin leventlerdeki tel adedini ifade etmektedir. Bu yüzden renk bazında iplik ihtiyacının çıkarılabilmesi için tel analizinin yapılması gerekmektedir. Yapılacak olan bu tel analizi için ise aşağıdaki algoritmadan faydalanılacaktır. 3.1.2. Tel Analiz Algoritması Geleneksel olarak dokuma işletmelerinde kullanılan mevcut yönteme göre hesaplamalar seri çözgü leventleri içerisinde en fazla bobin sayısına sahip olan levende göre yapılmaktadır. Oluşturmuş olduğumuz bu algoritmanın amacı ise her bir seri çözgü levendi içerisinde bulunacak olan bobinlerin tamamının aynı uzunlukta olmasından ziyade, bobinlerin farklı uzunluklarda hazırlanmasına imkan tanıyarak fazla miktarlarda iplik aktarılmasının önüne geçebilmektir. Algortimanın adımları aşağıdaki gibidir: Adım1 :1.leventteki tel sayısı ile n inci leventteki tel sayısını karşılaştır. Eğer tel sayıları aynı ise tel sayısının bütün leventler için olacağını belirle. Eğer tel sayıları eşit değilse 2.Adım a geç. Adım2 :1.leventteki tel sayısı ile n inci leventteki tel sayısı eşit değilse; n inci leventteki tel sayısının n levent için çekileceğini belirle. Adım3 :n inci levent ile (n-1) inci leventteki tel sayısını karşılaştır eşit ise devam et. Adım4 :n inci levent ile (n-2) inci leventteki tel sayısını karşılaştır eşit ise devam et. Adım5 :n inci leventten 1. Levente doğru levent tel sayılarını kontrol et. Adım6 :n inci levente göre tel sayısının artış gösterdiği levent numarasını belirle. Adım7 :Artış miktarını belirle. Adım8 :Artışın gerçekleştiği ilk yani en büyük levent numarasını belirle. Adım9 :Artışın gerçekleştiği leventten itibaren 1.levent dahil fazla tel sayısına sahip levent sayısını belirle. Adım10 :Her renk için aynı işlemleri tekrarla. Adım11 :Hesaplamaları belirlenen tel ve levent sayılarına göre yap. Oluşturulan algoritmanın kullanımı ile her bir levent üzerinde bulunacak olan iplik tel adetleri belirlenmiş olacaktır. Belirlenen levent ve tel sayılarına göre bobinler üzerinde bulunacak iplik miktarları metre cinsinden hesaplanarak farklı metrajlarda bobinlerin aktarılmasına ilişkin iplik ihtiyacı planlama faaliyeti gerçekleştirilmiş olacaktır. Bu yaklaşımla her bir renkli ipliğin etkin kullanımının en üst seviye çıkarılması farklı metrajlarda bobin aktarılmasına bağlı olarak sağlanmış olacaktır. 4. SONUÇ Ülkemizde bulunan dokuma işletmeleri, iplik ihtiyaçlarını hesaplamak için yoğunlukla elle ya da basit yardımcı tablolar ile işlem yapmaktadırlar. Bu yapılan işlemler ise hem zor olmakta hem de hata yapma olasılığını artırmaktadır. Havlu dokumada iplik ihtiyaçlarının hesaplanmasına yönelik özel olarak oluşturulmuş olan yukarıda bahsettiğimiz algoritmayı ihtiva eden iyi bir yönetim bilgi sisteminin kullanımı ile dokuma işletmeleri ihtiyaç duydukları iplik miktarlarını doğru olarak hesaplayabilecekler ve dolayısıyla iplik israflarının büyük oranda önüne geçebileceklerdir. Bu alanda özelleşmiş olan bir yönetim bilgi sisteminin kullanımı, ürünlerin renk raporlarını saklayabilecek ve istenildiği anda renk raporlarına hızlı bir şekilde erişime imkan tanıyacaktır. Ayrıca, iplik ihtiyaçlarının hesaplanma zamanı çok daha kısalacak ve dolayısıyla üretime olan bilgi akışı hızlanacaktır. 5. KAYNAKLAR ÖNDER, U., AŞAR, Z., ŞAN, İ., 2001, Tekstil ve Hazır Giyim Sektör Araştırması, T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Sanayi Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü: Ankara. BAŞER, G., 1998, Temel Dokuma Tekniği ve Kumaş Yapıları, Dokuma Tekniği ve Sanatı, Vol. 1, İzmir: Tekstil Mühendisleri Odası Yayınları. ÇÖREKÇİOĞLU, M., 2002, Uzaktan Öğrenimde Bir Ders, Seminer Sunumu, Endüstri Mühendisliği, Sakarya Üniversitesi: Sakarya. 35