T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ DİYARBAKIR YERALTI KAYNAKLARI DİYARBAKIR YERALTI KAYNAKLARI Prof. Dr. Yusuf Kenan Haspolat Koordinatör
DİYARBAKIR'IN YERALTI KAYNAKLARI Prof. Dr. Yusuf Kenan HASPOLAT (Koordinatör) Katkılarından dolayı Müh. Murat TOMAR a teşekkür ederiz. 1
DİYARBAKIR'IN YERALTI KAYNAKLARI Editörler Prof. Dr. Kenan Haspolat Yrd. Doç. Dr. Orhan Kavak Yrd. Doç. Dr. Nizamettin Hamidi Öğr. Gör. Ahmet AKAYDIN Müh. İrem Haspolat İSBN: 000-000-000-000-0 NİSAN 2013 Baskı UZMAN MATBAACILIK VE CİLTLEME Kadir TÜRKMEN Davutpaşa Cad. Güven Sanaii sitesi B / Blok No: 315 Topkapı - İSTANBUL Tel: (O212) 565 23 00 Gsm: 0555 616 17 21 Grafik & Tasarım Eda Esra ÇELİK ve Seda ÇELİK Yayınların Bilimsel ve Hukuki sorumluluğu Yazarlara aittir. Kaynak gösterilerek kısa alıntı yapılabilir. Kısmen ya da tamamen çoğaltılamaz. 2
DİYARBAKIR YER ALTI ZENGİNLİK KAYNAKLARI: Bölüm editörü: Yrd. Doç. Dr. Orhan Kavak 1. Diyarbakır Lice İlçesinin Ve Çevresinin Yer Altı Zenginlik Kaynakları. Yrd. Doç. Dr. Orhan KAVAK (Sayfa: 7-16) 2. Diyarbakır ve Çevresinin Petrol Potansiyeline Genel Bir Bakış. Yrd. Doç. Dr. Orhan KAVAK (Sayfa: 17-25) 3. Diyarbakır Mermerleri ve Mermer Sektörü. Yrd. Doç. Dr. Özgür AKKOYUN (Sayfa: 26-33) 4. Diyarbakır Hazro Bölgesinin Kömür Potansiyelinin Özellikleri. Yrd. Doç. Dr. Orhan KAVAK (Sayfa: 34-42) 5- Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin Maden Potansiyeli ve Sektörel Sorunlar Paneli Sonuç Raporu. Duygu SUCUKA. Güneydoğum Derneği Bşk. (Sayfa: 43-51) DİYARBAKIR VE SU Bölüm editörü: Yrd. Doç. Dr. Nizamettin Hamidi 1-Diyarbakır İli Hidrolojisi ve Su Kaynakları Potansiyeli. Doç. Dr. Z. Fuat TOPRAK (Sayfa: 53-63) 2- Diyarbakır Çermik Jeotermal Kaynağının Özellikleri. Yrd. Doç. Dr. Orhan KAVAK (Sayfa: 64-78) 3- Çermik kaplıcası.. Aygül DORU (Sayfa: 79-84) 4- İçmesuyu Şebekelerindeki Fiziksel Kayıpları Önlemeye Yönelik Matematiksel Bir Modelin Geliştirilmesi Ve Diyarbakır Örneği. Mehmet SONGUR, Yrd. Doç. Dr. Nizamettin HAMİDİ, (Sayfa: 85-91) 5-Dicle nehri Diyarbakır kenti girişi ve çıkışında su kalitesinin değerlendirilmesi. Yrd. Doç. Dr. Nizamettin HAMİDİ, Doç. Dr. Tamer BAGATUR (Sayfa: 92-109) 6 - Diyarbakır da suyun tarihi. Aygül DORU (Sayfa110-185) 3
DİYARBAKIR'DA ÇEVRE KİRLİLİĞİ: Bölüm editörleri: Müh. İrem HASPOLAT - Öğr. Gör. Ahmet AKAYDIN 1-Kırsal Bölgede Çöp Ve Kirlilik Sorunu: Müh. Murat HASPOLATLI (Sayfa: 187-196) 2- Diyarbakır' da Asbest Oluşumları Ve Sorunları: Yrd. Doç. Dr. Orhan * KAVAK ; Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman DALGIÇ (Sayfa: 197-211) 3-Diyarbakır'da çöp,maden ve petrol kirliliği. Müh. İrem HASPOLAT. Öğr. Gör. Ahmet AKAYDIN (Sayfa: 212-227) AFETLER Bölüm editörü. Yrd. Doç. Dr. Nizamettin HAMİDİ DOĞAL AFETLER 1. Diyarbakır'daki Yapıların Deprem Dayanımı Yrd. Doç. Dr. İdris BEDİR HANOĞLU (Sayfa: 229-242) 2- Yapı Stoku ve Çarpık Kentleşme Sorunları Yrd. Doç. Dr. Halim KARAŞİN (Sayfa: 243-248) 3-Kırsal bölgede afetler. Müh. Murat HASPOLATLI (Sayfa: 249-252) TARİHTE DOĞAL AFETLER Bölüm editörü: Müh. İrem HASPOLAT Diyarbakır'da Tarihte Sel Olayları Aygül Doru (Sayfa: 254-260) Diyarbakır'da Tarihte Kıtlık Aygül Doru (Sayfa: 261-263) Tarihte Diyarbakırda Şiddetli Kışlar Prof. Dr. Kenan Haspolat (Sayfa: 264-272) Lice Depremi Nihat Işık (Sayfa: 273-276) Diyarbakırda Tarihte Depremler Prof. Dr. Kenan Haspolat (Sayfa: 277-285) 4
KIRSAL ENERJİ Bölüm editörü: Müh. İrem HASPOLAT 1-Kırsal Alanda Alternatif Enerjiler: Ahmet TOMBAK, Yusuf, Selim OCAK, Prof. Dr. Tahsin KILIÇOĞLU (Sayfa: 287-294) 2- Kırsalda Güneş Enerjisinden Faydalanma Ve Elektrik Üretimi İçin Kullanımlarının Çeşitlendirilmesi Ve Kombinasyonu Prof. Dr. Mahmut AYDINOL (Sayfa: 295-304) 3. Kırsal Bölgede Güneş Ve Jeotermal Enerjisinden Yararlanma / Müh. İrem HASPOLAT. Öğr. Gör. Ahmet AKAYDIN (Sayfa: 305-318) 4. Kırsal Bölgede Rüzgâr Enerji Kullanımı / Müh. İrem HASPOLAT. Öğr. Gör. Ahmet AKAYDIN (Sayfa: 319-329) 5. Hayvansal Ve Bitkisel Atıklardan Enerji / Murat Tomar Ziraat Mühendisi, İrem HASPOLAT (Sayfa:330-349) 6. Çöpün Ve Lağımın Ekonomiye Kazandırılması Müh. İrem HASPOLAT. Öğr. Gör. Ahmet AKAYDIN (Sayfa: 350-366) 5
BÖLÜM 3. DİYARBAKIR'DA ÇEVRE KİRLİLİĞİ Bölüm editörü: Müh. İrem HASPOLAT 1. Kırsal Bölgede Çöp Ve Kirlilik Sorunu Müh. Murat HASPOLATLI 2. Diyarbakır' da Asbest Oluşumları Ve Sorunları * Yrd. Doç. Dr. Orhan KAVAK ; Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman DALGIÇ 3. Diyarbakır'da çöp,maden ve petrol kirliliği. Müh. İrem HASPOLAT 187
DİYARBAKIR' DA ASBEST OLUŞUMLARI VE SORUNLARI Orhan KAVAK* ve Abdurrahman DALGIÇ* Özet Asbest, silikat yapısında olan ve endüstride 3000'den fazla alanda kullanılan bir mineraldir. Asbest temasına bağlı olarak birçok hastalık gelişebilir. Bu konuda araziden toplanan lif örneklerinin potansiyel kanserojen etkileri ile biyolojik aktivitelerini tayin etmek gibi farklı çalışmalara ihtiyaç vardır. Asbestle ilgili tüm soruların cevaplanması bu mineralin hastalık oluşumundaki etkisini aydınlatmada önemli rol oynayacaktır. Bu çalışmada Diyarbakır ve çevresinde asbest oluşumları, sorunları ve yapılması gerekenler detaylıca irdelenmiştir. Giriş Asbest, ısıya, sürtünme ve alkali ortama karşı dayanıklı, yüksek gerilme direncine sahip, lifsel, fleksibl (kolay bükülüp şekil verilebilen) ve ticari önemi olan bir silikat mineralidir (Şekil 1). Şekil 1. Doğal Asbest Görüntüleri * *Dicle Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Maden Mühendisliği Bölümü Diyarbakır 198
Doğada farklı özelliklere sahip 2 grup asbest bulunmaktadır. 1. Serpantin asbest Krizotil: Mg [(OH) Si O ] : Beyaz asbest 4 2 5 2 2. Amfibol asbest Krozidolit: Na Fe [(OH) Si O ] : Mavi asbest 2 5 4 11 2 Amozit: MgFe [(OH) Si O ] : Kahverengi asbest 6 4 11 2 Antofilit: (Mg, Fe) [(OH) Si O ] 7 4 11 2 Aktinolit: Ca (Mg, Fe) [(OH) Si O ] 2 5 4 11 2 Tremolit: Ca (Mg, Fe) [(OH) Si O ] 2 5 4 11 2 Asbest konusunda bugüne kadar yapılmış çok sayıdaki inceleme ve araştırma sonuçlarına bakıldığı zaman asbest minerallerin sağlık üzerinde çok değişik ve önemli olumsuz etkileri ortaya çıkmıştır. 1994 yılında Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından yapılan bir çalışma sırasında kanserojen maddelerin sınıflandırıldığını ve mevcut 6 çeşit asbest'in tümünün 1. grup kanserojen maddeler sınıfına konulduğunu görmekteyiz. Konu ile ilgili yapılan bir çalışmada, yüksek konsantrasyonda toza maruz kalan işçilerde solunum yoluyla alınan asbest gibi liflerin iyi ve kötü huylu akciğer hastalıklarına neden olduğu kanıtlanmıştır. Yapılan incelemeler sonunda, asbest madeninde çalışan ve yoğun bir şekilde toza maruz kalmadan çalışan (maske ve benzeri malzeme kullananlarda) işçilerde, toza maruz kalanlara oranla akciğer kanseri vakalarının daha seyrek görüldüğü ortaya çıkmıştır. Asbeste maruz kalmakla farklı hastalıklar oluşabilir. Bunlar sırasıyla; 1. Mezotelyoma ; Seröz zarları döşeyen tek katlı mezotel hücrelerinden kaynaklanan bir tümördür. 2. Asbestosis ; Akciğer dokusunun yaygın interstisiyel fibrozisidir. Asbestosis ; sıklıkla uzun süreli asbest tozuna kalmayı takiben akciğerlerde ileri derece de fonksiyon kaybı ve solunumda zorlanma ve daha ileri safhalarda solunumun iflası ile sonlanabilmektedir. 3. Akciğer kanseri ; Özellikle sigara içen asbest temaslılarda görülen bir tümördür. 4. Bunlar dışında plevral plak, selim asbest plörezisi, diffüz plevral kalınlaşma gibi patolojik durumlarda asbest temaslılarda görülebilir. Yapılan epidemiolojik çalışmalar sonunda akciğer kanserine yakalanma oranlarının artması ile etkisi altında kalınan tozun yoğunluğu arasındaki ilişki, 3 solunan havadaki cm 'e düşen lif sayısı ile toza maruz kalınan sürenin ( yıl ) çarpımı 3 şeklinde ifade edilmiştir. Diğer bir deyişle, 1 cm havadaki lif sayısının çokluğu ve bu olayın etkisi altında kalınan sürenin uzunluğu hastalığa yakalanma riskini o denli arttırmaktadır. 199
Önemli kanser nedeni olan asbest liflerinin özellikleri henüz tam olarak anlaşılamamış olmasına karşın, en çok tümör potansiyeli olan liflerin, kısa veya parçacıklar şeklinde olanlara göre ince ve uzun lifli (<5um ) olanlar ile, uzunluk/genişlik oranı 3/1 den büyük olanlarda daha belirgin bir biçimde karşımıza çıkmaktadır. Yani, liflerin uzunluk ve geometrisi lifin kanserojen olmasında önemlidir. Öte yandan liflerin sürekli ve değişime uğramaksızın akciğer ve plevrada kalması, tümör gelişiminde önemli olabileceğini akıla getirmiştir. Örneğin, insanda mezotelyoma oluşumunda artışa neden olan krozidolit, daha seyrek tümör gelişimine neden olan krizotil göre akciğerde çözünmeden daha uzun süreli olarak kalabilmektedir. Buna karşın insan eliyle üretilen asbest benzeri (cam yapımında kullanılan cam lifleri) lifler krizotile göre akciğer dokusunda daha kolay çözülebilme özelliği gösterdiği için, bu tür iş yerlerindeki işçilerde mezotelyoma yaptığı konusunda herhangi bir ilişki kurulamamıştır. Kötü huylu bir plevra (akciğeri çevreleyen zar) hastalığı olan mezotelyoma hastalığının oluşup ortaya çıkabilmesi için ortalama 20-40 yıl gibi bir süre geçmesi gerekmektedir. Hastalığın teşhisini takip eden 1-2 yıl içerisinde ise olay ölümle sonuçlanmaktadır. Sigara içenlerin asbeste maruz kalması hastalık için relatif bir risk oluşmaktadır. Asbest minerallerinin zararlı etkisine maruz kalmayan topluluklarda, mezotelyoma yıllık insidansı milyonda bir'dir. Başka bir faktörün etkisi ile ( yüksel oranda asbeste maruz kalmak gibi ) bu hastalığın sıklığı artabilir denilmektedir. Bunun üzerine, köylüler üzerinde epidemiolojik bir çalışma yapılmıştır. Köylüler asbestin ticari yönüyle uğraşmamalarına karşın evlerindeki sıva ve badanalarda asbest kullandıkları gözlemlenmiştir. Nitekim, sıva ve badana örnekleri incelendiği zaman, tremoliti muhtemelen bu sıvaların dökülen tozlarından almış olabilecekleri belirlenmiştir. Ayrıca asbest içerisinde yer aldığı kayaların bulunduğu ortamlarda erozyona uğraması ile de toz haline gelerek havada yoğunlaşacağı ve asbest ile kirlenen havanın da insanlar tarafından solunumundan etkilenebileceği ihtimali üzerinde zayıfta olsa durulmuştur. Asbest minerallerinin insan sağlığına olan zararlarının araştırıldığı, Kıbrıs ve Yunanistan gibi bir diğer ülke ise Türkiye'dir. Türkiye, asbest ile iç içe yaşadığı için çok talihsiz bir ülke konumundadır. Orta Anadolu'da yaklaşık olarak 16 milyon kişinin kırsal bölgede yaşadığı kabul edilmektedir. Bunların yirmi yaşın üstündekilerin yaklaşık % 25'inde asbeste bağlı beniğn plevral hastalıklar bulunmaktadır. Bu oran yaş ilerledikçe lineer olarak artmakta ve % 80'lere ulaşabilmektedir. Asbest denilince akla Maliğn mezotelyoma gelmektedir. Batı dünyasında maliğn mezotelyoma insidansı 1-2.2 / 1.000.000 / yıl iken Türkiye'de yılda en az 500 kişide bu hastalık görülmektedir. Batı ülkelerinde emekli asbest işçisi hastalığı olan maliğn mezotelyoma, ülkemizde orta yaş hastalığı durumundadır. Kırsal bölgelerin insanları asbesti çevresel-domestik yolla solumaktadır. Türkiye'de asbest liflerinin solunması, içinde asbest bulunan beyaz toprağın, "Ak toprak", "Gök toprak", "Ceren toprağı" "Çelpek" gibi çeşitli isimlerle, kireç, sıva, çatı ve zemin 200
toprağı olarak kullanılmasından gelmektedir. İç ve Güneydoğu Anadolu bölgelerindeki köylerde bu amaçla kullanılan toprağın çoğunun içinde hiçbir endüstriyel değeri olmayan asbest çeşiti olan tremolit bulunmaktadır. Bu tür asbestin lifleri tıpkı mavi ve kahverengi asbest gibi ince uzun veya kalın olabilmektedir. Ülkemizde çevresel yolla asbest solunmasına bağlı hastalıkların en yoğun olduğu bölgeler: Eskişehir'in Mihallıççik ilçe ve köyleri, Konya Ereğli'sinin Halkapınar ve Ayrancı köyleri, Çankırı'nın Ilgaz ve Şabanözü köyleri ve Yozgat'ın Sorgun ilçesi ve köyleri, Sivas'ın Yıldızeli ve Şarkışla köyleri, Güney Doğu Anadolu bölgesinde Diyarbakır'ın batısındaki Ergani, Çermik, Çüngüş ve köyleri, Elazığ'ın Maden ve Palu köyleri, Malatya, Adıyaman ve Urfa'nın Siverek ilçesi yer almaktadır. Karadeniz'in sahil bölgeleri ve Doğu Anadolu yerleşim yerlerinde asbestle ilgili hastalık bulunmamaktadır. Trakya'nın birkaç köyünde asbest solunmasına bağlı beniğn plevral değişikliklere rastlanmıştır. Denizli'in Tavas ilçesi köylerinde, Burdur'un Yeşilova bölgesi, Kütahya'nın Aslanapa ve Gediz ilçesi, Afyon'un Elmadağ ilçesi köylerinde sporadik asbestle ilgi hastalıklar bulunmuştur. Akdeniz bölgesinde, Toros dağları yamaçlarındaki köyler ve Hatay'ın Kırıkhan ve Reyhanlı köylerinin bazılarında tremolit içeren toprağın yukarıda bahsedilen yolla kullanılması sonunda iç ortam havanının solunmasıyla asbestle ilgili hastalıklar gelişmektedir. Asbestin yaptığı hastalıkların tümüne sebep olduğu göreme bölgesinde üç köyden ayrı olarak diğer köylerde seyrek de olsa maliğn plevral ve peritoneal mezotelyoma endemisi olduğu gösterilmiştir. Bölgeden gelen mezotelyomalı hastaların ortalama yaşı 50 olup en genci 26, en yaşlısı ise 75 bulunmuştur. Hastalık hem kadınlarda ve hem de erkeklerde görülmektedir. İşin ilginç yanı, hastalığın bazı ailelerde daha yoğun bir şekilde görülmesidir. Bir aile içinde plevral ve peritoneal mezotelyoma ile birlikte lenfoma, karaciğer kanseri, kemik sarkomu gibi mezotelyoma dışı tümörler de görülmüştür. Bu gözlemler kanserin oluşmasında esas etken erionite olmakla beraber genetik yatkınlığın da ek faktör olarak etkili olabileceğini işaret etmektedir. Göremenin Karain, Tuzköy ve Sarıhıdır köylerinde yapılan proportional mortalite çalışmalarında, ilk iki köyde ölenlerin % 70'inin maliğn hastalıktan öldüğü gerçeğini ortaya çıkarmıştır. Bu çalışmada da Diyarbakır ili sınırları içerisinde yer alan Ergani ilçesine bağlı Armutova (Amidi), Çermik ilçesine bağlı Yukarı Şeyhler köyleri inceleme altına alınmıştır. Aslında bindirme zonu boyunca onlarca köyde hasta kayıtları mevcuttur. Bu köyler (Polat Uşağı-Çüngüş (Gezo), Sefer Uşağı Çüngüş, Aşağı Şeyhler- Çermik, Mahmuthan-Maden, Çaydere-Ergani (Sincik), Naldöken-Maden (kemikan) V.b ileriki çalışmalarda bu köylerde kapsamlı çalışmalar yapılması planlanmaktadır (Şekil 2;3). Bu çalışmanın büyük bir bölümü çeşitli kaynaklardan derlenmiş bir çalışmadır. Bu konu da kamu bilinci geliştirilmesi için bilgilendirme amacını kapsamaktadır. 201
Şekil 2. Çalışma Alanının Lokasyon Haritası Şekil 3. Armutova ve Yukarı Şeyhler Köylerinde Yer alan Evlerin Asbest Sıvaları Materyal ve Metod Armutova ve Yukarı Şeyhler köylerinden değişik köylüler tarafından hala kullanılan evlerden, köy ortamlarından, çeşme alanlarından ve Asbest ocaklarından mineralojik tayin için örnekler derlenip, ortamlardan toz ölçüm cihazı vasıtasıyla ölçüm yapılmıştır. Bu örneklerin ve toz ölçümlerinin bilgilerini vermeden önce bu köylerden ve civar köylerden gelen hastaların değerlendirmesini inceleyelim (Tablo 1). 202
Tablo-1. Asbestle temasın önceden tespit edildiği yerlerden gelen malign mezotelyomalı vakaların dağılımı Hastaların yaşadıkları bölgeler Toplam vaka sayısı. % Ergani 24 21.8 Siverek 14 12.7 Çermik 12 10.9 Maden 11 10 Çüngüş 3 2.7 TOPLAM: 64 58.1 Armutova ve Yukarı şeyhler köylerinden genel olarak yaklaşık duvarlarda sıva ve badana malzemesi olarak kullanılan mekanlardan 6 evden, pekmez hammaddesi olarak kullanılan malzemeden 2 adet, köy meydanlarından 2 adet, asbest kaynaklarından 2 adet olmak üzere toplan 12 adet mineralojik analiz yapmak için örnekler toplanmıştır. Ayrıca bu örnek alınan alanların ortamı olan 5 ev, 2 köy meydanından, 1 Asbest ocağından olmak üzere toplam 8 adet personel tipi toz ölçüm cihazı vasıtasıyla ortamdan toz filtreler alınmış ve bunların lif sayılarına, konsantrasyonlarına bakılmıştır. Mineralojik tayinde X-Ray ve Elektron mikroskobu yöntemleriyle 10 adet analiz yapılmıştır. Bu yöntemlerde X-Ray cihazı olarak Philips PW 3710 ve Rigaku 2200 Dmax cihazları kullanılmıştır. Elektron Mikroskobu JEOL JSM-840A ( SEM/EDS ) modeli kullanılarak beş adet analiz yapılmıştır. Toz ölçüm cihazı olarak personel toz tutucu AFC 123 tipi cihaz kullanılarak sekiz adet toz ölçümünün lif sayılarını ve konsantrasyonlarını içinde faz kontrast mikroskobu kullanılmıştır. Bu analizlerin yapımında TPAO, MTA ve İSGUM laboratuar imkanlarından faydalanılmıştır. Bölgesel Jeoloji ve Asbest Oluşumu Bölge, gerek Üst Kretase de meydana gelen dalma batmanın izlerini gerekse Miyosen' de kıta çarpışmasının izlerini günümüze taşımıştır. Üst kretasede başlayıp günümüze kadar süren tektonik olaylar bölgenin şekillenmesinde önemli rol oynamıştır. Alanda K-G doğrultulu bir başınç gerilmesi altında oluştuğu bu gerilmenin ise Arabistan Levhasının kuzeye yönelik bağıl hareketinden dolayı kaynaklandığı görüşü benimsenmiştir ( Şengör ve yılmaz, 1983 ). Bölgede Tektonik şekillenme Üst Triyasta riftleşme ile başlar ( Perinçek,1980 ). yazgan ( 1984 ) e göre açılan okyanus Üst Kretasede ekaylanarak kapanmaya başlamıştır. Kapanma ile birlikte koniasiyen- santoniyen arasında ofiyolit üzerlenmesi ve Arabistan Levhasının 203
kuzey ucunda metamorfizma meydana gelmiştir. Kampaniyende ofiyolit yerleşmesi başlamıştır. Orta Eosende Maden karmaşığı volkaniklerinin oluştuğu, Orta Miyosendende nihayi çarpışmanın akabinde bindirmelerin meydana geldiği belirtilir. Yazgan ve Chessex ( 1991 ), bölgenin jeolojik evrimini açıklarken ; Keban ve Arap levhaları arasında Geç Kampaniyende yay-kıta çarpışması olduğunu, bu çarpışmanın Alt Eosene kadar sürdüğünü belirtir. Daha sonra gelişen kabuk içi bindirme faylarının çalışmaya başlamasıyla Eosen volkanik kayaçlarının oluştuğunu belirtirler (Şekil 4). ARMUTOVA - YUKARI ŞEYHLER KÖYLERİNİN JEOLOJİ HARİTASI 204 Şekil 4. Çalışma Alanı ve Çevresinin Jeoloji Haritas Bölgenin litolojik birimleri şu şekildedir. Pötürge Metamofitleri (PMp) : Birim ismini Malatyanın Pötürge ilçesinden alır (Periçek,1979). Birim çalışma alanın kuzey kesiminde yüzeylenmektedir. Birim yer yer Maden Karmaşığı üzerine, yer yer Guleman ofiyoliti üzerine tektonik dokunakla oturur. Pötürge Metamorfitleri esas olarak amfibol şist-gnays, mika şistkalk şist granatlı mika şist ve kristalize kireçtaşı şekilde oluşmaktadır. Amfibolşistgnayslar Guleman ofiyolitlerinin devamı şeklinde görülürler. Birim tavan ilişkisi tektoniktir. Değişik çalışmacılar masif olarak, şistler, metapelitler, mermerler ve kuvarsitlerden oluştuğunu, bunların şelf ve kıta yamacının biriken sedimanların yeşilşist fasiyesinde metamorfizma geçirmeleri sonucunda oluştuklarını belirtmektedirler. (Hampton, 1984) Pötürge metamorfitlerinin yeşilşist ve almadinamfibolit fasiyesinde metamorfizma olduğunu belirtir ( Perinçek,1979 ). Guleman Ofiyolitleri ( Jkg ) : 1977 yılında TPAO jeologlarınca birime Guleman ofiyolitleri adı uygulanmıştır. Tipik mevkii Guleman krom işletmeleri
dolayı olan birim ince şeritler halinde Tersiyer sürüklenim örtüleri önünde yüzeyler. Birim değişik alanlarda tektonik dilimler ve tektonik pencereler şeklinde görülür. Birim tavan ve tabandaki birimlerle tektonik ilişkilidir. Maden karmaşığı üzerine tektonik dokunak oturur. Pötürge Metamorfitlerini tektonik dokunak ile örter. Birimim hakim litolojisi serpantinittir. Ayrıca bantlı gabrolar mevcuttur. Erdoğan (1982), Guleman ofiyolitleri kayaçlarının yeşil şist fasiyesinde metamorfizma geçirdiğini söylemiştir. Alanda kayaçlar koyu yeşil, siyah, mavimsi yeşil rengi ile ayrılmaktadır. Guleman Grubunun Arap Levhası arasında üst triyastan itibaren açılmaya başlayan okyanusa ait ürünler olduğunu ve bu okyanusun üst kretasede başlayan kapanması ile de ofiyolitin güneye doğru Arap Levhası üzerine bindirdiğini kabul etmektedir. Yaşı kampaniyen-alt Maastrihtiyen dir ( Perinçek, 1979 ). Maden Karmaşığı (Tma) : Maden karmaşığı Açıkbaş-Baştuğ (1975) tarafından adlandırılmıştır.maden karmaşığı tipik mevkii Maden ilçesi dolayıdır. Güneydoğu Anadolu'nun kuzeyinde bulunan Tersiyer sürüklenim örtülerinin önünde bir kuşak halinde mostraları vardır. Çüngüş-Maden-Genç ilçeleri civarında ince dilimler halinde yüzeylenir. Maden ve Guleman tektonik penceresi dolayında geniş yüzeylenmeleri vardır. Maden karmaşığı bindirme kuşağı boyunca ilksel ilişkilerini kaybetmiş olan düzensiz litoloji topluğu ile temsil edilirler. Bunlar Çakıltaşı, kireçtaşı (gri, bej koyu gri renkli) Volkanik (pillaw-lava-spilit-tüf ), Kumtaşı şey-marn (fliş) şeklinde görülmektedirler. Birim ince tektonik dilimler halinde sokulmasıyla oluşan tektonik paket şeklinde Çüngüş formasyonu üzerine oturmaktadır. Tavanda ise Pötürge metamorfitleri ve Guleman Ofiyolitleri tarafından tektonik olarak örtülür. Birime Orta Eosen yaşı verilmiştir. Aktaş ve Robertson (1984), karmaşık içerisindeki volkanik kayaçlara dayanarak, karmaşığın kuzeye dalımlı bir yitim zonu üzerinde, yay önü bölgede gelişen havzada, sığ-derin deniz ortamında oluştuğunu kabul etmektedirler (Yılmaz ve Yiğitbaş, 1990). Çüngüş Formasyonu (Tç) : Formasyon ilk kez sungurlu (1974) tarafından adlandırılmıştır. Birimin tipik olarak mevkii Çüngüş ilçesi çevresindedir. Çelikhan ile Çüngüş arasındaki Tersiyer sürüklenim örtüleri altında yer yer yüzeylenmesi vardır. Çüngüş-Ergani arasında karabegan, Kedek, Dal, Guleman civarında birim yüzeylenmiştir. Litolojik olarak Lice formasyonuna benzeyen Çüngüş formasyonu, renginin daha koyu olması, aşırı deforme olması ve Maden karmaşığına ait bloklar içermesi ile ondan ayrılmaktadır (Perincek-1979). Çüngüş formasyonu genelde yeşil gri renkli şeyl-kumtaşı-marn nöbetleşmelidir. Kumtaşı; boz yer yer alacalı renkli, polijenik elemanlı, ince kalın tabakalı,ince taneli, tane arası zayıf düşük poroziteli, az düz, zayıf boylanmalı, mika pullu, çakılcıklı, kireçli, kil çimentolu yer yer sucuk yapılıdır. Çüngüş formasyonu tektonik etki sonucu aşırı konum bozumuna uğramıştır. İlksel çökelme yerlerinde Maden karmaşığı ile ilksel bir ilişki söz konusudur. Birimin kalınlığı, alt ve üst sınırların tektonik olması nedeniyle değişkendir. Bölgede 0 ile 500 m. Arasında değişen kalınlığa sahiptir. Açıkbaş ve diğ. (1981) bir çok tekrarlanma ile 1500 m. ye çıkabildiğini belirtir. Çüngüş formasyonu altındaki ve üstündeki birimlerden sürüklenim düzlemleri ile ayrılmıştır. Yaşı Eosen-Oligosen olarak tespit 205
edilmiştir.çüngüş formasyonu d Lice Formasyonu (Tl) : Formasyona Lice formasyonu adını Schmidt (1958) vermiştir. Lice formasyonu Bitlis-Maden karmaşığı sürüklenimin ön cephesinde Çermik-Çüngüş civarında Çermik-Ergani-Guleman-Dicle-Hani-Lice-Kulp-Sason dolaylarında yüzeylenir. Lice havzasında çökelen istif farklı litolojik özellikler gösterirler. Killi mikrit ve marn ardalanması, Türbidit kökenli kumtaşı-şeyl ardalanmasından, kaba kırıntılardan oluşur. Kalınlığı yaklaşık olarak 1500 m görünmekle birlikte Maden karmaşığı ve Çüngüş formasyonu tarafından tektonik olarak örtüldüğünden kalınlığı değişkendir. Lice formasyonu Hoya formasyonu ile diskordanslıdır. Üstte ise tektonik olarak Maden karmaşığı ve Çüngüş formasyonu ile ve yer yer Guleman ofiyolitleri tarafından örtülürler. Formasyonun yaşı Akitaniyen-Burdigaliyen olarak saptanmıştır. Açık şelf ortamından yamaç, yamaç ötesi havzaya doğru değişik ortam koşullarında çökelmiştir. Asbest Oluşumu: Pötürge Metamorfitleri ile Guleman ofiyolitlerinin kontaklarında oluşan asbest (Tremolitler), metamorfizmaya uğramış serpantinlerin tabanı içerisinde meydana gelmektedirler. Kökenleri ve oluşumları farklı olmakla beraber krizotil asbestle komşudurlar. Tremolitler, kontak metamorfizmaya uğramış kalk-silikat, hornfles gibi kalkerli kayaçlarda, metamorfize serpantinlerde ve yeşil taşlarda oluşmaktadır ( irkeç,t, 1990 mta asbest ) Tremolit metamorfiklerde serpantinleşmiş ultrabazikler arasındaki kontak boyunca lokal makaslama zonlarında oluşmuştur. Çalışma boyunca yapılmış olan analizler sonuçları aşağı da sunulmuştur. ( Tablo 2).aha hareketli ortamda fliş sedimantasyonunu ile havzada yerini almaktadır. Tablo- 2. Numunelerden Yapılan Analizler Numune Lokasyon Numune Konumu Zaman Konsantrasyon X-ray EM/EDS No (Saat) (f/cc) 206 1 Armutova Ev İçerisinde 8 0.0042 + - 2 Yukarışeyhler Ev İçerisinde 8 1.08 + + 3 Armutova Ev İçerisinde 8 1.24 - - 4 Armutova Asbest Ocağında 8 4.9 + + 5 Armutova Asbest Ocağında 8 1.17 + - 6 Yukarışeyhler Köy İçerisinde 8 0.007 + + 7 Yukarışeyhler Asbest Ocağında 8 0.000081 + - 8 Armutova Köy İçerisinde 8 0.02 + +
X-Ray analizleri sonuçlarında tüm örneklerin asbest çeşitlerinden olan Amfibol Asbest grubundan her ne kadar Aktinolit olasılığı olsa bile Tremolit olduğunun kanaatine varılmıştır (Şekil 5). Component Conc MgO 16,560 SiO2 48,045 CaO 20,012 Fe2O3 15,383 100,000 Total Elt. Line Conc O Ka 42,492 wt. % Mg Ka 9,988 wt. % Si Ka 22,458 wt. % Ca Ka 14,303 wt. % Fe Ka 10,759 wt. % 100,000 Total kv 20,0 Takeoff Angle 40,0 o Elapsed Livetime 30,0 Component Conc MgO 16,560 SiO2 48,045 CaO 20,012 Fe2O3 15,383 100,000 Total Elt. Line Conc O Ka 42,492 wt. % Mg Ka 9,988 wt. % Si Ka 22,458 wt. % Ca Ka 14,303 wt. % Fe Ka 10,759 wt. % 100,000 Total kv 20,0 Takeoff Angle 40,0o Elapsed Livetime 30,0 Şekil-5. Numunelerin X-Ray Grafikleri Elektron mikroskobu SEM/ED sonuçlarında da örneklerin tamamı Tremolit olarak değerlendirilmiştir (Şekil 6) Şekil-6. Numunelerin Elektron Mikroskopisi Görüntüleri Personel tipi Toz ölçümü cihazının ölçümleri aşağıda sunulmuştur ve bu sonuçları göre her ölçümde yüksek lif sayısı ve yüksek konsantrasyonlar elde edilmiş olup ortamda asbest olduğunun kanaatine varılmıştır. Toz Ölçüm Cihazı İle Ölçüm Yapılan Köyler Ve Lokasyon Noktaları Armutova ( Amidi ) Köyü (Ergani-Merkez-Diyarbakır) 1-Toz Ölçüm Noktası 1 : süre 60 dakika ; lif sayısı : 50 lif ; konsantrasyon : 0.00042 f/cc ;Ahmet Gün'ün Evi ; 207
2- Toz Ölçüm Noktası 2 : süre 120 dakika ; lif sayısı : 126 lif ; konsantrasyon : 0.00051 f/cc ; Muhittin Çelebi'nin Evi ; 3- Toz Ölçüm Noktası 3 : süre 125 dakika ; lif sayısı : 40 lif ; konsantrasyon : 0.00015 f/cc ; Köy Meydanı ; 4- Toz Ölçüm Noktası 4 : süre 60 dakika ; lif sayısı : 18 lif ;konsantarasyon : 0.00014 f/cc ; Köy suyununun kaynak çıkış yeri 5- Toz Ölçüm Noktası 5 : süre 121 dakika ; lif sayısı : 85 lif sayısı ; konsantarasyon : 0.00035 f/cc ; Bülent elmas'ın Evi Yukarı Şeyhler ( Merkez-Çermik-Diyarbakır ) 1- Toz Ölçüm Noktası 6 : süre 120 dakika, lif sayısı : 28 lif ; konsantrasyon : 0.00012 f/cc ; köy içi 2- Toz Ölçüm Noktası 7 : süre 131 dakika, lif sayısı : 108 lif, konsantarasyon : 0.00039 f/cc 3- Toz Ölçüm Noktası 8 : süre 145 dakika, lif sayısı : 73 lif, konsantarasyon : 0.00026 f/cc Tartışma ve Sonuç Maden yataklarından meydana gelen yüzey yeraltı suyu kirliliği günümüzde diğer kirlilik kaynakları gibi insan ve hayvan sağlığını ciddi şekilde tehdit etmekte, bitkilerin gelişiminde ise olumsuz rol oynamaktadır. Diğer bir değişle varlığı bir ülkenin ekonomisinde çok büyük önem taşıyan madenler, zamanla çevre üzerinde oluşturdukları olumsuzluklar ve bu olumsuz koşulların giderilmesi için harcanan paralar oranında ciddi birer sorun olarak karşımıza çıkabilmektedir. Asbestin mevcut 6 çeşit mineralinden tümünün solunum yoluyla alınması halinde, birinci dereceden kanser nedeni olduğu kesinlik kazanmıştır. Lifleri uzunluğu ve geometrisi ile solunan havadaki lif yoğunluğu ve toza maruz kalma süresi hastalığı artırıcı faktörlerdir. Asbeste maruz kalma, maden işçileri tarafından doğrudan olmakta, buna karşın başta rüzgar ve yüzeysel akışa geçen sular sayesinde çok uzaklara kadar taşınabilmekte ve doğal olarak maden sahası dışında da etkili olabilmektedir. Bu doğal etkileşim dışında, ticari olarak çok geniş bir alanı olan özellikle krizotil asbestin, kullanıldıkları bölgelerdeki malzemelerin zamanla aşınıp eskimesiyle, toz halinde ufalanması, bir sonucu olarak ortaya çıkan bu tozların solunumu ile hastalıklar ortaya çıkmaktadır. Günümüzde kesinlik kazanan bu durum karşısında özellikle ABD ve diğer gelişmiş ülkelerde asbest maden yatakları birer birer kapatılmakta ve asbestten yapılan malzemelerin kullanımı kısıtlanmaktadır. 208
Asbest mineralinin lifli yapısından dolayı solunumla alınmasının kansere neden olduğu kesinlik kazanmıştır. İçilen suyla veya bulaştığı bitkilerin yenilmesiyle sindirim sisteminde aynı etkiyi yapmadığı yönündeki daha etkin görüşlere karşın bu konuda yeterli çalışma yapılmamış olmasının getirdiği şüpheler mevcuttur. Diğer bir değişle insanlar halen asbest borularda taşınan suyu içerken huzursuzluk duymaktadırlar. Sonuç olarak, hastaların akciğer dokularında tremolit'e rastlanmıştır. Koyunların akciğer dokularında da, tremolit bulunmuştur. Canlıların yaşadığı çevreden (evlerden, dere yataklarından vs) alınan örneklerde de tremolit asbest türü belirlenmiştir. Konuyla ilgili yapılması gerekenler Yapılan ve Yapılması Gerekli Çalışmalar başlığı altında belirtildiği sıraya göre bir plan ve program çerçevesinde ve gün geçirmeksizin uygulamaya konulmalıdır. Alınacak tedbirler konusunda gecikilen her an aleyhimize işlemekte olup, boşa harcanan zaman sorunlarının çözümünü daha zorlaştıracak ve çözümsüz kılacaktır. Asbest Konusunda Yapılan Ve Yapılması Gerekenler Asbest konusunda yapılması gerekli araştırma ve incelemeler önem ve öncelik sırası gözetilerek 3 ana başlık altında ele alınabilir. A. Birinci aşamada yapılması gerekenler: 1. Asbest minerallerinin çevreye olan olumsuz etkisinin detaylı araştırılması. a) Asbest çeşitlerinin farklı biyokimyasal özelliklerini belirlemesi. b) Kaya ve topraklar içerisinde, sularda ve havada mevcut asbest miktarının ortaya konulması. 2. Ülkemizdeki asbeste bağlı hastalıkların geriye dönük patolojik yönden araştırmasının yapılması (Arşiv araştırması). 3.Klinik çalışmalarını başlatılması. a) Asbeste bağlı olarak gelişebilecek hastalıkların detaylıca irdelenmesi. b) Ölüm raporları ve mevcut biyopsilerin incelenmesi ( kayıt altına alınması ). c) Asbestle ilgili ölüm ve hastalık oranlarının saptanması( kayıt altına alınması ). A. İkinci aşamada yapılması gerekenler: 1. Asbestin çevreye olan zararının araştırılmasına kapsamlı bir şekilde devam etmek. 209
a) Birinci aşamada elde edilen verilerin güçlendirilebilmesi için söz konusu araziden kaya, toprak, mineral, su ve hava örneklerini alması. b) 1. ve 2. basamak çalışmalarında elde edilen verilerin ışığı altında asbeste bağlı oluşabilecek sağlık riski analizlerini gerçekleştirmesi. 2. Klinik çalışmalarına devam edilmesi. Önceki hasta gurupları ile kontrol guruplarında tüm ada genelinde, radyolojik bulgulara bağlı olarak epidemioloji araştırmalar yapması. 3. Araziden toplanan lif örneklerinin potansiyel kanserojen etkileri ile biyolojik aktivitelerini tayin edilmesi. B. Üçüncü aşamada yapılması gerekenler: 1. Potansiyel sağlık problemlerin ortaya çıkarılması için tıbbi risk tahminlerinin ve analizlerinin yapılması. 2. Klinik çalışmalarla asbestin sağlık üzerindeki etkilerinin araştırılması. 3. İkinci aşamada olduğu gibi lif örneklerinin kanserojen potansiyelleri ile biyolojik aktivitelerini ortaya koymaya devam edilmesi. 4. Sağlıkla ilgili tehlikelerin azaltılması yönünde ıslah metotları ile ilgili tavsiyelerde bulunması. 5. Uzun vadeli izleme metotlarını, prosedürü ve cihazları tanımlanması ve belirlenmesi. Bunlar haricinde de mutlaka bölgenin jeokimyasal, risk ve hasta potansiyel haritalarının çıkartılması, ortak çalışma grupları oluşturarak multidisipliner çalışmalarla (halk sağlıkçılar, Gögüs hastalıkçılar, Jeoloji Mühendisleri gibi ) çalışmalar ışığında sonuça varılmalıdırlar. 210
KAYNAKLAR 1. Ross, M., and Skinner, C. Geology and Health, Geotimes, January- 1994. 2. Mosman, BT and Gee, J, Bernard L. Pulmonary Reactions and Mechanisms of Toxicity of Inhaled Fibers. Toxicology of the Lung, 2nd ed. Edited by D.E. Gardner et al. Ravel Press, Ltd, New York, 371-387,1993. 3. Ross, M, Minerals and Health: The Asbestos Problem Rational Readings on Environmental Concerens, Edited by Jay H. Lehr, Van Nostrand reinhold, New York, 101-115,1992. 4. Dunniga, J., A Scientific Update on Asbestos and health, 1130 Sherbrook & Street West Suit 410, Monteral, Quebec, CANADA, 1990. 5. Ross, M. A survey of Asbestos-Related Disease in Trades and Mining Occupations and in Factory and Mining Communities as a means of predicting Health risk of Non-ocupational Expsure to Fibrous Minerals, American society for testing and materials, Race Street, Philadelphia, USA, 1984. 6. Janssen, Y.,Heintc, N., Marsh, J., Borm, P., and Messman, B. Induction of c-fos and c-jun proto-oncogenes in Target cells of lung and pleura by carcinogenic Fiber,.1994. 7. Mosman, BT, Carcinogenic Potential of Asbestos and non-asbestos Fibers. Environ. Carcino.Rev(J.Environ, Sci. Health) 151-195, 1988. 8. Ross, M. Asurvey of Asbestos-Related Disease in Trades and Mining Occupations and in Factory and Mining Communities as a means of predicting Health risk of Non-ocupational Expsure to Fibrous Minerals, American society for testing and materials, Race Street, Philadelphia, USA, 1984. 9. Selinner, IJ and Lee DHK, Asabestos and Disease, Academic Press, New York, 1978. 10. McDonald, AD and McDonald JC, Caner, 1650-1656, 1980. 11. Nicholson, WJ, Selikoff, IJ, Seidman, H, Lilis, R and Formby, P. Annals of the New York Academy of Sciences. Vol 330, 11-21, 1979. 12. Barış YI, Artvinli M, Bilir N, Sahin AA, Kalyoncu F, Sébastien P. An epidemiogical study in an Anatolian village environmentally exposed to tremolit asbestos ; Non-occupational asbestos related chest diseases in a small Anatolian village. Brit J Ind Med, 45: 838-842, 1988. 211
13. Yazicioğlu S, Ilçayto R, Balci, Sayil BS, Yorulmaz B, Pleural Calcification, Pleural Mesothelioma, and Bronchial Cancers Caused by Tremolite Dust. Thorax, 35:564-569,1980. 14. Şenyiğit A, Babayiğit C, Gökırmak M, Topçu F, Asan E, Coşkunsel M, Işık R, Ertem M. Incidence of malignant pleural mesothelioma due to environmental asbestos fiber exposure in the southeast of Turkey. Respiration ;67:610-614. 2000. 15. Kavak. O, Dalgıç, A, Şenyiğit, A : Medikal Jeoloji ve Önemi, Dicle Tıp Dergisi, cilt 30 sayı : 1-4 sayfa : 89-92 ; 2003. 16. Kavak. O, Dalgıç, A, Şenyiğit, A : İnsan Sağlığına Etki Eden Mineraller ve Analiz yöntemleri : Dicle Tıp Dergisi, cilt 31 sayı : 1 sayfa : 69-75 ; 2004. 17. Barış YI. Asbestos and erionite related chest diseases. Ankara, Turkey. Semih Ofset Mat. Lmd Co, ; 62-109. 1987. 18. Barış YI, Bilir N, Artvinli M. Et al : An epidemiological study on an Anatolian village environmentally exposed to tremolite asbestos. Br J Indust Med, : 45: 838-40. 1988. 19. Yazıcıoğlu S, Ilcayto R, Balcı K. Et al. Pleural calcification,pleural mesotheliomas and bronchial cancers caused by tremolite dust.thorax, ;35: 564-569. 1980. 20. Barış YI, Simonato L, Artvinli M. Et al. Epidemiological and environmental evidence of health effects of exposure to erionite fibers: a four year study in the Cappadocian region of Turkey. Int J Cancer; 39:10-17. 1987. 21. Selcuk ZT,, Çöplü, L, Emri S, et al: Malignant pleurall mesot. due to environmental mineral fiber oxposure in Turkey : analysis of 135 cases. Chest;102:790-796. 1992. 212