MAGMATİK KAYAÇLAR Magmanın Oluşumu Taş hamuru veya taş lapası anlamına gelen magma,yer kabuğundaki yükselişleri sırasında meydana gelen olaylarla Magmatik Kayaçlara dönüşür. Magma, ergime sıcaklıkları 1000 C nin üstünde olan silikat mineraller ile uçucu maddelerin heterojen karışımıyla oluşur. 1
Magmanın Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Magma aynı zamanda sıvı + kristal karışımıdır. Magma volkanlar aracılığıyla yeryüzüne çıktığında lav adını alır. Bileşimine giren başlıca oksitler; SiO 2, Al 2 O 3, CaO ve H 2 O dur. SiO 2 ve H 2 O magmanın özelliğini en çok etkileyen oksitlerdir. Magmanın ortalama sıcaklığı 1300 C kadardır. Magma genellikle sıvı ve akıcı bir halde bulunur. Akıcılık bakımından suya değil asfalta benzer. Viskozitesi, magma bileşimindeki SiO 2 miktarına ve magmanın sıcaklığına bağlıdır. 2
Yer kabuğunda rastladığımız çok çeşitli Magmatik Kayaçlar 3 ana grup kök magmadan türemişlerdir Bazaltik Magma: Viskozitesi düşük ve oldukça akıcıdır. Riyolitik Magma: Viskozitesi düşük,asit karakterli ve çok yavaş akar. Andezitik Magma Son bilimsel bulgulara göre tek bir magma türü mevcut olup bu Bazik magmadır. Diğer nötr ve asit gruptaki magmalar, bazik magmanın diferansiyasyonu sonucu arta kalan magmadır. 3
Magmanın Katılaşma Evreleri Ortomagmatik Evre Pegmatitik Evre Pnömatolitik Evre Hidrotermal Evre Ortomagmatik Evre Magmatik kayaçların asıl kütlesinin katılaştığı evredir. 1500 C-800 C arasında kayacın asıl kütlesini oluşturan silikat mineralleri kristallenir. 4
Pegmatitik Evre Esas kristallenmeden sonra mağmanın büyük bir kısmı kristllenmiş ve geriye uçucu birleşen bakımından zengin bir artık çözelti kalmıstır. Kalıntı ergiyikler katılaşarak pegmatit adı verilen iri kristalli damar kayaçlarını oluştururlar. Çok büyük ekonomik değere sahip turmalin, topaz, beril gibi kristallerle Sn, U, Th gibi elementler içeren maden yataklarını oluşturlar. 800 C-600 C arasında kalıntı sıvı malzeme kayacın çatlaklarında iri mineraller oluşurlar. 5
Pnömatolitik Evre 600 C-400 C aralığında katı kristaller arasındaki hareketli madde sadece gazlardan ibaret kalır. Bu ergiyik maddenin iç basıncı çok yüksektir. Aynı zamanda büyük eritme gücü ve reaksiyon kabiliyetine sahiptir. Hidrotermal Evre Sıcaklığın 400 C nin altına düşmesiyle başlar ve 100 C ye kadar düşmesiyle devam eder. Magma su buharı bakımından zengin çeşitli mineraller taşıyan ergiyikler haline dönüşmüşlerdir. 6
Altın, Gümüş, Bakır gibi ekonomik değere sahip maden yatakları bu evrede oluşur. Hidrotermal evreden sonra sadece sadece su kalır. Magmanın katılaşması sona ermiştir. KAYAÇLAR Yer kabuğunda bulunan tüm kayaçlar kökenleri ve oluşum şartlarına göre 3 grupta toplanırlar. MAGMATİK KAYAÇLAR METAMORFİK KAYAÇLAR SEDİMANTER KAYAÇLAR 7
Magmatik kayaçlar ve Metamorfik kayaçlar yer kabuğunun %95 ini oluştururlar. Buna karşılık yüzeyde belirlenen mostraları ancak %25 kadardır. 8
MAGMATİK KAYAÇLAR İçerdikleri yüzdesine göre magmalar; asit,nötr,bazik ve ultrabazik magma tiplerine ayrılır. Kökeni magma olan kayaçlardır. Eriyik halde ki magmanın yerin içinde veya yüzeye yakın derinliklerde veya yüzeyde soğuyarak katılaşmasıyla oluşan kayaçlardır. 9
Magmatik Kayaçların Sınıflandırılması Magmatik kayaçların en önemli sınıflandırılma yöntemi; oluşum derinliklerine göredir. Derinlik (plütonik) Kayaçları Yarı Derinlik (damar) Kayaçları Yüzey (volkanik) Kayaçları Derinlik (plütonik) Kayaçları Magmanın yerin derinliklerindeki hareketlerine plütonizma, soğuyarak katılaşmasıyla oluşturdukları kayaçlara da plütonik kayaçlar denir. Magma derinlerde yavaş yavaş kristalleşir. Bu kayaçların kristalleri gözle görülebilir irilikte ve mineralleri birbirine iyice kenetlenmiştir. Oldukça serttir ve zor kırılırlar. 10
Yarı Derinlik (damar) Kayaçları Magmanın yeryüzüne yakın derinliklerinde; çatlak ve yarıklar içinde soğuyup katılaşmasıyla oluşurlar. Görünüş ve yapı bakımından hem derinlik hem de yüzey kayaçlarına benzerlik gösterirler. Soğuma hızları derinlik kayaçlarından daha hızlıdır. Mineral boyutları çok küçüktür. Çoğunlukla mikroskop altında özellikleri ve kayaç tipleri ayırtlanabilir. Yüzey (volkanik) Kayaçları Magmanın yüzeyde ve yüzeye yakın yerlerinde, çok hızlı soğuması sonucu oluşurlar. Bunları oluşturan magma; yarık, çatlak veya noktasal püskürmeler aracılığıyla yüzeye çıkar. Yüzeye çıkan bu ergimiş haldeki silikat karışımları, bünyelerinde bulunan uçucu maddeleri ve gazları kaybederek aniden kristalleşir. Kristalleşme sırasını izleyemeden magma içerisinde ki mineraller ani soğuma sonucu cam halinde katılaşırlar. 11
Magmatik Kayaçların Genel Özellikleri Magmatik kayaçlar ergimiş silikat karışımı halindeki magmanın çeşitli derinliklerde katılaşmasıyla oluşurlar. Bu nedenle de sedimanter serilerle hiçbir ilişkileri yoktur. Yani bunlar fosil içermezler. Magmanın çeşitli ısıda katılaşmasıyla meydana geldikleri için kristalli ve yarı kristalli olabilirler. Tabakalı (katmansı) bir yapıları yoktur. Magmatik kayaçlar,yalnız soğumadan dolayı sütunsal bir yapı kazanırlar. Magmatik kayaçlar kütle halinde bulunurlar. Bu kayaçlar, litosferin altında uyumlu veya uyumsuz şekilde yerleşebildikleri gibi bunlar, yüzeyde lav akıntıları halinde de olabilirler. Magmatik kayaçlarda şistiyet yoktur. Sadece bazı kayaç tiplerinde akıntı izlerine rastlanabilir veya bazı yüzey kayaçları soğan kabuğu gibi soyulma özelliği gösterebilirler. 12
Önemli Magmatik Kayaç Türleri Granit, bileşiminde % 10-40 arasında kuvars minerali bulunduran açık renkli, asidik bileşimli derinlik kayaçlarına denir. Ticari anlamda ise granit, hemen her bileşimde derinlik kayacını içine alan çok geniş bir kayaç grubu için kullanılmaktadır. Piyasada granit, gnays, siyenit, kuvars monzonit, granodiyorit, kuvarslı diyorit, diyorit gibi açık renkli kayaçlara granit terimi ortak bir isim olarak kullanılırken,gabro, diyabaz, anorzotit ve proksenitlere denilmektedir. 13
DİYABAZ Diyabaz, DOLERİT olarak da bilinir ince ile orta irilikte taneli, koyu griden siyaha kadar değişen renklerde bulunan, volkanik derinlik kayacıdır. Çok sert ve dayanıklı olduğundan çoğunlukla yol yapımında kullanılır. Yaygın olmamakla birlikte, heykel yapımında siyah taş olarak da kullanılan diyabazın ticari adı siyah granittir. Kimyasal ve mineral yapısı bakımından,volkanik bir kayaç türü olan bazalta çok benzer,ama ondan daha kaba tanelidir ve cam içerir. Tane boyutunun büyümesiyle diyabaz gabroya dönüşebilir Oldukça sık rastlanan bir kayaç türü olan diyabaz, dayklar ( yarıklara sokulan tablamsı magma kütleleri) siller ( henüz eriyik haldeyken çevre kayaçlarının katmanları arasına sokulan tablansı magma kütleleri) ve görece küçük,sığ öteki kütleler içinde bulunur. 14
ANDEZİT Yerel tabiriyle Ankara Taşı olarak bilinen andezit, volkanik kayaçtır. Yerkabuğunun belirli derinliklerinde bölümsel erimeyle, yeryüzüne derin çatlaklar boyunca yükselir ve bu kayaç açık renkli feldispat-kuvars ve matris minerallerin atmosferik şartlarda soğumasıyla oluşum aşamasını tamamlar. Yeryüzünde volkanik faaliyetlere sahne olmuş bölgelerde oluşmuş alkali karakterli, petrografik olarak diyorit ve benzeri derinlik kayaçlarının püskürük serileri, gri, siyahımsı temel renk gösteren bu kayaçlar, daha yapılı unsurlarında değişimden dolayı yeşilimsi, kahverengimsi, kırmızımsı ve benekli bir görünüm arzederler. 15
BAZALT Bazalt gabro taş familyalarından gelen önemli bir taştır.en önemli özelliği volkanik kayaç olmasıdır. Yanardağların püskürtmeleri sonucu olmuştur. Diğer taşlara nazaran en belirgin özelliği sert yapıya sahip olmasıdır. Dayanıklılığı ön plandadır. Bazalt nerelerde kullanılır sorusu sıklıkla sorulmaktadır. Dayanıklı olma özelliğine dayanarak yapı malzemesi olarak çok yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Genellikle köprü yapımlarında olsun kaldırım yapımlarında da tercih edilmektedir. 16