ANKARA ÜNİVERSİTESİ FENBİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ EĞLENCE PARKLARININ TARİHSEL GELİŞİMİ VE PLANLAMA KRİTERLERİ Emre DALKILIÇ PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI ANKARA 2007 Her hakkı saklıdır

ÖZET Yüksek Lisans Tezi EĞLENCE PARKLARININ TARİHSEL GELİŞİMİ VE PLANLAMA KRİTERLERİ Emre DALKILIÇ Ankara Üniversitesi Fenbilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Mükerrem ARSLAN Bu çalışmada eğlence parkı kavramı ve eğlence parklarının tema parkları ile turizmin içerisindeki yeri incelenmiş ve eğlence parklarının tarihsel gelişimi ile planlama kriterlerinin tespitinin yapılmasına çalışılmıştır. Çalışmanın asıl amacı geniş çapta bir literatür araştırması yapılması ile açığa çıkan veriler ışığında Türkiye de yapılacak olan uygulamalara yol gösterici olmasının yanı sıra bu konuda ki literatürün toparlanması amaçlanmıştır. Türkiye de şimdiye kadarki uygulamaları ve yer seçimleri açısından bakıldığında hatalı uygulamaların bulunduğu bu sektörün peyzaj mimarları açısından doğruluğu sınanabilecek verilerle ele alınabilmesi ve bu konudaki bilimsel araştırmanın geliştirilmesi ve bilgi akışının sağlanabilmesi amaçlanmıştır. Bu tezin ele aldığı konular açısından uygulamaya geçen ve ya geçecek örneklere basamak taşı olması bu çalışmanın asıl amaçlarındandır. Bu amaçlar izinde literatür taraması sonucunda elde edilen eğlence parklarına dair yer seçim kriterleri, mekansal ihtiyaçları, tasarım kriterleri, bölgesel gelişeme katkıları, ziyaretçi ihtiyaçlarının belirlenmesi ile tarihsel süreçlerden elde edilen gelişme koşullarındaki değişimler, sektörde yaşanmış olan önemli olaylar tespit edilmeye çalışılmıştır. 2007, 106 sayfa Anahtar Kelimeler: eğlence, eğlence parkları, tema parkları, planlama, tasarım i

ABSTRACT Master Thesis DEVELOPMENT OF AMUSENT PARKS AND PLANINIG CRITERIA Emre DALKILIÇ Ankara University Graduate School of Natural and Applied Science Department of Landscape Architecture Supervisor: Prof. Dr. Mükerrem ARSLAN In this study, the notion of amusement park and the role of amusement and theme parks in tourism have been examined. It is attempted to determine the historical development of amusement parks and planning criteria. The main aim of this study is to guide the applications in Turkey in the light of data which is reached by the vast range of literature research. The sector which contains improper applications in Turkey is aimed to be analyzed with the data which may tested for accuracy from the point of view of landscapers. In addition, it is intended to improve the scientific researches and to purvey the information flow. One of the main aims of this study is to be a milestone for applications that are applied or will be applied. In addition, it is intended to collect the literature about this subject. Following the track of these aims, the criteria of determination of place, spatial needs, criteria of design, the contribution to regional development, the determination of needs of visitors, the alteration in the development circumstances which are resulted from historical processes and the important events of sector are tried to be determined. 2007, 106 pages Key Words: amusement, amusement parks, theme parks, planning, design ii

TEŞEKKÜR Çalışmalarımı yönlendiren, araştırmalarımın her aşamasında bilgi, öneri ve sabrını esirgemeyerek katkıda bulunan danışman hocam Sayın Prof.Dr. Mükerrem ARSLAN na (Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi), ve manevi desteği ile ingilizce çevirimlerdeki katkılarından dolayı sevgili dostum Hande AÇIKGÖZ e ve katkısı bulunan diğer tüm arkadaşlarıma teşekkür ederim. Emre DALKILIÇ Ankara, Ağustos 2007 iii

İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii ŞEKİLLER DİZİNİ... vi ÇİZELGELER DİZİNİ... vii 1.GİRİŞ... 1 1.1 Tema ve Eğlence Parkı Kavramı ve Sınıflandırılması... 2 1.1.1 Tema parkı kavramı... 2 1.1.2 Tema parklarının sınıflandırılması... 4 1.1.3 Eğlence parkı kavramı... 9 1.1.4 Temalarına göre eğlence parklarının sınıflandırılması... 11 2. MATERYAL ve YÖNTEM... 13 3. BULGULAR... 15 3.1 Eğlence Parklarının Tarihsel Gelişimi... 15 3.1.1 1500 1700... 17 3.1.2 1650 1875... 18 3.1.3 1875 1893... 19 3.1.4 1893 1910... 20 3.1.5 1910 1955... 21 3.1.6 1955... 22 3.1.7 1961... 22 3.1.8 1960 ların sonu 1970 lerin başı... 22 3.1.9 1970 ler... 22 3.1.10 1981... 23 3.1.11 1982... 23 3.1.12 1983... 24 3.1.13 1987-21. yüzyıl... 25 3.1.14 21. yüzyıl... 26 3.2. Eğlence Parklarının Planlama Kriterleri... 26 3.2.1 Çevresel faktörler... 29 3.2.2 Ulaşılabilirlik ve altyapı... 33 3.2.3 Ekonomik faktörler... 34 3.2.4 Kullanıcı talepleri... 35 3.3 Eğlence Parkı Projelendirme Süreci... 38 3.4 Eğlence Parklarında Olması Zorunlu Aktiviteler ve Mekanlar... 41 3.5 Eğlence Parklarında Bitkilendirmede Tasarım Özellikleri... 49 3.6 Dünyadan Eğlence Parkı Örnekleri ile Disneyland ve Walt Disney World... 52 3.6.1 Disneyland in kuruluşu ve bölümleri... 62 3.6.2 Walt Disney World ün kuruluşu ve bölümleri... 70 3.7 Harikalar Diyarı Örneği... 75 4. SONUÇ... 81 KAYNAKLAR... 97 EKLER... 101 iv

EK 1 Walt Disney World Yerleşim Planı... 102 EK 2 Magic Kingdom yerleşim planı... 103 EK 3 Walt Disney World Animal Kingdom Yerleşim Planı... 104 EK 4 Walt Disney Mgm Stüdyoları Yerleşim Planı... 105 ÖZGEÇMİŞ... 106 v

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 2.1 Yöntem şeması... 13 Şekil 3.1 Bartholomew Fair den bir görüntü... 17 Şekil 3.2 World s Colombian Exhibition dan bir görüntü... 20 Şekil 3.3 Ferris Whell... 20 Şekil 3.4 Tema parklarının yan hizmetlerle ilişkisi... 28 Şekil 3.5 Tema Park ziyaretçilerinin harcama dağılımları... 36 Şekil 3.6 Eğlence parkı ziyaretçilerinin yaş dağılımı... 37 Şekil 3.7 Amerikadaki en büyük tema/eğlence parkı işletmeleri... 59 Şekil 3.8 1998 yılında Dünyadaki en büyük tema ve eğlence park işletmeleri. 60 Şekil 3.9 2006 yılında Dünyadaki en büyük tema ve eğlence park işletmeleri. 61 Şekil 3.10 Disneyland den bir hava fotoğrafı 1956... 63 Şekil 3.11 Main Street USA den bir görüntü... 65 Şekil 3.12 Tomorrowland girişinden bir görüntü... 66 Şekil 3.13 Big Thunder Mountain dan bir görüntü... 67 Şekil 3.14 Advetureland giriş kısmı... 68 Şekil 3.15 The Haunted Mansion dan bir görüntü... 69 Şekil 3.16 Sindirellanın Kalesi... 73 Şekil 3.17 Harikalar Diyarı genel görünüş... 76 Şekil 3.18 Harikalar Diyarı masal adası ve konferans salonu... 77 Şekil 3.19 Harikalar Diyarı masal adasından bir görüntü... 79 Şekil 3.20 Harikalar Diyarı masal adasından sinema salonları önündeki heykeller... 79 Şekil 3.21 Harikalar Diyarı ulaşım ve gezinti araçları... 80 Şekil 4.1 Lara plajı genel görünüş... 89 Şekil 4.2 Lara plajında tahsise konulu alanın plan görünüşü... 90 Şekil 4.3 Lara plajında tahsise konulu alanın havadan görünüşü... 91 vi

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1.1 Tema türlerinin gruplanması... 12 Çizelge 3.1 Müşteri çekme alanı... 33 Çizelge 3.2 Dünyadaki eğlence parklarından örnekler... 52 Çizelge 3.3 1998 yılı içerisinde Amerika daki eğlence parklarına giden ziyaretçi sayısı... 54 Çizelge 3.4 2006 yılı içerisinde Dünyadaki En Büyük 25 Eğlence Parkı ve ziyaretçi sayıları... 56 Çizelge 3.5 2006 yılı içerisinde Asya/Pasifik deki 10 en büyük eğlence parkı ve ziyaretçi sayıları... 57 Çizelge 3.6 2006 yılı içerisinde Avrupa nın en büyük 20 Eğlence Parkı ve ziyaretçi sayıları... 58 Çizelge 3.7 Açılışından bu güne Walt Disney World ün kronolojik açıklaması... 70 vii

1. GİRİŞ Yüzyılımızın en önemli turizm sektörlerinden biride eğlence parklarıdır. Turizmin besleyen ve bulundukları ülkelerin tanıtımına ve ekonomik kalkınmasına önemli girdileri bulunan eğlence parkları turizmin sektörünün parlayan yıldızlarından biridir. İnsanların isteklerini, hayallerini, arzularını ortaya çıkaran ve büyük cazibe alanları olan bu parklar sürekli yenilenen bakış açıları ile ilgileri üzerinde tutmayı başarmaktadırlar. Eğlence parkları bulunmaz fırsatlar ve olanaklar yaratarak bulundukları bölgenin kültürel ve ekonomik gelişimine de önemli katkılar sağlamaktadırlar. Kökeni oldukça eskiye dayanan bu cazibe alanları baştan aşağı titizlikle planlanmış ve tasarlanmış açık ve kapalı alanlardan oluşmuş, oldukça geniş alanlara yayılan bu mekanlar tematik özellikleri ile dikkati çekmektedir. Dev yatırımlarla oluşturulan eğlence parkları için pazarlama ve ilgi odağı olma özellikleri ile turizm için vazgeçilmez araçlardır. Bu neden den dolayıdır ki iyi bir eğlence parkı için başlıca etmen planlama ve tasarımdır. Planlama ve tasarımda insan odaklı tutum ön plana çıkmaktadır. Eğlence parkları planlamasında temel etmeni insan davranışlarının ve tercih alışkanlıklarının tespiti oluşturmaktadır. Bu tercihlerin ve seçim koşullarının belirlenmesi sonucunda planlama tam hedefine ulaşabilmektedir. Eğlence parkları herkes için ilgi odağı olmak istemektedir bunun nedeni oldukça açıktır, yatırım maliyetleri yüksek bir ticari kuruluş olarak eğlence parkları yüksek kar marjı olan kuruluşlardır, bu sebepten dolayıdır ki bütün kullanıcıları bünyesine çekmek istemektedir. Eğlence parkları doğru ve sürdürülebilir bir planlama ve iyi bir yönetim ile tam başarıya ulaşabilmektedirler. Bu tez kapsamında eğlence parklarının tarihsel gelişim süreçleri irdelenirken genel planlama kriterlerinden de bahsedilecektir ve Türkiye de ki yeni yatırımlar için bir perspektif oluşturabilecek altyapının temelleri genel hatları ile sunulacaktır. Doğru bir planlama için bu oldukça önemlidir, tarihi gelişim süreçleri ve genel planlama karakterleri bu noktada yol gösterici olabileceği düşünülmektedir. 1

Öncelikle çeşitli tanımlar sergilenip planlamadan bahsedilecek sonrasında ise tarihsel süreç anlatılmaya çalışılacaktır. Tarihsel süreçler içerisinde önemli dönüm noktalarından biri olan Disneyland ve Walt Disney World hakkında genel bilgiler gene bu tez kapsamında sunulmaya çalışılacaktır. Çalışmada genel literatür ve internet taramasından elde edilen akademik veriler sunulmaya çalışılacaktır. 1.1 Tema ve Eğlence Parkı Kavramı ve Sınıflandırılması Bu tez kapsamında irdelenecek olan eğlence parkları, parklar arasında bir sınıflandırma yapılacak olursa tema parklarının alt başlıklarından biri olarak görülebilir. Eğlence parkları birer tema parkı olmalarının yanı sıra tema parklarından farklı birçok aktiviteyi içerebilen oldukça kapsamlı parklardır bu sebepten dolayı bu tez kapsamında farkların ve ortak noktaların daha iyi anlaşılabilmesi için tema parkları ve eğlence parklarının farklı başlıklar altında kavramsal olarak incelenmesinin doğru olduğunu düşünmekteyim. 1.1.1 Tema parkı kavramı Tema parkları ve bahçeleri fantezi ve eğlencenin birleştirildiği, ciddi bir şekilde planlama-tasarım ve işletme anlayışı gerektiren, bir taraftan modernliğin nasıl olması gerektiğini anlatan, hayallerin yansımasından oluşan, bu yansımalarla sosyal kimliği güçlendirmek adına farklı kontrol metotları kullanılan parklardır (Zukin 1991). Deniz in (2002) bildirdiği üzere Baud ve Lawson'a (1997) göre tema; "...Ailelerin eğlenebilmesi ve hoşça vakit geçirebilmesi için dış mekanda yaratılan eğlence ünitesi ve farklı konseptiyle dikkati çeken yeni bir kavramdır. Tema parkları nostalji, fantezi dünyasına bir kaçış, eski günleri yad eden bir fırsat, bir ormanın değişik atmosferi, ya da garipsenen yabancı yerlerin heyecanı gibi bir temanın belirleyici olarak seçilmesiyle oluşturulur." 2

Şehir yaşamının başlaması fantezi ve maceraların yaşatılmasını, en derin rüyaların varlığını bile sona erdirmiştir. Gerçek ve hayal ise günlük yaşantımızda yerini halen korumakta olup, sona eren bu eksikliğin kapatılması için bireysel fonksiyonlara sahip rekreasyon ve eğlence ağları yaratılmaya başlanmıştır. İşte şehirden izole edilmiş, kendini çevreleyen doğa ve peyzajla bütünleşmiş karakterize alanlar Tema Parkı olarak tanımlanmıştır (Asensio 2000). Wylson a (1994) göre tema parkları; bir müzenin üstlenebileceği bilimsel, kültürel ve tarihsel objeler üzerine kurulmuş ve bu objelerin ana bir konu etrafına odaklanıp gerçek kimlikleri ile canlandırıldığı mekanlardır. Tema parkının sözlüksel anlamı ise; büyük teknolojik donanımlarla planlanmış, su veya raylı sistemlerle dolaşım imkanının sağlandığı ve sadece bir tema üzerine odaklanılan parklardır (Nacak 2000). NAPHA nın (National Amusement Park Historical Associattion) Tema Parkı tanımı ise, içerisindeki gezinti alanlarının, farklı duyguların ortaya çıktığı etkinliklerin, gösterilerin ve yapıların bir merkez veya bir grup temanın etrafında planlanan eğlence parklarıdır (http:\\www.napa.org.history.html 2006). Tema parkı ve bahçelerinin ortaya çıkış nedeni; çalışma saatlerinin azalmasıyla boş zamanlardaki artış, insanların yaşam standartlarının yükselmesi ve rekreasyona yönelik isteklerdeki değişikliklerdir. Bu değişiklikler insanların geniş kapsamlı faaliyetlere yönelmesine neden olmuştur. Ziyaretçilere değişik faaliyetlerin sunulması, bu faaliyetlerin uygulamaya yansıtılması, insanlara seçme-izleme ve katılım imkanının sağlanması tema parkı ve bahçelerinde önem taşımaktadır. Özellikle kullanıcı tepkilerine kulak vererek alternatif planlamaların yapılması tema parkı ve bahçeleri başarıya ulaştırmaktadır. Çünkü; Her insan zaman zaman değişikliklere ihtiyaç duymakla, yeni ve tanınmamış bir aktiviteye ilgiyle talebin artırılma şansı fazla olmaktadır (Arslan 1998). 3

Tema parkı ve bahçelerinde aktivitelerin oluşturulmasında ziyaretçi tercihinin ne olacağı, nasıl memnun edileceği, neden farklı bir faaliyet istendiğine dair yapılan araştırmalar etkili olmaktadır. İhtiyaç türlerini belirleme araştırmaları rekreasyona yönelik esaslarla güçlendirilmektedir (Arslan 1998). Tema parkları, insanların serbest zamanlarını değerlendirme esnasında eğlenmelerini sağlarken aynı zamanda onların kültürlerini tanımalarına ve geliştirmelerine yardımcı olmaktadır (Nacak 2000). Eğlence parklarının doğallığı ile tam bir kontrast içinde olan Tema Parklarında peyzaj tasarımı insan elinden çıkma olup, buradaki işlemlerin büyük bir kısmı mekaniktir. Çocuklar arası ilişkiler ise animatörler tarafından düzenlenmektedir (Gür ve Zorlu 2002). Tema parkı ve bahçelerinde yer alan atraksiyonları tanımlarken tarih, bilim, kültür gibi geniş bir yelpazeyi doğru bir şekilde tanımlamak oldukça zordur. Tema parkları Antony ve Patrica Wylson tarafından "yüksek kalitede çevre tasarımına sahip, kentin çevre kalitesini yükselten, eğlence aktivitelerini de bir taraftan geliştiren parklar" olarak tanımlanmıştır (Wylson 1994 ). Günümüzde yaşanan turizm etkinlikleri, sanayileşmiş toplumun tüketim ve eğlence uygarlığına doğru yönelmesi ile açıklanabilmektedir. 1950 yılından itibaren dünyada yaşam düzeyinin hızla yükselmesiyle gerçek bir uluslararası kitle turizmi yaşanmaya başlanmıştır. Serbest davranan ve ekonomik problemi olmayan bu topluluk aynı zamanda otomobilin yaygınlaşması ve hava taşımacılığının gelişmesi sayesinde artan bir hareketlilik kazanmaya başlamıştır (Anonim 1993). 1.1.2 Tema parklarının sınıflandırılması Manuel ve Fred planlama aşamaları birbirine benzemesine rağmen tema parkları eğlence parkları, tarih parkları, safari parkları adı altında 3 kategoride incelemiştir (Baud and Lawson 1997). 4

Avrupa'da tema parkı ve bahçeleri eğlence endüstrisi içinde yerini almakta, turizm çalışmalarında ülke ekonomisine katkı sağlayan gazino ve alış veriş endüstrisi de göze çarpmaktadır (Samuels 1996). Keng tarafından ise tema parklarında yer alan turizm faaliyetleri ve atraksiyonlar 5 kategoride incelenmiştir. Yaban yaşamı, tema parkları, müzeler, adalar, park ve bahçeler bu kategorileri oluşturmuştur (Kauh 1996). Bu noktada literetür de tema parklarının sınıflandırılması konusunda çok fazla farklı yöntem olduğu görünmektedir. Bu tez kapsamında Braun nın (2000) ve Deniz in (2002) tanımlamalarına yer vermek bize biraz daha ışık tutabilir diye düşünmekteyim, Braun a (2000) göre; Farklı park tipleri için literatürde çakışan isimler bulmak mümkün olmasına rağmen her yıl endüstri yeni yaratıcılıklarla parkları kategorize etmeyi zorlaştırmaktadır. Ancak, rekreasyon parkı olmayan alanları en azından adlandırmak mümkündür. Rekreasyon parkları (belediye park alanları, botanik bahçeleri vs.) bazı spor ve boş zamanları değerlendirme tesisleri (tenis kortları, golf sahaları vs.) kültürel alanlar kadar turistler ve sakinler için görülmeye değer olsalar da bu anlamda "Tema Parkları" olarak değerlendirilemezler. Bu sınırlandırma aşağıdaki kriterlerden çıkartılabilir: - Rekreasyon ve tema parklarının aksine bahsedilen tesisler bölgesel olarak kapatılmamıştır ve bir iş konseptleri yoktur. - Rekreasyon parklarının aksine yukarıda bahsedilen tesisler devlet veya belediyeler tarafından yönetilir yeni yerel boş zaman ve rekreasyon pazarı tarafından idare edilir. 5

- Rekreasyon veya tema parklarının tersine yukarıda bahsedilen tesisler yerel rekreasyon üst yapısının tek parçasıdır. Bu noktada tema parkları iki yaklaşımla kategorize edilebilir, 1) Karakteristik, 2) Bölgedeki parkların ekonomik önemine göre hiyerarşik. 1) Karakteristik tanımlar Braun nın (2000) bildirdiği Edinger Tourismusberatung (Anonymous 1998) danışmanlık şirketinin bir araştırmasına göre aşağıdaki rekreasyon park çeşitleri verilebilir: A. Zevk Parkları B. Kentsel Eğlence merkezleri C. Spor ve Keyif Parkları D. Tema Parkları E. Su Parkları F. Deneyim Parkları Rekreasyon Parkları (kollektif terim); Rekreasyon parkları, rekreasyon amacına yönelik aktiviteleri olan tesislerdir. Bu aktivitelerin tasarımları aynı olmak zorunda değildir, ayrıca kapalı ya da açık mekan aktiviteleri olmak zorunda değildir, karışık olabilir. En önemli ölçüt, bu aktivitelerin mekansal ve işlevsel olarak bağlı olmasıdır. 6

A. Zevk Parkları Zevk parkları ziyaretçilerinin mutlu olmasında aktif veya pasif olarak katkıda bulunan tesislerdir. Bu aktivitelerin genel olarak bir teması yoktur, ayrıca insanüstü öğrenme, spor ya da alışveriş karakterleri de yoktur. Ampirik olarak bu tesisler genelde açık havada inşa edilir. Viyana'daki "The Prater" bu tip parkların iyi bir örneğidir. B. Kentsel Eğlence Merkezleri Kentsel eğlence merkezleri kapalı mekanlarda oluşturulmuş eğlence aktivitelerinden oluşur. Bu aktiviteler de alışveriş, temalı yemek alanları, eğlence alanları ve ya sınırlı boş zaman ya da geceleme aktivitelerine yoğunlaşılmıştır. C. Spor ve Eğlence Parkları Bunlar, spor ve boş zaman aktivitelerinin karışımından oluşan sınırlı alanlardır. Ana spor dallarına ait olabildiği gibi eğlence sporlarına ya da ekstrem sporlar ile oyun ve yalnızca eğlence ye ait aktivitelerden oluşmuş olabilirler. D. Tema Parkları Tema parkları, bütün parkı kapsayan veya bir parkın bir bölümünü oluşturan bölünmez aktiviteleri içerir. Bu sebepten bir tema parkı, bir taraftan bir hayal dünyası yaratmayı amaçlarken, diğer taraftan ziyaretçilerin, günlük hayatın tekdüzeliğini geride bırakma isteğini karşılamayı amaçlayan kapalı bir dünyadır. E. Su Parkları Açık ve kapalı su tesisleri, ilave eğlence elemanları ve yaygın ziyaretçi imkanları ile su parkları olarak adlandırılırlar. Geleneksel su parklarından türemişlerdir ancak daha gelişmiş olup kendi cazibeleri ile turistleri çekmektedirler. Tipik örneği "Rogner Dorint Resort Blumau", Avusturya'dadır. 7

F. Deneyim Parkları Deneyim parkları otel ve bungolow tesisleri olup geniş boş zaman değerlendirme ve deneyim alanları olup sadece ziyaretçilerin kalışları için yaratılmışlardır. Bu kategorizasyondaki problem çoğu parkların ampirik olarak birden fazla rekreasyon parkı tipinin bileşiminden oluşmasıdır. "Santis Park" örneği bu kriterlerin uygulamasındaki zorluklan gösterir. Bu park ekonomik spor ve eğlence oryantasyonu tarafından karakterize edilmesine rağmen aynı zamanda bir tema parkı da olup tipik bir UEC (büyük alışveriş ve eğlence merkezleri) özelliklerini de yansıtmaktadır. 2) Hiyerarşi Gizli hiyerarşiyi göstermek üzere, Amerika'daki en büyük 20 tema parkı yerel nüfusla ilişkilendirilebilir. Sonuç, ilgili bölgedeki parkın ekonomik öneminin ölçütüdür. O aynı zamanda bölgenin işteki bağımlılık derecesi için bir bilgi aracı olarak ta kullanılabilir ve bir tema parkının vergi geliri yaratma özelliği olarak da listeleyerek yalnızca anlık statü ile ilgilenir ve gelişme trendlerini göstermez. Örneğin hükümet yerel ekonominin diğer taraflarını destekleyerek bölgenin bağımsızlığını kolaylaştırmaya çalışabilir (Braun 2000). Deniz e (2002) göre tema parklarını şu şekilde sınıflandırmıştır; 1. Eğitim Temalı Park ve Bahçeler: Hayvanat bahçeleri, botanik bahçeleri, tıbbi bitkiler bahçeleri, arboretumlar, bahçe sergileri. 2. İklim Temalı Park ve Bahçeler: Yağmur ormanları, çöl bahçeleri. 3. Coğrafya Temalı Park ve Bahçeler: Alp bahçeleri 4. Rekreasyon ve Eğlence Temalı Park ve Bahçeler: Disneyland, su parkları, Tatilya. 5. Hikaye, Masal, Mitoloji Temalı Park ve Bahçeler: Robinson Club, Nuhun Gemisi, Uranüs. 6. Çağ Temalı Parklar: Geçmiş zaman parkları, gelecek zaman parkları. 8

7. Sanat Temalı Parklar: Heykel parkları. 8. Hobi Temalı Parklar: Koleksiyon Bahçeleri, ekolojik bahçeler. 9. Doğal Yaşam Temalı Bahçeler: Koku bahçeleri. 10. Özel Anlatımlı Bahçeler: Kuru taş bahçeleri, kaya bahçeleri. Ancak yukarıdaki tanımlamalardan anlaşılabileceği gibi bu tanımlamaların birçoğu ampirik çalışmaların sonucunda elde edilen verilerin sübjektif yorumlarından elde edilmektedir. 1.1.3 Eğlence parkı kavramı Günübirlik rekreasyon alanlarından biri olan eğlence parkları, yoğun yerleşimlerin ve çalışma temposunun toplum üzerinde yaptığı yıpratıcı, psikolojik baskıların azalmasında önemli yer tutarlar (Pehlivanoğlu 1986). Kemperman nın (2000) bildirdiği üzere Pearce a (1988) göre eğlence parkları sermayeye duyarlı, gelişmiş, kullanıcı odaklı, insan eliyle yapılmış, rekreasyonel çevrelerin en uç örnekleridir. Kemperman nın (2000) bildirdiği üzere Timmermans a (1990) göre eğlence parkları; mimari yapı, çevre düzeni, gösteriler, yemek hizmetleri, alışveriş olanaklarının baskın bir tema çevresinde organize edildiği başka bir zaman ve mekan kavramı yaratmaya çalışan alanlardır. Bu parklar içerdikleri rekreasyonel etkinlik alanları sayesinde, kullanıcıların ruhsal ve bedensel yorgunluğu üzerinden atmak, hayata yeniden bağlanmak için kendilerini ruhsal bunalımlara yöneltmeyecek faaliyetlere girişmesini, en iyi ve en keyifli bir şekilde değerlendirmelerini sağlar (Wylson 1994). 9

Eğlence parklarında ağaçlar, çiçek düzenlemeleri, göletler ve doğal görüntü sergileyen piknik alanları o kadar güzel ve eksiksiz peyzaj oluştururlar ki, bu ortama, binalarla kaplı şehirlerin soğuk yapısı içinde, adeta kurtarıcı mekanlar gibidir (Uzun ve Altunkasa 1997). Eğlence parkları, eğitimi eğlenceyle birleştirerek her yaştaki insana dünyanın geçmişi, bugünü ve yarını hakkındaki bilgiyi inanılmaz yüksek bir teknoloji ve görsel şov kapsamında sunmaktadır (Tabanlıoğlu 2000). Eğlence parkları aynı zamanda çocukların bilgi, görgü ve deneyimlerini uygulamalar yolu ile artırmayı öngören, çocuğun bilişini zenginleştirmeyi hedefleyen mekanlardır (Gür ve Zorlu 2002). Rekreasyon ve eğlence alanları belli günlerde çevresindeki kentlerin yaşayanlarını bir araya toplayacak şekilde bünyelerinde çeşitli sosyal ve kültürel aktiviteleri içeren mekanlardır (Malkoç 2002). Gelişmiş eğlence sektörünün bir sonucu olarak ortaya çıkan eğlence parkları, insanların serbest zaman oluşumlarını değerlendirme mekanlarına bir alternatif olarak oluşmuşlardır (http:\\www.themeparkinsider.com 2005). Geniş eğlence aktivitelerini kapsayan eğlence parkları bireylerin eğlence ihtiyaçlarının giderilmesi için kent dışında planlanmış alanlardır ve insanları hayata bağlayıcı rol oynarlar. Kent sınırları dışında yaşayan insanların bir araya gelmesi, birbirini tanıması, sosyal ve kültürel bağlarını kuvvetlendirmelerini sağlar (www.eurocar_accosions.com 2006). Günümüz koşullarında insanların çoğu şehirlerde yaşamaktadır ve doğayla bir bağlantıları yoktur. İnsanların dinlenmek ve eğlenmek için pek çok alternatifleri varken, eğlence parklarını tercih etmeleri, bu alanlara olan özel ilginin göstergesidir. Bu ilginin seviyesi ne olursa olsun, bu eğlence parklarında eğitim için gereken bilinci yükseltmeyi sağlamaktadır (Nacak 2000). 10

Eğlence parklarında yer alan eğlence etkinlikleri içerisinde kullanıcılara eğlenmenin yam sıra günümüz teknolojisi hakkında bilgiler veren, çocukları gelecek hakkında bilgi edinmelerini sağlayan aktiviteler ve mekanlar mevcuttur (Marling 1997). Eğitim ve eğlencenin birlikte sunulduğu sergi alanları, eğlence parkları ve bahçeleri ziyaretçiler üzerinde önemli etkiye sahiptirler. Özellikle çocukların eğlenirken eğitilmesi için, bu tür alanların parklar içerisinde yer almaları gerekmektedir. Eğitimcilere göre, eğlenmek, eğlenerek bilgi sahibi olmak, öğrenmenin en kolay yollarından biridir. Eğlence parklarındaki sergi ve eğlence aktiviteleri, ziyaretçilerin eğlenmesini sağlarken, öğrenmeye olan ilgilerinin devamını sağlamaktır (Marling 1997). 1.1.4 Temalarına göre eğlence parklarının sınıflandırılması Eğlence parklarının en önemli özelliği ve belirleyici nitelikleri tema parkları oluşlarıdır, bu sebepten dolayı eğlence parklarını çekici hale getiren bu özelliği sınıflandırmak gerekmektedir. Tema özelliklerine göre sınıflandırma yapılırken literatürde birçok farklı sınıflandırma ve tema ya dair tanımlamalar olduğunu görmekteyiz. Ancak bu kadar çeşitli sınıflandırma içerisinde bu tez kapsamında en kapsayıcı olarak görünen Wong and Cheung un (1999) yapmış olduğu sınıflandırmayı vermek uygun olacaktır. Yinede unutulmamalıdır ki bütün bu temaları belirlemek için yapılmış olan çalışmalar gözleme dayalı ve sübjektiftir be nedenle her parkta bire bir karşılıkları bulunamayabilmektedir. Bir parkı bu tip şemalar ışığında sınıflandırırken dikkat edilmesi gereken en önemli husus budur. Wong and Cheung a (1999) göre tema türleri yedi ana guruba ayrılmıştır (Çizelge 1.1). 11

Çizelge 1.1 Tema türlerinin gruplanması (Wong and Cheung 1999) Tema Türlerinin Gruplanması Türler Özellikler Türler Özellikler Macera Heyecanlı ve hareketli Ürkütücü Gizemli Korku Trenleri Fantezi Animasyon Çizgi film karakterleri Çocuksu çekicilik Çocuk oyun parkları Masallar Büyü İnanç yaratma Mitoloji ve efsane Bilim Kurgu(Fütüristik) Geleceğin toplumu ve teknoloji Buluşlar Bilimsel ve teknolojik keşifler Lazer Robot Bilimsel Bilim kurgu Tarih ve Kültür Yerliler Otantik Kültürel miras Etnik farklılıklar Altına hücum Tarihi ambiyans Uluslararası Doğal Dünyanın tatları Uluslararası köy Minyatür kopyalar Manzara noktaları Dünya sergileri Hayvanlar Bitkisel sunum Doğal bahçeler Çevre düzenlemesi Deniz ve denizcilik yaşamı Doğal harikalar Okyanus Vahşi yaşam Film Amerikan Vahşi Batı gösterileri Komedi Sinema filmciliği Gösteriler Dublör gösterleri 12

2.MATERYAL ve YÖNTEM Bu konu incelenirken genel literatür taraması, yabancı makalelerden yapılan çeviriler ve internet ortamından elde edilen veriler ile desteklenmiştir. Eğlence parkları kapsamında ele alınan konu ışığında dünyadan Disneyland ve Walt Disney World örnekleri ele alınırken Türkiye den Harikalar Diyarı parkı materyal olarak alınmış ve incelenmiştir. Bu incelemeler sırasında Disneyland in tarihi gelişmeleri, bölümleri, ekonomik yapısı, tasarım ilkeleri, getirdiği yenilikler incelenmiş ve bu veriler ışığında yeni yapılacak eğlence parkları ve eğlence parklarının geleceğine dair türetimler yapılmıştır. Tezde uygulanan yöntem ise aşağıdaki şemada gösterilmektedir (Şekil 2.1). Çalışmanın Amacının Belirlenmesi Çalışmanın Konusunun Belirlenmesi Tema Parkları Eğlence Parkları Konu ile İlgili Literatür Taraması Disneyland ve Walt Disney World Türkiye de Eğlence Parkları Lara Plajı, Ankara Örneği Tartışma ve Sonuç Şekil 2.1 Yöntem şeması 13

Şemadan da anlaşılabileceği gibi çalışma yürütülürken öncelikle çalışmanın amacı belirlenmiş ve eğlence parklarının gelişim süreçleri ile geleceğine ışık tutabilecek verilerin bir araya getirilmesi üzerinde yoğunlaşılmıştır. Hemen arkasından bu verileri en iyi sergileyebilecek konular belirlenmiş ve literatür taraması bu başlıklar üzerinden gerçekleştirilmiştir. İncelenen literatürler ışığında Tema Parkları ve Eğlence parkları birbirleri ile karşılaştırmalı olarak incelenirken Disneyland ve Walt Disney World örnekleri de dünyadaki yapılan en iyi örnekler olarak ele alınarak Harikalar Diyarı ve Lara Plajı örnekleri bu temel üzerinden değerlendirilmiştir. 14

3.BULGULAR 3.1 Eğlence Parklarının Tarihsel Gelişimi Eğlence parklarının kökeni, ortaçağda Avrupa şehirlerinde boy gösteren mutluluk bahçelerine kadar uzanmaktadır. Bu bahçeler, canlı eğlencenin, ateş oyunlarının, dansın, oyuncaklı oyunların ve hatta ilkel korku trenlerinin varlığıyla bugünün eğlence parklarının referans noktası olmuştur. Bu bahçeler, siyasi bunalımın birçok parkı kapamaya zorladığı 1700 lere kadar çok popüler olmuşlardır. Ama yinede bazı parklar ayakta kalmayı başarmışlardır; Kopenhag daki Bakken 1583 te kurulmuş ve dünyanın en eski eğlence parkı olarak günümüze kadar gelmiştir (http:\\www.napha.org 2005). 1800 lerin sonunda, endüstri Amerika ya kaydı. Amerika iç savaşından sonra başlayan kentleşme trolley şirketlerinin yükselmeye başlamasına sebep olmuştur. Bunun sonucunda eğlence parkları bu hatların sonunda kendilerine yer bulmaya başlamışlardır. Bu parklar çok beğenilmiş ve Amerika nın her yerinde inşa edilmeye başlanmışlardır. 1893 te eğlence parkları Chicago da açılan World s Colombian Exhibition ile altın çağına girmişlerdir. Çoğu kişi tarafından bu gelecek nesil fuarlar için referans noktası olarak kabul edilmiştir (http:\\www.napha.org 2005). Eğlence parkı endüstrisi gelecek otuz yıl boyunca gelişmeye devam etti. Merkezi New York taki Coney Island olmakla birlikte dünyada yüzlerce eğlence parkı açılmış ve yeni buluşlarda endüstriye yardımcı olmuştur. 1919 da 1500 den fazla eğlence parkı açılmış durumdaydı ancak bu zafer çok uzun sürmemiştir (http:\\www.napha.org 2005). 1929 da büyük kriz eğlence parklarına da yansıdı. 2. Dünya Savaşı endüstriye darbe vuran bir başka neden olmuştur. Ancak savaşın bitmesiyle beraber, eğlence parkları savaş sonrası bolluktan nasibini almış ve yeni parkların yapımına başlanmıştır. Ancak bu da kısa süreli bir gelişme olmuş ve 1950 lerin başında; 15

1. Televizyon, 2. Kentsel bozulma, 3. Seviyesizleşme, 4. Varoşların büyümesi ile eğlence parkları ilgi odağı olmaktan çıkmış ve bu nedenden dolayı yenilikler aranmaya başlanmıştır (http:\\www.napha.org 2005). Bir diğer önemli dönüm noktası da Disneyland ve Six Flags in açılmasıdır. Bu iki büyük eğlence parkları sektörün gelişimi için oldukça önemli yatırımlar olmuşlardır ve bu parklar sayesinde eski geleneksel anlayışla yapılmış olan eğlence parklarının da ayakta kalmasına yardımcı olmuş ve insanların yerel parklara olan ilgisini arttırmıştır. Disneyland bu tez içerisinde ilerideki başlıklarda daha detaylı olarak incelenmiştir. 1980 lere gelindiğinde Amerika dan dünyaya yayılmaya başlaya eğlence parkları Amerika daki etkilerini git gide kaybetmeye başlamışlardır. Bunun nedenleri; 1. Yüksek yapım maliyetleri, 2. Yetersiz ve doygunluğa ulaşmış pazar, 3. Ziyaretçi sayısının azlığı, olarak sıralanabilir. Bu tez kapsamında incelenecek olan eğlence parklarının tarihsel gelişimi başlığı bu veriler ışığında bakıldığında bazı temel dönüm noktaları etrafında şekillendirilmiştir. Bu dönüm noktaları bazen ekonomik olabileceği gibi bazen de teknolojik gelişmeler ışığında şekillenen piyasanın eğlence parklarının gelişim dönemleri ile durgunluk ve gerileme dönemlerini en iyi şekilde yansıtabilecek tarihler ya da tarihsel dönemler seçilerek başlıklar belirlenmiştir. 16

3.1.1 1500 1700 Birçok kültürün kendine özgü eğlence anlayışları ve eğlence gelenekleri olduğunu söyleyebiliriz. Bu durumdan ötürü eğlence parklarının gelişiminde bu geleneklerden hangisinin etkili olduğu sorusu akıla gelebilir. Bu noktada Avrupa geleneklerinin ve kültürünün etkin olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Avrupa da Bartholomew Fair (Şekil 3.1) bilinen ilk fuardır ve bundan sonraki gelişmelere öncülük etmiştir (http:\\www.cinternet.net/~bowersda/history.htm 2005). Şekil 3.1 Bartholomew Fair den bir görüntü (http:\\www.cinternet.net/~bowersda/history.htm 2005) Avrupa da Mutluluk Bahçeleri görülmeye başlanmıştır Bunlar ilk eğlenceye yönelik rekreasyon amaçlı kalıcı alanlardı. Bu alanlarda bulunan aktivitelerinin çeşitliği ile dikkat çekmektedir (http:\\www.cinternet.net/~bowersda/history.htm 2005). 17

Mutluluk Bahçeleri birçok temel eğlence anlayışını yansıtan birimlerden oluşmuşlardı; Mutluluk Bahçelerinin İçerdiği Aktiviteler 1. Su oyunları 2. Çocuk Bahçeleri 3. Bowling 4. Müzikli eğlenceler (Danslar vb.) 5. Animasyonlar 6. İlkel lunapark araçları. Prater müziğin merkezde bulunduğu bir fuar çeşidiydi ve 1766 yılında Kral 2. Joseph Prater ile Viyana nın bütün sınıflarını tek bir kültürde buluşturmayı amaçlamıştır ve bu amaç Prater in günümüze kadar gelmesini sağlamıştır (http:\\www.cinternet.net/~ bowersda/history.htm 2005). 3.1.2 1650 1875 Ağır kütüklerle desteklenmiş uzun ve geniş buz kayma yüzeyleri, Rusya ya benzer bir kış havası yarattığı için popüler hale geldiler. St. Petersburg tepelerinden aşağı kayarken kullanılan demir ayaklı kızaklar günümüz korku trenlerinin başlangıcını temsil etmektedir (http:\\www.napha.org 2005). 1846 da ilk Kamikaze Fransa da, Frascati Gardens ta kullanıldı (http:\\www.napha.org 2005). 18

3.1.3 1875 1893 Coney adasına ilk demiryolunun gidişi ile beraber bu ada deniz kenarı tatil yeri olarak popülerleşmeye başladı. Coney adasının en ilgi çeken yeri su kenarına yapılmış olan pavyonlardı. Bu ilgi odağı aynı zamanda kabare tipi eğlenceleri de içermekteydi (http:\\www.napha.org 2005). 1884 da LaMarcus Thomson Amerika daki ilk gerçek roller coaster ı yapmıştır (http:\\www.cinternet.net/~bowersda/history.htm 2005). 1889 da Amerikanın ilk dikey çıkış yapabilen roller coaster i yapıldı (http:\\www.napha.org 2005). 3.1.4 1893 1910 1893 te eğlence parkları Chicago da açılan World s Colombian Exhibition la (Şekil 3.2) altın çağına girmişlerdir. Çoğu kişi tarafından bu gelecek nesil fuarlar için referans noktası olarak kabul edilmiştir. Colomb un Yeni Dünya yı keşfedişinin 400. yılı şerefine düzenlenmiştir. Dikkatlice planlanmış ve kontrol edilmiştir bunun sonucu olarakta büyük bir başarıya imza atmıştır. Ancak elitist tavrı (Beyaz olmayanları ve fakirleri göz ardı etmiştir) bu başarıyı gölgelemiştir. Ama gene de eğlence parkları tarihi açısından önemli bir dönüm noktasıdır (http:\\www.napha.org 2005). Bu fuarda 180 metre uzunluğunda bir alan fuar alanı olarak belirlenmiştir. Fuarın en gözde eğlencesi Ferris Whell di (Şekil 3.3) o kadar popülerdi ki maliyeti olan 350,000 Amerikan Doları nı 3 hafta gibi kısa bir sürede karşılamıştır (http:\\www.napha.org 2005). 19

Şekil 3.2 World s Colombian Exhibition dan bir görüntü (http:\\www.cinternet.net/~bowersda/history.htm 2005) Şekil 3.3 Ferris Whell (http:\\www.cinternet.net/~bowersda/history.htm 2005) 20

Bu fuarı düzenleyen Chicago Company kentsel planlamaya bütüncül bir yaklaşımın bireylerde ne kadar faydalı olduğunu göstermiştir, aynı zamanda eğlence parklarının yapımındaki kargaşayı elemine etmiştir. İlk defa bu fuarın tanıtımı için medya kullanılmıştır (http:\\www.napha.org 2005). 1894 da Chutes Park in Chicago açılmıştır.bu park Coney adasındaki Sea Lion Park ın ilk modelini oluşturmuştur (http:\\www.napha.org 2005). 1895 da Coney adasında Sea Lion Park açılmış ve hızla arka arkaya parkların açıldığı görülmüştür; Luna Park 1903 1947, Dreamland 1904 1911, Steeplechase 1897 1964 (http:\\www.napha.org 2005). 3.1.5 1910 1955 1800 lerin sonunda toplu taşımacılık endüstrisi ortaya çıkmış (troley, troleybüs vb.). Toplu taşımacılık yapan firmalar elektrik üreten firmalara kaç tane troleyin ya da kaç yolcunun inip bindiğine bakmaksızın belli bir miktar para ödemektelerdi, bu nedenle toplu taşımacılık firmaları bu hizmetleri sadece Cumartesi ve Pazar sunmaya başladılar ve bu hatların sonlarına eğlence parkları yaptılar. Böylece yeni bir tanım gelişti ve troley parklar gelişti. Çok geçmeden Amerika nın dört bir yanında troley parklar boy göstermeye başladılar. Ancak bundan sonra sadece on iki tanesi günümüze ulaşmayı başarmıştır. 2000 den fazla eğlence parkı işletilmekteydi (http:\\www.cinternet.net/~ bowersda/history.htm 2005). 1915 1920 yılları arasında otomobil ve sinemanın önem kazanması ile birlikte insanların parklara olan ilgilerinin azaldığı görülmüştür ancak en iyi korku trenleri bu dönemde yapılmıştır (http:\\www.cinternet.net/~bowersda/history.htm 2005). 1929 1933 Büyük kriz yüzünden 2000 olan eğlence parklarının sayısı 500 e düşmüştür (http:\\www.cinternet.net/~bowersda/history.htm 2005). 1940 lı yıllarda 2. Dünya savaşı nedeniyle duraklama görülmekte. Ancak savaş sonrası bolluk döneminde parkların hızla açıldığı görülmektedir. 21

1950 lere gelindiğine savaş sonrası çocuklara yönelik Kiddieland adı verilen eğlence parklarının arttığı görülmektedir, bu parklar aynı zamanda alış veriş merkezleriydiler. Ancak bu dönemde açılan parkların ömürleri kısa olmuştur (http:\\www.napha.org 2005). 3.1.6 1955 Disneyland bu yılda açılmıştır. Amerikanın ilk tema parkı olma özelliğini taşımaktadır. Bu park 17 milyon Amerikan Doları gibi bir bütçe ile oluşturulmuştur. Disneyland o zamana kadar yapılmış olan bu sektördeki en büyük yatırımdır.böylesine yeni bir yaklaşıma şüphe ile bakılmış ancak büyük bir başarı kazanarak ilk sezonunda 3,8 milyon ziyaretçi toplamıştır (http:\\www.napha.org 2005). 3.1.7 1961 Six Flags Park açılmış ve ilk sezonunda 1,5 milyon ziyaretçi toplamıştır. Bu park aynı zamanda bölgesel nitelikli ilk eğlence parkı olma özelliğine sahiptir (http:\\www.napha.org 2005). 3.1.8 1960 ların sonu 1970 lerin başı Değişen zamanın bir yansıması olarak, büyük şehir içi parkları kapanmaya başladı. Bu karışıklığın diğer parklar üzerindeki etkileri de ortaya çıkmaya başlamıştır (http:\\www.napha.org 2005). 3.1.9 1970 ler Büyük şirketler yeniden eğlence parklarına yatırım yapmaya başlamışlardır. Bunun sonucu olarak birçok geleneksel park rekabete dayanamayıp, manav ya da markete dönüşmüştür. Ancak bazıları (Cedar Point, Dorney Park, Lagoon vb ) kendilerini yenilemişler ve bu yeni eğlence parkı dalgası ile rekabet edebilecek duruma gelmişlerdir (http:\\www.napha.org 2005). 22

1971 yılında Walt Disney World açıldı o zamana kadar ki eğlence parklarına yapılmış olan yatırımların en büyüğüydü ve tam 250 milyon Amerikan Doları bütçe ile yapılmıştı. Disney güney California daki başarısını 1970 lerde Florida da tekrarlamıştır. İçinde nostaljik bir Main Street düzenlemesiyle Dünya adlı uzay gemisini tanıtan, geleceğe yönelik Epcot Center'ın bir arada bulunduğu Disney World, tek başına ABD'nin en büyük turizm merkezi haline gelmiştir (http:\\www. turkab.net 2005). Disneyland ve Disneyworld 20. yy ın en önemli eğlence merkezleri arasında kendini göstermiştir. Teknoloji ve eğlenceyi birleştirerek; ülke ekonomisine katkı sağlamışlar ve tema parklarının küresel ölçekte boyutlarının gelişmesine öncülük etmişlerdir (Zukin 1991). 3.1.10 1981 Kanada da Wonderland açıldı. Uzun bir süre Kuzey Amerika daki son tema parkı olarak değerlendirildi. Artan maliyetler ve bütün pazarların alınması ile daralan pazar alnının ortaya çıkması ile birlikte, uzmanlar Amerika eğlence parkı pazarının doygunluğa ulaştığını düşünmeye başlamışlardır (http:\\www.napha.org 2005). 3.1.11 1982 Walt Disney World EPCOT merkezi açıldı. EPCOT maliyeti 1 milyar doları geçen ilk tema parkıydı (http:\\www.napha.org 2005). Birnbaum a (1997) göre; Disneyland'ın ikinci bölümü Epcot isimli parktır. Bu günün dünya ülkeleri ve "gelecek dünya temasının işlendiği bölümdür (Deniz 2002). Bu parkın özelliği ise, geleceğin dünyasını bugünden çocuklara ye parkı gezenlere gösterebilmektir. NASA'nın uzmanlarının geleceğin dünyası hakkındaki düşüncelerinin alınarak oluşturulan bir parktır. Epcot'da 2000 yılı için özel gösteriler ve etkinlikler vardır. Hafta sonlan dünyanın çeşitli ülkelerinin (Mexico, Fransa, Kanada, Çin, 23

Almanya, İtalya, Amerika, Japonya) Özelliklerini gösteren havai fişekli ve lazerli gösteriler yapılmaktadır (Deniz 2002). Bu park iki ana bölümden oluşmaktadır. Parkın en önemli gösterilerinden biri, parkın girişinde bulunan dünyanın nasıl oluştuğunu gösteren ve onlarca bina yüksekliğinden olan top gibi binadır. Buranın özelliği, bineceğiniz bir araçla sizi binlerce yıl öncesinden bugüne bir yolculuğa çıkarıyor olmasıdır. Dünyayı tanıtmak amacıyla ışık oyunları, maket insanlar, 3 boyutlu filmler ve her türlü efektler yapılmaktadır. Ayrıca her ülkenin en güzel yanları tanıtılmaktadır. Örneğin Meksika binasını gezerken içerde kano ile gezi yapabilmek, yerel yemeklerin tadına bakmak ya da Meksika giysileri ve hediyelik eşyalarını da alma gibi şanslar elde edilmektedir (http:\\www.dunyaturu.com/orlando 2005). Geleceğin Dünyası bölümünde ise üç boyutlu özel filmler, hareketleriyle ekranda gözüken müzik aletlerine dokunarak müzik yapma gösterileri yer almaktadır. Ayrıca insan vücuduna girip de orada kalan bir bilim adamını kurtarmak için özel bir mekiğe binerek yolculuk yapabilme ya da özel yapılmış pistte saatte 65 kilometre hızla gidebilme gibi imkanlar sağlanmaktadır (http:\\www.dunyaturu.com/orlando 2005). Sindirella Kalesi'nin hemen arkasında Fantasyland yer almaktadır. Buradan sonra da Toontown denilen parkın çizgi roman kahramanlarının evlerinin ve oyun alanlarının bulunduğu bölüm yer almaktadır. 3.1.12 1983 Yatırımcılar 1980 li yılların başlarında gözlerini Uzak Doğu ve Asya ya çevirmişlerdir. 1983 yılında Tokyo Disneyland açılmıştır. Günümüzde, yılda 15 milyondan fazla kişi, yani California'daki orijinal Disneyland den bir milyon fazlası burayı ziyaret etmektedir. 24

Böylelikle eğlence sektöründeki diğer firmalar da operasyonlarını genişletmek için Uzak Doğu ve Avrupa ya ilgi göstermeye başlamışlardır (http:\\www.napha.org 2005). 3.1.13 1987 21. yüzyıl 1987 de Kennywood ve Playland ilk defa Milli Tarihi Yerler Sicili nde yayımlandı. Bu olay Eğlence parkı endüstrisi mirasına duyulan saygının ve beğeninin bir sembolü oldu. 1988 de San Antonio da Sea World of Texas açıldı. 1981 den beri Kuzey Amerika da açılan ilk tema parkı olma özelliğini taşımaktaydı. Arkasından birçoğu daha açıldı, Fiesta Texas San Antonio 1992, Knott s Camp Snoopy Bloomington 1992, MGM Grand Adventures Las Vegas 1993, Disney s Wild Kingdom Walt Disney World 1998, Lego World Carlsbad 1999, Jazzland New Orleans 2000 vb (http:\\www.napha.org 2005). 1990 yılında Walt Disney World, Busch Gardens ve Sea World ile baş edemeyen birçok tema parkı kapandı (http:\\www.napha.org 2005). 1992 yılına gelindiğinde Six Flags Great Amerika parkında luna park aracı olan Batman inşa edildi. Yapının altından da araba gezintisi yapılan ilk korku treniydi bu icat bir anda tüm dünyaya yayılmıştır. Euro Disneyland 1992 ilkbaharında, Paris'in 32 kilometre kadar doğusunda, şeker pancarı tarlalarının arasına açılmıştır. Bu parkta Main Street, Serüven Adası, Miki Fare ve buna benzer Amerikan eğlence ürünleri, Disney tarzı Paketler biçiminde sunulmaktadır (http:\\www. turkab.net 2005). 1997 de Six Flags Magic Mountain da Superman korku treni açıldı ve 126 m yüksekliğe ve saate 100 mil e ulaşabilen bu araç hayal edilemeyecek bir rekora da imza atmıştır (http:\\www.napha.org 2005). 25

3.1.14 21. yüzyıl Küresel eğlence merkezleri ve son birkaç yıldır en şaşırtıcı yerlerde kurulmaktadırlar. Örneğin; Kahire dışında, Sfenks'ten deve üstünde yarım gün uzaklıkta çölün ortasında, sulak bir vaha olan Crazy Water'da 15 metrelik su kaydırakları, kendi dalgalarını üreten, çöl koşulları için özel olarak tasarlanmış bir havuzda vücut sörfü olanakları bulunmaktadır. Bunun için, Nil'den her gün tankerlerle binlerce ton su taşınmaktadır. Nippon Çelik Şirketi, Kyushu Adası'ndaki kapatılmış bir çelik tesisinde kurduğu Space World'de, son derece ustaca hazırlanmış korkutucu turlarla uzayda yürümenin nasıl bir şey olduğunu hissetme olanağı sunmaktadır. Romanya'da Turizm Bürosu bir Drakula turu başlatarak Transilvanya'yı dev bir eğlence parkına dönüştürmeyi amaçlamaktadır (http:\\www.turkab.net 2005). Matsushita'nın MCA'sı Hollywood'daki Universal stüdyolarını bir eğlence parkı haline getirmiş ve Steven Spielberg'e danışarak Orlando'da Disney'e rakip yeni bir Hollywood parkı açmıştır. MCA, ağır topları F.T. ile King Kong'u kullanarak, Disney'le Tokyo ve Avrupa'da da rekabete hazırlanmaktadır. Hindistan'daki Surajkund kenti, bir bilim sergisi, etnik bir köyü ve tek raylı bir treni olan bütünleşmiş bir eğlence merkezi hazırlığı içindedir. Bir zamanlar Jim Bakker'ın Praise the Lord adlı dini televizyon yayınlarının bir parçası olan Hentage USA, hala Charlotte'ın güneyinde Kuzey Carolina'daki 2200 dönümlük 'Hıristiyan Parkı'nı yönetmektedir. Lego, Danimarka'da Billund'daki merkezinin hemen dışında tümüyle ünlü oyuncak parçalarından inşa edilmiş bir eğlence parkı kurmuştur (http:\\www.turkab.net 2005). 3.2 Eğlence Parklarının Planlama Kriterleri Eğlence parkları kavramının ortaya çıkışında "olması zorunlu ve isteğe bağlı etkinlikler" düşüncesi hakim olmuştur. Eğlence parkları planlanmasında önemli olan unsurlar, yer seçimi, ihtiyaç-mekan ilişkisi ve ana tasarım kriterleridir (http:\\www.europapark.de 2006). 26

Eğlence parkları planlamasında dikkat edilmesi gereken bu kriterler eğlence parklarının, eğlence birimlerinin ve park kullanıcılarının ihtiyaçlarına göre oluşturulmuştur (Wylson 1994). Dünyadaki planlanan eğlence parklarına baktığımızda, bütün parkların şehir merkezlerinden uzak birer rekreasyon ve rahatlama mekanları olarak planlandığını görüyoruz (Nacak 2000). Eğlence parkları için genel olarak tanımlanmış ve belirlenmiş bir yerleşim yeri özelliği yoktur. Geniş bir yerleşim yerinin olması ve bu alanların düşük fiyatta olması önem taşımaktadır. Çünkü; yatırım maliyetinin azalmasıyla diğer faaliyetlere daha fazla pay ayrılmaktadır (Baud and Lawson 1997). Eğlence parklarının kullanım yoğunluğu çevresindeki kentlerin nüfus yoğunluğuna göre değişim göstermektedirler. Eğlence parkları, minimum 5000 kişiye aynı anda hizmet verecek şekilde en az 50.000 m 2 büyüklüğünde olmalıdır. Bu veriler dünyadaki ve özellikle Avrupa'daki eğlence parkları incelenerek desteklenmiştir (Wylson 1994). Ancak günümüzde bu kadar küçük ölçekli eğlence parklarının birer birer kapandığını ve yerlerini büyük yatırım kurumlarının yarattığı çok büyük ölçekli eğlence parklarının aldığını görmekteyiz. Bu tip eğlence parklarında çok geniş alanlarda su yüzeyleri, hayvanları gösterileri, sergiler, günübirlik ziyaretçiler için eğlence birimleri, su oyunları, tropik orijinli hayvanlar için gösteri ve sergiler ile akvaryumlar yer alabilir (Nacak 2000). Eğlence parklarının tek başlarına varlığı turistleri çekmek için yeterli değildir bu nedenle hizmetlerin yan hizmetlerle de desteklenmesi gereklidir. Kemperman nın (2000) bildirdiği üzere Inskeep e (1988) göre bu yan hizmetler ve eğlence parklarının planlama kriterlerine etkileri şu şekilde açıklanabilir (Şekil 3.4 ); 27

Ekonomik çevre Sosyokültürel ve kültürel çevre Fiziksel çevre Ulaşım Altyapı olanakları Konaklama olanakları Kurumsal öğeler Diğer turistik aktiviteler Şekil 3.4 Eğlence parklarının yan hizmetlerle ilişkisi (Kemperman 2000) Önceki şemadan da anlaşılabileceği gibi eğlence parkları yüksek kar kazancı güden yapılar oldukları için toplam turizm çevresi ve bu çevre içerisindeki arz talep oranları çerçevesi içerisinde planlama kararları değerlendirilmelidir. Eğlence parklarının planlanmasında birçok temel öğenin bulunduğunu görmekteyiz. Eğlence parklarının kesinleşmiş bir yer seçim kriteri bulunmamakla birlikte bir takım planlama ve yer seçimde yol gösterici olabilecek kriterlerin literatürde bulunduğunu ve bu kriterlerin çoğunlukla bu güne kadar yapılmış olan eğlence parklarının incelenmesi ve ortak noktalarının saptanması sonucu ortaya çıkarıldığını görmekteyiz. Tez kapsamında planlama kriterlerine daha iyi ışık tutabilmesi için planlama ve projelendirme aşamalarının birbirleri ile olan ilişkilerinin sistematize edilmesinin daha iyi bir yol gösterici olacağını düşünmekteyim, bu sebepten dolayı temel planlama kriterlerinin projelendirme ve uygulama safhalarını nasıl etkilediğini göstermekte fayda olacağını düşünmekteyim. 28

Eğlence parklarında planlama kriterleri, eğlence parklarının yer seçimi kriterlerinin belirlenmesi, projelendirilmesi ve uygulanması safhalarında veri sağlamak ve sağlanan verilerin analiz edilerek nihai karara ulaşılmasında hem bir altlık sağlamakta hem de projelendirme aşamalarının birçoğuna direk etki ederek projenin gelişimi için bir itici güç sağlamaktadır. Bu sebeplerden ötürü bu tez kapsamında planlama kriterleri belirlenirken planlama kriterleri ile projelendirme ilişkisini ortaya çıkarabilmek için kendi isimleri ile anılacak ayrı başlıklarda incelemenin daha doğru olacaktır. Sonuç olarak eğlence parklarının planlanması interdisipliner bir çalışma sonucu oluşabilmektedir bu nedenden ötürü çalışmada yer alan bütün mesleklerin uzmanlık alanlarının farklığı planlama safhalarını çoğunlukla karmaşık yapılar haline getirmektedir. Hem bu durumun önüne geçebilmek hem de Peyzaj Mimarlığı mesleği açısından konun daha iyi ele alınabilmesi için; Planlama kriterleri belirlenirken bir önce ki bölümde değinilen Keeperman nın (2000) öne sürmüş olduğu yan hizmetler ile eğlence parklarının planlama kriterlerine etkilerinden yola çıkılmıştır ancak literatür araştırmalarından elde edilen sonuçlar ışığında daha kapsayıcı ve sadeleştirilmiş bir sistematik geliştirilerek, planlama prensipleri çevresel faktörler, ulaşılabilirlik ve altyapı, ekonomik faktörler, kullanıcı talepleri ana başlıkları altında toplanmıştır. 3.2.1 Çevresel faktörler Çevresel faktörler insan eliyle şekillendirilmiş yapay birimler ile doğal formasyonlardan oluşmuş olan fiziki çevre koşullarının inşa edilecek olan eğlence parklarının planlanmasında, yer seçimi kararlarının alınmasında oldukça belirleyici bir rolü olduğu görünmektedir. Bu sebepten dolayı bu başlık incelenirken doğal ve yapay faktörler olarak iki ana başlık altında işlenmesi daha detaylı sonuçlar verecektir; 1. Doğal faktörler 29

Eğlence parkı planlamalarında en önemli doğal faktörler parkın yapılacağı alanın jeolojik ve topoğrafik durumudur. Su kaynakları, bölgenin iklimi eğlence parkı alanı seçimi için önem taşımaktadır. Dünyadaki Eğlence parklarının yerleşim yerleri incelendiğinde, daha çok yerli ve yabancı turistlerin en çok ziyaret ettikleri bölgelerde konumlandıkları görülmektedir. Eğlence parklarının yer seçimi aşamasında dikkate alınması gereken bir diğer doğal faktör manzaradır. Manzara, belli bir yöne bakıldığında gözün uzaklarda görebildiği her şey; özelliklede belli bir noktadan görülen alan ya da mekandır. Tesisin kurulma aşamasında, çevrenin doğal güzellikleri ile görsel ilişki kurmaya imkan sağlayacak şekilde konumlandırılması, manzaranın daha kolay algılanmasını sağlayacağından önemlidir (Marling 1997). Eğlence parkları planlanırken, yer seçim kriterlerinin başında içerisinde su olan, deniz, göl veya nehir kenarı gibi alanlarda kurulması gelmektedir. Çünkü eğlence parkları içerisinde su ile planlanan birçok eğlence aktivitesi içermektedir. Eğlence parkları aynı zamanda birer aquapark görevi de üstlenirler. İçerisinde çılgın akan nehirler, rafting heyecanı, bir çok çeşit su kaydırağı, dalga ve macera havuzları gibi birçok aquapark birimi eğlence parklarının da ayrılmaz parçalarındandır. - Jeolojik Durum: Park planlanmasından önce alanın toprak yapısı incelenmeli ve yumuşak zeminli, toprak kayması ihtimali olan bölgelerde planlamadan kaçınılmalıdır. Topraklar fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerine göre arazi yetenek sınıflarına ayrılmakta ve arazi yetenek sınıfları ile bu sınıfları belirleyen formasyonlara göre uygun kullanım şekilleri belirtilmektedir. Toprak özellikleri uygun toprak kullanımı açısından olduğu kadar üzerinde yetişebilecek bitkiler yönünden de önemlidir (Nacak 2000). Toprağı oluşturan kayanın fiziksel ve kimyasal durumu, kitlenin tortul ya da püskürük nitelikleri, su tutma özellikleri nedeniyle hidrojeolojik verimliliği, deprem durumu önceden öğrenilmelidir. 30