Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği Uygulamaları

Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği Uygulamaları Mehmet ALKAN, Yük Tevzi Dairesi Başkanlığı, Elektrik Kalite Hizmetleri Müdürü, TEİAŞ mehmet.alkan@teias.gov.tr mehmetal60@gmail.com 18 Kasım 2011 - İstanbul Enerji Hukuku Araştırma Enstitüsü

Gündem Yan Hizmetlerin Tedarik Edilmesine İlişkin Genel Esaslar Uygulanmakta Olan Yan Hizmetler Primer Frekans Kontrol Hizmeti Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti Reaktif Güç Kontrolü Hizmeti Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliğinde Yapılan Yeni Düzenlemeler Uygulamada Karşılaşılan Güçlükler Hedeflenen Yan Hizmet Yapısı 1

Dünya uygulamaları, yabancı uzman görüşleri ve TEİAŞ ın içinde bulunduğu koşullar değerlendirilerek tedarik metodolojisi geliştirilmiştir; Dünya Uygulamaları İspanya (RED Electrica) Fransa (RTE) Nordpool California (Amerika) PJM (Amerika) TEİAŞ ın Mevcut Durumu Üretimde yüksek kamu payı Arz-talep dengesi Sistem güvenliği Altyapı gereksinimleri UCTE hedefi Mevzuattan gelen kısıtlar Yabancı Uzman Görüşleri Ödeme yapılmaması Sabit fiyat Fırsat maliyeti Yan hizmet ihaleleri Yan Hizmetler Tedarik Yöntemi Mevcut durum ve ENTSO-E hedefleri göz önünde bulundurularak Kısa ve Orta vadede TEIAS ın ihtiyaçlarını karsılayabilecek bir yöntem benimsenmistir. 3

Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği kapsamında 7 adet hizmet tanımlanmaktadır Yönetmelik kapsamında aşağıdaki hizmetler yer almaktadır; Primer Frekans Kontrolü Sekonder Frekans Kontrolü Bekleme Yedekleri Anlık Talep Kontrolü Reaktif Güç Kontrolü Oturan Sistemin Toparlanması Bölgesel Kapasite Kiralama Yönetmelikte tanımlanan bu hizmetlerin halihazırda üç tanesi ödemeye esas olarak uygulanmaktadır; Primer Frekans Kontrolü Sekonder Frekans Kontrolü Reaktif Güç Kontrolü 5

Yan Hizmetlerin tedarikine ilişkin işlemler aşağıdaki genel esaslar çerçevesinde yürütülür Yan hizmetler, bu hizmetlerin etkin şekilde sağlanmasını temin eden, yan hizmetlerin sağlanmasına ilişkin maliyetleri en aza indiren, eşit taraflar arasında ayrım gözetmeyen ve yan hizmet sağlama yeteneğine sahip yeni üretim ve tüketim tesisi yatırımlarını teşvik edici yöntemler ile tedarik edilir, TEİAŞ, yan hizmet sağlayacak tesis ve/veya tüzel kişilerin belirlenmesi, gerektiği durumda yan hizmet anlaşmalarının imzalanması ve hizmetin sağlanması hususlarında, teknik gereklilikler, sistem şartları ve bölgesel gereklilikleri de dikkate alarak, eşit taraflar arasında ayrım gözetmeksizin hareket eder, TEİAŞ ın, arz kalitesi ve işletme koşullarına ilişkin kriterler doğrultusunda iletim sisteminin işletimini sağlayacak yan hizmetleri, sistemin işletme güvenliği ve sistem bütünlüğü sağlanacak ve yan hizmetlerin tedarik edilmesine ilişkin maliyetleri en aza indirecek şekilde tedarik etmesi esastır. TEİAŞ, sağlanan yan hizmetleri izlemek ve kontrol etmekle yükümlüdür. Tüzel kişilerce sunulan yan hizmetlerin izlenmesi, hizmetin sunulduğu tesisin bağlı bulunduğu ilgili BYTM ve/veya Sistem İşletmecisi nin sorumluluğundadır. Yan hizmet sağlayacak tesislerin izlenebilir olmaları esastır. Yan hizmet sunan tüzel kişiler, TEİAŞ ın izleme sistemi ile veri alışverişi gerçekleştirmek üzere bağlantı kurulması için gerekli yazılım ve donanımı sağlamakla yükümlüdürler. TEİAŞ, yan hizmet sağlamakla yükümlü ya da yan hizmet sağlamak üzere TEİAŞ tarafından tespit edilmiş olan tesislerin yan hizmet sunabilme özelliklerini Elektrik Piyasası Şebeke Yönetmeliği nde belirtilen yöntemler çerçevesinde herhangi bir zamanda test edebilir ve/veya test ettirebilir. 6

Yan Hizmet Performans Testleri, EPŞY göre; Md.4-108, Performans testleri: Üretim ve tüketim tesislerinin yan hizmet sağlama kapasitelerinin tespiti amacıya uygulanan testleri, 115, Primer frekans kontrol rezerv kapasitesi: Primer frekans kontrol performans testleri neticesinde belirlenen ve primer frekans kontrol hizmet anlaşmalarında yer alan, sistem frekansında ±200 mhz lik frekans sapması oluşması durumunda ilgili üretim tesisi tarafından etkinleştirilmesi gereken rezerv miktarının tamamını, Md.8-(4), primer frekans kontrol ve/veya sekonder frekans kontrol ve/veya reaktif güç kontrolüne katılımı zorunlu olan yeni bir üretim tesisinin ticari işletmeye geçebilmesi için, geçici kabul işlemlerinin tamamlanmasından önce TEİAŞ ile üretim faaliyeti gösterecek lisans sahibi tüzel kişi arasında ilgili yan hizmet anlaşmasının imzalanması esastır. Md.9-c, Kullanıcı; yan hizmetlere ilişkin olarak TEİAŞ tarafından belirlenen performans testlerinin akredite edilmiş yetkili bir kuruluşça gerçekleştirilmesini sağlar, Md.21-6 ( c), Hız regülatörü; primer frekans kontrol performans testleri ile belirlenen azami primer frekans kontrol rezerv kapasitesini sağlayacak şekilde 126 ncı Maddede belirtilen esaslar dahilinde bir hız eğimi ile çalışacak şekilde ayarlanır, Md106-2, Yan hizmetlere ilişkin performans testlerinin ilgili yan hizmetin sunulmaya başlanmasından önce yapılması ve ilgili yan hizmet anlaşmasında belirlenecek periyotlarla tekrarlanması esastır. Yapılacak izleme ve kontroller neticesinde TEİAŞ ın gerekli görmesi halinde, ilgili testler daha önce de tekrarlanabilir. 7

Gündem Yan Hizmetlerin Tedarik Edilmesine İlişkin Genel Esaslar Uygulanmakta Olan Yan Hizmetler Primer Frekans Kontrol Hizmeti Sekonder Frekans Kontrol Hizmeti Reaktif Güç Kontrolü Hizmeti Uygulamada Karşılaşılan Güçlükler Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliğinde Yapılan Yeni Düzenlemeler Hedeflenen Yan Hizmet Yapısı 8

Entso-e de yük-frekans kontrolu Sistem Frekansı Aktive eder Frekanstaki değişimi sınırlar Primer Kontrol Primer rezervleri boşaltır Büyük bir yük kaybı sonrası primer rezervleri boşaltır Aktive eder Devreye girer Sekonder Kontrol Sekonder rezervleri boşaltır Devreye girer Tersiyer Kontrol 9

Entso-e de yük-frekans kontrolu

Yan Hizmetler ve Dengeleme Piyasası İlişkisi Yan Hizmetler (sistem işletim önceliklerinin etkin olduğu alan) Dengeleme Güç Piyasası (YAL/YAT optimizasyonunun etkin olduğu alan) Fiyat MWh Tersiyer Kontrol Tersiyer Kontrol (-İşletme Yedekleri) (Kapasite Kiralama) YAL/YAT Optimizasyonu Rezervler Sekonder Kontrol Sekonder Frekans Kontrolü (AGC) Primer Kontrol Primer Frekans Kontrolü Primer frekansın devrede olduğu fakat primer kontrolün sekonder kontrol ile yer değiştirdiği alan 30 sn. 15 dak. 11

Entso-e Çerçevesinde Yan Hizmetler Bekleme yedekleri Tersiyer Kontrol Tersiyer Kontrol (-İşletme Yedekleri) (Kapasite Kiralama) YAL/YAT Optimizasyonu Sekonder Kontrol Sekonder Frekans Kontrolü (AGC) Primer Kontrol Primer Frekans Kontrolü Primer frekansın devrede olduğu fakat primer kontrolün sekonder kontrol ile yer değiştirdiği alan 30 sn. 15 dak. 12

Yan Hizmetlerin Tedarik Edilmesi EPŞY Md. 125 gereği, Primer frekans kontrol, Sekonder frekans kontrol ve tersiyer kontrol hizmetlerini bir arada sunan bir ünite için Primer frekans kontrol rezerv miktarının, Sekonder frekans kontrol rezerv miktarının ve Tersiyer kontrol rezerv miktarının dağılımı aşağıdaki şekilde gösterildiği gibidir. P max P maxrt P maxrs RPA RP RT + RS RSA RS P minrs P minrt P min RPA RT - RP

Primer Rezervlerin Sıralı Seçime Dayalı Olarak Tedarik Edilmesi Primer rezervlerin tedarik mekanizması Gün Öncesi Piyasası ve Dengeleme Güç Piyasası ile ilişki içindedir. Gün Öncesi Piyasası sonuçlarına göre üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiler santrallerine ilişkin GÜP lerini belirlerler ve rezerv planlaması yaparlar. Gün Öncesi Primer Rezerv Miktarı Bildirimi Günün her bir saati için adına kayıtlı her bir üretim tesisinin sağlayacağı primer frekans kontrol rezerv miktarı ve başka bir tüzel kişiden sağlanacak rezerv miktarı bildirilir. Dengeleme Güç Piyasası Üretim tesisleri bildirimde bulundukları primer frekans kontrolü rezerv miktarını ayırırlar. Gün Öncesi Piyasası sonrasında primer rezervler ayrıldıktan sonra arta kalan tüm emreamade kapasite Dengeleme Güç Piyasasına teklif edilir. 14

Primer Frekans Kontrolüne Katılım Aşağıda belirtilen üretim tesisleri hariç olmak üzere kurulu gücü 50 MW ve üzerinde olan tüm üretim tesislerinin primer frekans kontrolüne katılımları zorunludur: Kanal veya nehir tipi hidroelektrik üretim tesisleri, Rüzgar enerjisine dayalı üretim tesisleri, Güneş enerjisine dayalı üretim tesisleri, Dalga enerjisine dayalı üretim tesisleri, Gel-git enerjisine dayalı üretim tesisleri. Üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiler, adlarına kayıtlı bulunan ve belirtilen niteliklere sahip üretim tesislerinin toplam kurulu güçlerinin en az primer frekans kontrolüne katılım oranı seviyesinde (mevcut durumda %1,00) primer frekans kontrol rezerv miktarı sağlayacak şekilde ve sürekli olarak primer frekans kontrol hizmetine katılmakla yükümlüdürler. Üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiler sağlamakla yükümlü oldukları primer frekans kontrol rezerv miktarını kendi adlarına kayıtlı üretim tesislerinden ya da üretim faaliyeti gösteren başka bir tüzel kişiden sağlayabilirler. Üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiler, primer frekans kontrolü için ayırmış oldukları rezervleri dengeleme mekanizması kapsamında başka bir piyasaya teklif edemez veya ikili anlaşmalar yoluyla satamazlar. Primer frekans kontrolüne katılmakla yükümlü tüzel kişilerin primer frekans kontrolüne katılmak üzere TEİAŞ a başvuruda bulunarak primer frekans kontrol hizmet anlaşmasını imzalaması zorunludur. 15

Hız Eğimi EPŞY Md. 126 göre, Primer frekans kontrol hizmeti sunan ünitelerin sistemdeki frekans sapmalarına göre aktif güç çıkışı aşağıdaki grafikte modellendiği gibi olmaktadır. P (MW) P GN P set + RP P set P set - RP f G f 0 f 0 f G f f f (Hz) 47,5 49,8 50-f 0 50,0 50+f 0 50,2 52,0

Primer Frekans Kontrolü Tedarik Süreci TEİAŞ Primer frekans kontrolü katılım oranının belirlenmesi TEİAŞ Primer frekans kontrol birim hizmet bedelinin belirlenmesi Günlük olarak tekrarlanan işlemler TEİAŞ ÜFGTK* ile primer frekans kontrol hizmet anlaşmaları imzalanması ÜFGTK Yükümlülüğün transferi anlaşmaları yapılması Saat 16.00 Saat 17.00 ÜFGTK Sağlanacak primer frekans kontrol rezerv miktarının bildirilmesi TEİAŞ Bildirimlerin kontrol edilmesi Primer frekans kontrol hizmet anlaşmaları *ÜFGTK = Üretim Faaliyeti Gösteren Tüzel Kişi Gerçek zamanda sürekli ÜFGTK Primer frekans kontrolü tepkisi verilmesi 17

Primer Frekans Kontrolüne Katılım Oranının Hesaplanması Primer Frekans Kontrolüne Katılım Oranı ~ % 1 Sistem İşletmecisi tarafından tespit edilen toplam PFK yedeği Kanal veya nehir tipi hidroelektrik üretim tesisleri ile rüzgar, güneş, dalga, gel-git enerjisine dayalı üretim tesisleri hariç olmak üzere 50 MW ve üzerindeki üretim tesislerinin toplam kurulu gücü ~ 400 MW ~ 43.4 GW Sistem İşletmecisi tarafından tespit edilen toplam primer frekans kontrol yedeği ENTSO-e ile senkron paralel işletme süresi neticesinde belirlenmiştir. Kanal veya nehir tipi hidroelektrik üretim tesisleri ile rüzgar, güneş, dalga, gel-git enerjisine dayalı üretim tesisleri hariç olmak üzere 50 MW ve üzerindeki üretim tesislerinin toplam kurulu gücü işletmedeki santrallerin güncel durumuna göre revize edilecektir. 18

1. Çeyrek 2. Çeyrek 3. Çeyrek 4. Çeyrek 1. Çeyrek 2. Çeyrek 3. Çeyrek 4. Çeyrek 1. Çeyrek 2. Çeyrek 3. Çeyrek 4. Çeyrek Primer Frekans Kontrol Hizmetinin Ücretlendirilmesi Primer frekans hizmeti sağlanmasına ilişkin temel maliyet bileşeni ayrılan rezerve ilişkin tesis kapasite bedeli dir. Primer frekans kontrol hizmeti, 3 aylık dönemler için Fiyat Tespit Komisyonu tarafından belirlenen sabit bir birim bedel üzerinden ücretlendirilir. İmzalanan primer frekans kontrol hizmet anlaşmaları uyarınca üretim faaliyeti gösteren tüzel kişilere primer frekans kontrol rezerv miktarını sağladıkları toplam süre ve miktar için, belirlenen Primer Frekans Kontrol Birim Hizmet Bedeli üzerinden ödeme yapılır. TL/MWh 30 27.76 25 20 15 10 5 0 8.34 1.75 0.84 1.07 0.13 12.62 10.73 2.71 10.73 5.39 1.73 Primer Birim Hizmet Bedeli tamamen Dengeleme Güç Piyasası kapsamında verilen teklif fiyatlarına ve ortaya çıkan Saatlik Sistem Marjinal Fiyatlarına endeksli olarak hesaplanmaktadır. 2009 2010 2011 19

Primer Frekans Kontrol Hizmet Anlaşmaları Anlaşmaların Esasları TEİAŞ tarafından hazırlanıp Kurul tarafından onaylanan standart primer frekans kontrol hizmet anlaşmaları imzalanır. Primer frekans kontrolüne katılmakla yükümlü her bir üretim faaliyeti gösteren tüzel kişi ile belirtilen niteliklere sahip tüm üretim tesislerini kapsayacak şekilde tek bir primer frekans kontrol hizmet anlaşması imzalanması esastır. Anlaşmaların İçeriği Performans testleri sonuçlarını içerir belgeler (sağlayabilecekleri azami ve asgari rezerv kapasiteleri) Üretim faaliyeti gösteren tüzel kişinin MW cinsinden sağlamakla yükümlü olduğu rezerv miktarı, Rezerv miktarının sağlanacağının anlaşma süresince garanti edildiğini gösterir taahhütname, Anlaşma kapsamındaki üretim tesislerinin teknik özellikleri. 20

Yükümlülüğün Transferi Esaslar Üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiler sağlamakla yükümlü oldukları primer frekans kontrol rezerv miktarının tamamını ya da bir kısmını primer frekans kontrol hizmet anlaşması imzalamış olan başka bir tüzel kişiden sağlayabilirler. Yükümlü olan tüzel kişinin ve yükümlülüğün transfer edildiği tüzel kişinin bir gün öncesinde saat 16:00 a kadar Sistem İşletmecisi ne PYS aracılığıyla bildirimde bulunması esastır. Primer frekans kontrolü yükümlülüğünün transferi Sistem İşletmecisi nin onayı ile birlikte geçerlilik kazanır. Primer Birim Hizmet Bedeli (PBHB): 10 TL/MW/h Sistem Marjinal Fiyatı (SMF): 150 TL/MWh Üretici 1 Üretici 2 Üretici 3 Değişken Maliyet 90 105 160 Fırsat Maliyeti 60 45 0 45 TL/MW/h Primer Rezerv Yükümlülüğü Kayıp Gelir / Elde Edilen Gelir Yükümlülüğün Transferi ile Elde Edilen Gelir 5 0 10 5 10 300/50 450/100 0/50 75 (300-225) 100 325 (100+225) 21

Primer Frekans Kontrolüne İlişkin Bildirimler Bildirim Esasları Tüzel kişiler kendi adlarına kayıtlı üretim tesislerince ve/veya başka bir tüzel kişiden bir gün sonrası için sağlayacakları primer frekans kontrol rezerv miktarını her gün saat 16:00 a kadar gün öncesi üretim/tüketim programları ile beraber, saatlik bazda Sistem İşletmecisine PYS aracılığıyla bildirir. Bildirilen bu değerlerin primer frekans kontrol hizmet anlaşmalarında belirtilen, üretim tesislerinin MW cinsinden sağlayabilecekleri azami ve asgari primer frekans kontrol rezerv kapasiteleri dahilinde olması esastır. Sistem İşletmecisi, yapılan bildirimleri her gün saat 17:00 a kadar kontrol ederek yapılan bildirimlerin sistem gereksinimlerini karşılayıp karşılamadığını ve yapılan bildirimlerde hata olup olmadığını tespit eder. Sistem İşletmecisi uygun olmayan ve hatalı bildirimlere ilişkin ilgili piyasa katılımcısı ile bağlantıya geçerek gerekli düzeltmelerin yapılmasını sağlar. 22

Primer Frekans Kontrolüne İlişkin Cezai Yaptırımlar (1/3) Devrede olan bir üretim tesisinin arıza sebebiyle veya dengeleme güç piyasası kapsamında Sistem İşletmecisi nden almış olduğu bir yük atma talimatı sebebiyle devre harici olması durumları hariç olmak üzere, bir üretim tesisinin Sistem İşletmecisi ne bildirimde bulunulan primer frekans kontrol rezerv miktarının Elektrik Piyasası Şebeke Yönetmeliğinde belirlenen tolerans dışında hizmet verdiğinin tespit edilmesi durumunda, ilgili üretim lisansı sahibi tüzel kişiye ihlalin söz konusu olduğu fatura dönemi için kesilecek ceza tutarı aşağıdaki formüle göre hesaplanır: Bir üretim faaliyeti gösteren tüzel kişinin adına kayıtlı bir üretim tesisi tarafından fatura dönemi boyunca bildirilen Primer Frekans Kontrol Rezerv Miktarlarının ortalaması PFKCT l p, f, u, s k k s1 p, f PBHB f 5 (1 KS p, f, u, s ) 250 max min (1 KS p, f, u, s ) 10, 1, 0 u1 BST p, f, u s1 s1 k PFKRM Primer Frekans Kontrol Birim Hizmet Bedeli (YTL/MWh) İlgili üretim tesisinin Primer Frekans Kontrol Rezerv Miktarını sağlamadığı saatler 10 saatlik tolerans 23

Primer Frekans Kontrolüne İlişkin Cezai Yaptırımlar (2/3) Belirli durumlar altında cezai yaptırımlardan muafiyet söz konusudur. Devrede olan bir üretim tesisinin devre harici olması veya minimum kararlı üretim düzeyinin altına düşmesi durumunda, önce sözlü daha sonra da ilgili BYTM ye yazılı bildirimde bulunulması koşulu ile, ilgili gün için belirtilen cezai yaptırımlar uygulanmaz. Üretim tesisinin herhangi bir gün saat 08:00 sonrasında devre harici olması durumunda ayrıca takip eden gün için de devre harici olan üretim tesisinin primer frekans kontrol hizmeti sağlayamamasından dolayı cezai yaptırım uygulanmaz. Üretim tesisinin bu süre içinde devreye girmesi durumunda, üretim tesisinin KGÜP seviyesine çıkması ile birlikte yükümlülüğü yeniden başlar. Devre harici olma durumunun takip eden günlerde de devam etmesi halinde üretim faaliyeti gösteren tüzel kişinin yükümlülüğünü, adına kayıtlı bulunan diğer üretim tesislerinden veya yükümlülüğün transferi yoluyla primer frekans kontrol hizmet anlaşması imzalamış olan başka bir üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiden sağlaması esastır. 1. Gün 2. Gün 00.00 08.00 16.00 24.00 08.00 16.00 24.00 24

Primer Frekans Kontrolüne İlişkin Cezai Yaptırımlar (3/3) Yükümlülük Miktarı Kadar Bildirimde Bulunmanın Sürekli İhlali Üretim faaliyeti gösteren tüzel kişinin sağlamakla yükümlü olduğu primer frekans kontrol rezerv miktarının en az %90 ını kapsayacak şekilde bildirimde bulunmakta ihlale düştüğü bir fatura dönemi için 20 saat dilimi ve üzeri sayıda tespit edilirse TEİAŞ, ihlalin devamını engellemek için ilgili fatura dönemi içerisinde yazılı uyarıda bulunur. İlgili yıl içerisinde uyarı yazısını takip eden herhangi bir fatura döneminde de üretim faaliyeti gösteren tüzel kişi tarafından ihlalin aynı şekilde devam ettirilmesi halinde... TEİAŞ rapor düzenleyerek kuruma başvurur Bildirimlerin Yerine Getirilmesinin Sürekli ihlali Primer frekans kontrol tepkisini Elektrik Piyasası Şebeke Yönetmeliğinde belirtilen toleransın dışında verdiği tespit edilen üretim lisansı sahibi tüzel kişilerin bu ihlale bir fatura dönemi içinde 60 saat dilimi ve üzeri sayıda düşmesi durumunda, TEİAŞ, ihlalin devamını engellemek için yazılı uyarıda bulunur. İlgili yıl içerisinde uyarı yazısını takip eden herhangi bir fatura döneminde de üretim faaliyeti gösteren tüzel kişi tarafından ihlalin aynı şekilde devam ettirilmesi halinde... Kurum raporu inceleyerek ihlal tespiti halinde, ilgili üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiye Kanunun 11 inci Maddesi uyarınca yaptırım uygular. 25

Gün Öncesi Piyasası ve Dengeleme Güç Piyasası nın sonuçlanmasının ardından Sekonder Rezervlerin planlaması gerçekleştirilir Gün Öncesi Piyasası Üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiler sağlamakla yükümlü oldukları primer frekans kontrol rezerv miktarını kendi adlarına kayıtlı üretim tesislerinden ve/veya üretim faaliyeti gösteren başka bir tüzel kişiden sağlayabilecek şekilde Gün Öncesi Piyasasına teklif verirler. Katılımcılar sekonder frekans kontrolü için rezerv ayırmazlar. Primer Rezerv Miktarı Bildirimi Gün Öncesi Piyasası sonuçlarına göre üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiler santrallerine ilişkin GÜP lerini belirlerler ve rezerv planlaması yaparlar. Günün her bir saati için adına kayıtlı her bir üretim tesisinin sağlayacağı primer frekans kontrol rezerv miktarı ve başka bir tüzel kişiden sağlanacak rezerv miktarı bildirilir. Dengeleme Güç Piyasası Üretim tesisleri bildirimde bulundukları primer frekans kontrolü rezerv miktarını ayırırlar. Gün Öncesi Piyasası sonrasında primer rezervler ayrıldıktan sonra arta kalan tüm emre amade kapasite Dengeleme Güç Piyasasına teklif edilir. Katılımcılar sekonder frekans kontrolü için rezerv ayırmazlar Sekonder Rezerv Planlama En yüksek yük alma teklif fiyatına sahip üretim tesisinden başlayarak sekonder frekans kontrolü sağlayacak üretim tesisleri seçilir. Seçilen üretim tesislerinin sekonder kontrol yedeği ihtiyacını karşılamakta yetersiz kalması durumunda sekonder frekans kontrol tepkisi sağlanabilecek kapasite yük alma, yük atma talimatlarıyla oluşturulur. 27

Sekonder Frekans Kontrolüne Katılım Aşağıda belirtilen üretim tesisleri hariç olmak üzere kurulu gücü 100 MW ve üzerinde olan tüm üretim tesislerinin sekonder otomatik üretim kontrol sistemi tarafından gönderilecek sinyalleri alan ve işleyen teçhizat vasıtasıyla sekonder frekans kontrol hizmeti verebilme özelliğine sahip olmaları zorunludur: Kanal veya nehir tipi hidroelektrik üretim tesisleri, Rüzgar enerjisine dayalı üretim tesisleri, Güneş / Dalga / Gel-git enerjisine dayalı üretim tesisleri, Kojenerasyon tesisleri, Jeotermal üretim tesisleri. Belirtilen niteliklere sahip üretim tesisi bulunan üretim faaliyeti gösteren bir tüzel kişinin sekonder frekans kontrolüne katılmak üzere TEİAŞ a başvuruda bulunarak sekonder frekans kontrol hizmet anlaşması imzalaması zorunludur. Alınacak sekonder frekans kontrolü rezerv miktarı, Sistem İşletmecisi tarafından verilen talimatlar neticesinde ilgili üretim tesisleri tarafından sağlanır. Sistem İşletmecisi nin sekonder frekans kontrolü hizmeti sağlayacak üretim tesislerini sistem kısıtlarını dikkate alarak ve toplam sekonder frekans kontrol hizmeti maliyetini en aza indirecek şekilde seçmesi esastır. TEİAŞ tarafından sekonder frekans kontrol hizmeti sağlayan üretim faaliyeti gösteren tüzel kişilere yapılacak ödemelerde, ilgili üretim tesisine ilişkin ortalama fırsat maliyetlerinin karşılanması esastır. 28

Sekonder Frekans Kontrolü Tedarik Süreci TEİAŞ ÜFGTK* ile sekonder frekans kontrol hizmet anlaşmaları imzalanması sekonder frekans kontrol hizmet anlaşmaları Günlük olarak tekrarlanan işlemler Ertesi Gün Saat 15.00 TEİAŞ Gerçekleşen ortalama fırsat maliyetinin hesaplanarak bildirilmesi TEİAŞ Sekonder kontrol yedeğinin belirlenmesi *ÜFGTK = Üretim Faaliyeti Gösteren Tüzel Kişi Saat 16.00 ÜFGTK GÜP, YAL, YAT ve primer rezerv miktarının bildirilmesi TEİAŞ Bildirimlerin kontrol edilmesi TEİAŞ Sekonder frekans kontrol sağlayacak tesislerin seçilmesi Sekonder kontrol yedeği karşılandı mı? Gerçek zamanda sürekli ÜFGTK Sekonder frekans kontrolü tepkisi verilmesi Evet Saat 17.00 Saat 18.30 Hayır TEİAŞ YAL, YAT talimatlarıyla yeterli kapasite oluşturulması

Sekonder Frekans Kontrol Hizmet Anlaşmaları Anlaşmaların Esasları TEİAŞ tarafından hazırlanıp Kurul tarafından onaylanan standart sekonder frekans kontrol hizmet anlaşmaları imzalanır. Sekonder frekans kontrolüne katılmakla yükümlü her bir üretim faaliyeti gösteren tüzel kişi ile belirtilen niteliklere sahip tüm üretim tesislerini kapsayacak şekilde tek bir sekonder frekans kontrol hizmet anlaşması imzalanması esastır Anlaşmaların İçeriği Performans testleri sonuçlarını içerir belgeler Rezerv miktarının sağlanacağının anlaşma süresince garanti edildiğini gösterir taahhütname, Anlaşma kapsamındaki üretim tesislerinin teknik özellikleri ve MW cinsinden sağlayabilecekleri sekonder frekans kontrol rezerv kapasiteleri - 30

Sekonder Frekans Kontrolü Sağlayacak Tesislerinin Seçilmesi Ortalama Fırsat Maliyetine Dayalı Seçim Gün öncesi üretim/tüketim programları ve dengeleme güç piyasasına verilen yük alma, yük atma teklifleri dikkate alınarak PYS nin sekonder frekans kontrol modülü aracılığıyla gerçekleştirilir. Her gün saat 17:00-18:30 arasında; Sistem İşletmecisi tarafından sekonder frekans kontrolü sağlayabilecek GÜP seviyesinde olan üretim tesislerinin verdikleri yük alma teklifleri her bir saat için azalan fiyat sırasına dizilir. Sıralama yapılırken fiyatlar her bir üretim tesisi için yük alma teklif fiyatlarının en düşük olanı, miktarlar ise yük alma teklif miktarları ve üretim tesislerinin sağlayabilecekleri azami ve asgari sekonder frekans kontrol rezerv kapasiteleri dikkate alınarak oluşturulur. Oluşturulan sıralamaya göre ilgili günün her bir saati için üretim tesisleri sekonder kontrol yedeği ihtiyacını karşılayacak şekilde seçilir. YAL-YAT Talimatlarıyla Kapasite Oluşturulması Herhangi bir saat için sıralamayı oluşturan üretim tesislerinin sekonder kontrol yedeği ihtiyacını karşılamakta yetersiz kalması durumunda saat 18:00-18:30 arasında; Dengeleme güç piyasası kapsamında ilgili saat için fiyat sırasına dizilen yük alma ve yük atma teklifleri ile sekonder frekans kontrol tepkisi sağlanabilecek kapasite oluşturulur. Bu kapasitenin sistemde enerji dengesizliğine yol açmaması için gereken yük alma veya yük atma talimatları sistem kısıtları dikkate alınarak mümkün olan en düşük maliyet sağlanacak şekilde verilir. GÜP=EAK EAK Yük Atma Üretim Tesisi 1 Sekonder frekans kontrol tepkisi sağlanabilmesi için kapasite oluşturmak veya bu işlem sırasında sistemde ortaya çıkabilecek enerji dengesizliğini önlemek amacıyla verilen yük alma ve yük atma talimatları 2 (iki) kodu ile etiketlenir. GÜP=MKÜD Yük Alma Üretim Tesisi 2

Sekonder Frekans Kontrol Hizmetinin Ücretlendirilmesi Bir üretim tesisinin birim fırsat maliyeti Net sekonder frekans kontrolü rezerv miktarı Sekonder frekans kontrolüne katılım süresi (saat) k m max ( SMF f, s YALTF f, p, u, s ),0 SRM f, p, u, s max ( DM f, p, u, s ),0 SKS f, p, u, s SFKT f, p 60 u1 s1 Ücretlendirme Esasları Sekonder frekans hizmeti sağlanmasına ilişkin temel maliyet bileşeni fırsat maliyeti dir. Talimat alan üretim tesisleri için adına kayıtlı bulundukları üretim faaliyeti gösteren tüzel kişilere ortalama fırsat maliyetini yansıtan bedel üzerinden ödeme yapılır. Yük alma, yük atma talimatları ile sekonder frekans kontrol tepkisi sağlanabilmesi için oluşturulan kapasite için, bir fırsat maliyeti oluşmaması sebebiyle, ayrıca bir fırsat maliyeti ödemesi yapılmaz. İmzalanan sekonder frekans kontrol hizmet anlaşması kapsamında bulunmasına rağmen talimat almayan üretim tesisleri için sekonder frekans kontrolüne ilişkin herhangi bir ödeme yapılmaz. Sistemin dengeleme güç piyasasında yük atma yönünde olduğu saatler için ortalama fırsat maliyeti sıfırdır. Sistem İşletmecisi bir önceki gün sekonder frekans kontrolü sunmuş olan üretim tesislerine, oluşan ortalama fırsat maliyetlerine ilişkin bildirimde bulunur.

Reaktif Güç Kontrolü Hizmeti Reaktif Güç Kontrol Hizmeti, ilgili tesisin bağlı bulunduğu baranın gerilimini regüle etmek amacıyla Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği hükümlerine göre Reaktif Güç Kontrolüne katılmaları zorunlu olan üretim tesislerinin ünitelerinin jeneratör veya senkron kompansatör olarak çalışması sırasında sisteme reaktif güç vermesi veya sistemden reaktif güç çekmesi yolu ile sağlanır. Reaktif Güç Kontrolü Hizmeti, Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği uyarınca üç şekilde tedarik edilir: Aşırı ve düşük ikazlı olarak EPŞY de belirlenen güç faktörleri arasında, Aşırı ve düşük ikazlı olarak belirlenen güç faktörleri arasında nominal çıkış vermesini sağlayan kapasitenin dışında, Senkron Kompansatör olarak, 34

Reaktif Güç Kontrol Hizmetine Katılım Aşırı ve düşük ikazlı olarak EPŞY de belirlenen güç faktörleri arasında İletim ve dağıtım sistemine bağlı lisanslı tüm üretim tesislerinin otomatik gerilim regülatörü vasıtasıyla ve/veya iletim veya dağıtım sistem işletmecisinin talimatları doğrultusunda reaktif güç kontrolüne katılımları zorunludur. Aşırı ve düşük ikazlı olarak belirlenen güç faktörleri arasında nominal çıkış vermesini sağlayan kapasitenin dışında Adlarına kayıtlı bulundukları üretim faaliyeti gösteren tüzel kişi ile TEİAŞ veya bağlı bulundukları dağıtım lisansı sahibi tüzel kişi arasında reaktif güç kontrolüne ilişkin yan hizmet anlaşması bulunması esastır. Senkron Kompansatör olarak Adlarına kayıtlı bulundukları üretim faaliyeti gösteren tüzel kişi ile TEİAŞ veya bağlı bulundukları dağıtım lisansı sahibi tüzel kişi arasında reaktif güç kontrolüne ilişkin yan hizmet anlaşması bulunması esastır. 35

Reaktif Güç Kontrol Hizmeti Katılımcıları İletim sistemine bağlı kurulu gücü 30 MW ve üstünde olan lisanslı tüm üretim tesisleri ve dağıtım sistemine bağlı lisanslı tüm üretim tesislerinin aşırı ikazlı olarak 0.85 ve düşük ikazlı olarak 0.95 güç faktörleri arasında otomatik gerilim regülatörü vasıtasıyla ve/veya iletim veya dağıtım sistem işletmecisinin talimatları doğrultusunda reaktif güç kontrolüne katılımları zorunludur. Sistem İşletmecisi nin gerekli gördüğü durumlarda iletim sistemine bağlı ve kurulu gücü 30 MW tan az olan lisanslı üretim tesisleri de reaktif güç kontrolüne katılacaktır. Rüzgâr enerjisine dayalı üretim tesislerinin Elektrik Piyasası Şebeke Yönetmeliğinde belirtilen sınırlar dâhilindeki güç faktörü değerleri için her noktada çalışabilir olmaları zorunludur. 36

Reaktif Güç Kontrol Hizmeti Tedarik Süreci Reaktif Güç Kontrolü Hizmet Anlaşması İmzalanması İçin Yapılması Gerekenler TEİAŞ, sistemin bölgeler bazında ihtiyaç duyacağı reaktif güç ihtiyacını belirler. Tüzel kişiler ile TEİAŞ arasında reaktif güç kontrolüne ilişkin yan hizmet anlaşması imzalanır. Gerçek zamanda sisteme reaktif güç verilmesi veya sistemden reaktif güç çekilmesine ilişkin talimatlar Sİ tarafından bildirilir. 1. Anlaşma imzalamak üzere TEİAŞ a başvuruda bulunulması 2. Reaktif Güç Performans Testlerinin tamamlanması 3. Gerekli ölçüm (Scada, Mahalli Kayıt Sistemi) ekipmanının kurulması 4. Taahhütnamenin imzalanması 5. TEİAŞ ın belirleyeceği zaman planı doğrultusunda anlaşmanın imzalanması Yeni bir üretim tesisinin ticari işletmeye geçmesi aşamasında geçici kabul işlemlerinin tamamlanmasından önce; Yukarıda belirtilen 1.-5. adımların tamamlanması veya Üretim tesisinin daha önce imzalanmış olan bir Reaktif Güç Kontrolü Hizmet Anlaşması kapsamına dahil edilmesi, 37

Reaktif Güç Kontrol Hizmeti Tedarik Süreci Gün Öncesinde Reaktif Güç Kontrol Hizmeti Talimatlarının Verilmesi 15:00 16:00 17:00 380 kv luk baralara bağlı olan tesislere Sİ tarafından bara gerilim Vset değerlerinin bildirilmesi Sİ tarafından yapılan bildirimlerin ilgili BYTM tarafından onaylanarak üretim tesislerine bildirilmesi 380 kv dışında kalan gerilim seviyelerindeki baralara bağlı olan tesislere ilgili BYTM tarafından bara gerilim Vset değerlerinin bildirilmesi Üretim tesislerinin bildirimlere ilişkin itirazlarının BYTM lere bildirilmesi İlgili ünitenin generatör olarak çalışma suretiyle sağladığı reaktif güç desteğinin bara gerilimini regüle etmek için yeterli olmadığına karar verilirse, BYTM ve/veya Sİ, ünitenin senkron kompansatör olarak reaktif güç desteği sağlamasının gerekliliğine karar verir. Bara gerilim set değerine ilişkin yapılan bildirimler, gerekli görülmesi durumunda, BYTM ve/veya Sistem İşletmecisi tarafından gün içerisinde de, planlı olarak ilgili saatten en az 15 dakika önce, acil kısıtlılık durumlarında ise derhal güncellenebilir. PYS aracılığıyla bildirilen talimatların ve bildirimlerin, gün içinde gerekli görülmesi durumunda, ayrıca telefon aracılığıyla da bildirilmesi esastır. 38

Reaktif Güç Kontrol Hizmetinin Ücretlendirilmesi (1/2) Ücretlendirme Aşırı ve düşük ikazlı olarak EPŞY de belirlenen güç faktörleri arasında Reaktif güç kontrolüne katılımları karşılığında ücret ödenmemesi esastır. Aşırı ve düşük ikazlı olarak belirlenen güç faktörleri arasında nominal çıkış vermesini sağlayan kapasitenin dışında Reaktif güç kapasitesi sağlaması sırasında gereken çıkış gücü değişimleri, ilgili üretim tesislerinin dengeleme güç piyasası kapsamında sunmuş oldukları yük atma teklifleri üzerinden ücretlendirilir. Senkron Kompansatör olarak Çalışması sırasında sistemden çektikleri aktif elektrik enerjisi maliyetleri ile yatırım, işletme ve bakım maliyetlerini karşılamak üzere aylık ücret ödenmesi esastır. 39

Reaktif Güç Kontrol Hizmetinin Ücretlendirilmesi (2/2) Aktif Çıkış Gücü Değişimleri Reaktif güç kontrolüne ilişkin TEİAŞ ile yan hizmet anlaşması bulunan üretim tesislerinin aşırı ve düşük ikazlı olarak belirlenen güç faktörleri arasında nominal çıkış vermesini sağlayan kapasitenin dışında ve/veya senkron kompansatör olarak çalışması için aktif güç çıkışının azaltılması ihtiyacı olduğunda gereken çıkış gücü değişimleri, ilgili üretim tesislerinin dengeleme güç piyasası kapsamında sunmuş oldukları yük atma teklifleri aracılığıyla sağlanır. Bu kapsamda verilen talimatların etiket değeri 2 (iki) olarak belirlenir. Senkron Kompanzasyon SKT Bir üretim tesisinin sistemden aktif elektrik enerjisi çekişinden dolayı ortaya çıkan maliyet k m p, d ( SDFd, s AEEÇM p, u, d, s ) u1 s1 Senkron Kompanzasyon Hizmet Bedeli SKHB p, u, d Senkron kompanzasyon hizmeti sağlayacak her bir üretim tesisi için üretim faaliyeti gösteren tüzel kişi ile TEİAŞ arasında müzakere sonucu, anlaşma süresince geçerli olacak aylık senkron kompanzasyon hizmet bedeli belirlenir. 40

Reaktif Güç Kontrolüne İlişkin Cezai Yaptırımlar Reaktif güç kontrolüne ilişkin bildirimi yapılan talimatlar ilgili BYTM ler tarafından kontrol edilerek izlenecektir. Sistem İşletmecisi tarafından kabul edilebilir geçerli bir sebep olmaksızın, kendisine bildirimi yapılan talimatları, belirtilen şekilde yerine getirmeyen üretim tesislerine Sistem İşletmecisi bu tür ihlallerin ortadan kaldırılması için yazılı uyarıda bulunur. İlgili üretim tesisi tarafından bu tür ihlallerin devam ettirilmesi halinde Sistem İşletmecisi, ihlalin ayrıntılarını içeren bir rapor düzenleyerek Kurum a başvurur. Kurum raporu inceleyerek ihlal tespiti halinde, ilgili üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiye Kanunun 11 inci maddesi uyarınca yaptırım uygular. 41

Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliğinde Yapılan Yeni Düzenlemeler Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, Elektrik Piyasası Düzenleme Kurulu onayını almıştır. Yapılan bu değişiklikler Resmi Gazete de yayımlandıktan sonra yürürlüğe girecektir. Bu kapsamda Yönetmelik te aşağıdaki konularda değişiklik yapılmıştır: Primer Frekans Kontrolü o Arıza / Devre Harici durumları o Primer Frekans Kontrol Rezerv Miktarına ilişkin bildirimler Senkron Kompanzasyon Hizmet Bedeli Ödeme Bildirimleri Faturalama Ödeme, Tahsilat ve İtirazlar 44

Primer Frekans Kontrolüne İlişkin Yapılan Düzenlemeler Yan Hizmetler Yönetmeliği nin 16. Maddesinin üçüncü fıkrasında yapılan düzenlemeler ile Arıza ve Devre Harici kavramlarına açıklık getirilmiştir. Buna göre; Arıza, devrede olan bir üretim tesisinin, primer frekans kontrol hizmetini etkileyen bir arıza sebebiyle, devre harici olmamasına rağmen, bu hizmeti sağlayamamasını, Devre Harici, devrede olan bir üretim tesisinin, gerçek zamanda YAT talimatı alması sebebiyle devre harici olması durumu hariç olmak üzere, kendinden kaynaklı sebeplerle devre harici olduğu için bu hizmeti sağlayamamasını, ifade etmektedir. Aynı maddenin aynı fıkrasında yapılan bir başka düzenleme ile, yukarıda söz edilen durumların herhangi bir gün saat 08:00 sonrasında ortaya çıkması halinde, ayrıca takip eden gün için ilgili üretim faaliyeti gösteren tüzel kişinin, arızalı veya devre harici olan üretim tesisinin kurulu gücünün primer frekans kontrol katılım oranı nispetinde primer frekans kontrol rezerv bildiriminde bulunmaması ve/veya hizmeti sağlamamasından dolayı cezai yaptırım uygulanmayacaktır. Aynı maddenin beşinci fıkrasında yapılan düzenleme ile primer frekans konrolüne ilişkin gün öncesinden tüzel kişiler tarafından yapılan bildirimlerde sunulan %90 tolerans kaldırılmıştır. Buna göre, üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiler, yükümlülük transferleri dahil olmak üzere, sağlamakla yükümlü olduğu primer frekans kontrol rezerv miktarınının tamamını gün öncesinde saat 16:00 a kadar bildirmekle yükümlüdür. 45

Senkron Kompanzasyon Hizmet Bedeline İlişkin Yapılan Düzenlemeler Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği nin 48. Maddesinde yapılan düzenleme ile, reaktif güç kontrolüne ilişkin TEİAŞ ile yan hizmetler anlaşması bulunan üretim tesislerinin senkron kompanzasyon hizmeti sunulmasına ilişkin yatırım, işletme, bakım ve Sistem Kullanım ve İşletim Bedeli maliyetlerini karşılamak üzere aylık olarak ödenecek Senkron Kompanzasyon Hizmet Bedeli, artık müzakere ile değil aşağıdaki formül uyarınca belirlenecektir. SKHB ( h TSKB m p, u, d SDFd, s AEEÇM p, u, d, s) s1 Senkron kompansatör olarak çalışma sırasında sistemden çekilen aktif elektrik enerjisi maliyeti Eşit taraflar arasında ayrım gözetilmemesini teminen taraflarca üzerinde mutabakata varılan katsayı. ** h katsayısı başlangıç için %5 olarak uygulanmaktadır p, u, d Üretim faaliyeti gösteren tüzel kişi tarafından TEİAŞ a ödenen Tüketim (Alış) Sistem Kullanım ve İşletim Bedeli 46

Ödeme Bildirimlerine İlişkin Yapılan Düzenlemeler Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği Madde 56 da yapılan düzenlemeler ile ödeme bildirimleri, yan hizmet sağlayan tüzel kişilere sağladıkları hizmet sonucu yapılması gereken ödemelere, yerine getirmedikleri yükümlülükleri sebebiyle uygulanan cezalara ve yan hizmetler kapsamında rezerv oluşturmak üzere verilen 2 kodlu yük alma, yük atma tutarlarına ilişkin bildirimleri kapsamaktadır. Yan Hizmetlere İlişkin Ödeme Bildirimleri 2 Kodlu Talimatlara İlişkin Ödeme Bildirimleri TEİAŞ, yan hizmet sağlayan tüzel kişilere sağladıkları hizmet sonucu yapılması gereken ödemelere ve yerine getirmedikleri yükümlülükleri sebebiyle uygulanan cezalara ilişkin ödeme bildirimlerini ilgili ayın 7 nci günü mesai bitimine kadar PYS aracılığıyla yan hizmet sağlayan tüzel kişi bazında yayımlar. Ödeme bildirimlerinde ilgili tüzel kişi tarafından ilgili ay boyunca sağlanmış olan tüm yan hizmetlere ilişkin ödeme ve ceza tutarları ayrı ayrı olarak belirtilir. Sekonder frekans kontrol hizmetine ilişkin ödeme bildirimleri ayrıca bir önceki aya ilişkin nihai uzlaştırma bildirimlerinin hesaplanması sırasında ortaya çıkan fark tutarlarını da içerir. Yan hizmetler kapsamında rezerv oluşturmak üzere verilen 2 kodlu yük alma, yük atma tutarlarına ilişkin ödeme bildirimleri Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği hükümleri uyarınca faturaya esas nihai uzlaştırma bildirimlerinin yayınlanması ile beraber Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliğinin uzlaştırmaya ilişkin hükümleri uyarınca TEİAŞ tarafından hesaplanarak yayımlanır. 47

Faturalama ve Ödemeler Mevcut Durum Ödeme bildirimlerinin TEİAŞ tarafından PYS aracılığıyla yayımlanması İtirazların TEİAŞ tarafından sonuçlandırılması Faturaların ödenmesi 4. gün 7. gün 9. gün 12. gün 16. günden önceki son iş günü Tebliğ +8 gün 15. Gün + 15 İş Günü Hizmet sağlanmasına ilişkin bilgilerin ilgili BYTM ve/veya Sistem İşletmecisi tarafından üretim tesisi bazında bildirilmesi Üretim faaliyeti gösteren tüzel kişilerin ödeme bildirimlerine ilişkin itirazlarını TEİAŞ a yapması Sağlanan hizmete ilişkin faturaların, ödeme bildirimleri ile tutarlı olacak şekilde TEİAŞ a iletilmesi Ödeme bildirimleri ile tutarlı şekilde düzenlenmeyen faturaların TEİAŞ tarafından iade edilmesi Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliğinde Faturalama ve Ödemelere ilişkin yapılan yeni düzenlemeler ile; Yan Hizmetler ve 2 Kodlu Talimatalara ilişkin faturalama süreci standart hale getirilmiştir. Yan hizmet sağlayan tüzel kişiler ve piyasa katılımcılarına TEİAŞ tarafından kesilen faturalara ilişkin itiraz süreci eklenmiştir. Yan hizmet sağlayan tüzel kişilerin veya piyasa katılımcılarının, söz konusu fatura bedelini zamanında ödememesi durumu için yeni hükümler eklenmiştir. 48

Faturalama ve Ödemeler Yeni Düzenlemeler Sağlanan yan hizmetler için ödeme bildirimlerinin TEİAŞ tarafından PYS aracılığıyla yayımlanması DUY uyarınca Nihai uzlaştırma bildiriminin ve 2 kodlu talimatlara ilişkin ödeme bildirimlerinin PYS aracılığı ile ilgili piyasa katılımcılarına duyurulması 2 Kodlu talimatlara ilişkin varsa itirazlar da dikkate alınarak faturaya esas tutarların belirlenmesi Faturaların tebliğ tarihini takip eden 15 iş günü içinde ödenmesi 4. gün 7. gün 9. gün 11. gün 12. gün 14. gün 15. Gün + 7 gün Tebliğ +8 gün Tebliğ+ 15 İş Günü İtiraz+ 20 Gün Hizmet sağlanmasına ilişkin bilgilerin ilgili BYTM ve/veya Sistem İşletmecisi tarafından üretim tesisi bazında bildirilmesi Üretim faaliyeti gösteren tüzel kişilerin ödeme bildirimlerine ilişkin itirazlarını TEİAŞ a yapması Yan Hizmetlere ilişkin itirazların TEİAŞ tarafından sonuçlandırılması Sağlanan hizmete ve 2 kodlu talimatlara ilişkin faturaların, ödeme bildirimleri ile tutarlı olacak şekilde 15. günden itibaren 7 gün içinde düzenlenerek TEİAŞ a iletilmesi Yerine getirilmeyen yükümlülüklere ilişkin ceza faturalarının 15. günden itibaren 7 gün içinde ilgili PK na iletilmesi Ödeme bildirimleri ile tutarlı şekilde düzenlenmeyen faturaların TEİAŞ ve/veya ilgili piyasa katılımcısı tarafından iade edilmesi Yan hizmet sağlayan tüzel kişiler ve piyasa katılımcılarının itiraz başvurularının sonuçlandırılması 49

Primer Frekans Kontrol Bildirimleri Ondalıklı Miktarlar Üretim lisansı sahibi tüzel kişi ile TEİAŞ arasında imzalanan Primer Frekans Kontrol Hizmet Anlaşmasının 4.3. Bölümü uyarınca Üretici, takip eden güne ilişkin, Anlaşma kapsamında yer alan her bir üretim tesisinden sağlayacağı Primer frekans kontrol rezerv miktarını 1 MW ve katları cinsinden, her gün Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliğinde belirtilen GÜP bildirim zamanının sonuna kadar PYS aracılığıyla Sistem İşletmecisi ne bildirecektir. Ondalıklı miktarlar, mevcut durumda manüel olarak yapılan izleme ve kontroller açısından sorun yarattığı için, bildirimlerin 1 MW ve katları cinsinden yapılması ve PFK hizmetinin de bu değerler üzerinden sağlanması gerekmektedir. Üretim lisansı sahibi tüzel kişi katılım oranına karşılık gelen ondalıklı miktarı diğer üretim tesislerinden sağlayabilir. Aynı şekilde bu ondalıklı miktara ilişkin yükümlülüğünü, bir diğer üretim lisansı sahibi tüzel kişiye devredebilir. Katılım Oranına Karşılık Gelen PFK Rezerv Miktarı PYS ye Bildirilen PFK Rezerv Miktarı Üretici 1 Üretici 2 0.05 MW 8.05 MW 10.85 MW 8 10.90 9 MW 11 MW 8 51

Sekonder Frekans Kontrol Hizmetinden Kaynaklanan Dengesizlikler 3 Kasım 2011 tarihli ve 28104 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik Uyarınca 1 Aralık 2011 den itibaren Enerji Dengesizlik Tutarlarının hesaplanmasında ikili fiyat uygulamasına geçilmektedir. Bu uygulama ile sekonder frekans kontrol hizmeti sağlayan tüzel kişiler bu hizmetin sağlanmasından dolayı ilgili üretim tesisinde oluşan dengesizlik miktarı nedeniyle sıkıntı yaşayacaklardır. Bu kapsamda, sekonder frekans kontrol hizmeti sağlayan tüzel kişilerin, bu hizmete katılımlarından dolayı söz konusu üretim tesislerinde oluşan dengesizliklerden kaynaklanan zararlarının bertaraf edilmesi amacıyla gerekli çalışmalar başlatılmıştır. 52

Hiyerarşi Frekans Kontrolünde üretim ve tüketim taraflarının ortak çalışması hedeflenmektedir 30 sn. 15 dak. 1 saat Zaman Anlık Talep Kontrolü Primer Frekans Kontrolü Sekonder Frekans Kontrolü Tersiyer Frekans Kontrolü (Dengeleme Güç Piyasası) 54

Bu kapsamda Anlık Talep Kontrol Hizmeti nin 2012 yılında devreye alınması planlanmaktadır Anlık Talep Kontrol Hizmeti, sistem frekansının düşük frekans rölelerinin çalıştığı frekans seviyesine düşmesini engelleyen bir hizmettir. Sistem frekansının Anlık Talep Kontrol Hizmeti için belirlenen frekans seviyesine düşmesi durumunda, bu hizmeti sağlamaya gönüllü tüketim tesislerinin tüketiminin anlık talep kontrol röleleri vasıtasıyla kesilmesi ile sağlanır. Anlık talep kontrol röleleri, primer frekans kontrolünden daha hızlı hareket ettiği için, bu hizmet özellikle ana üretim veya iletim tesislerindeki ani kesintilere dayanmak için kullanışlıdır. Çimento ve demir-çelik sanayisi üreticileri, su pompa istasyonları gibi büyük tüketiciler bu hizmeti sağlamaya elverişlidir. 55

Hedeflenen piyasa yapısı Yan Hizmetlerin otomatik olarak izlenmesi ve kontrolünü öngörmektedir. Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği Madde 9 uyarınca; TEİAŞ, yan hizmetleri izlemek ve kontrol etmekle yükümlüdür. Yan hizmet sağlayacak tesislerin ilgili hizmet için Elektrik Piyasası Şebeke Yönetmeliğinde tanımlanmış özelikleri sağlayacak şekilde izlenebilir olmaları esastır. Yönetmeliğin geçici 3. Maddesi uyarınca ise gerekli olan bu izleme ve kontrol sisteminin TEİAŞ tarafından tesis edileceği belirtilmektedir. Bu kapsamda TEİAŞ tarafından Yan Hizmetler Merkezi İzleme ve Kontrol Sistemi (YHMİKS) ne ilişkin çalışmalar başlatılmıştır. Yan Hizmetler Merkezi İzleme ve Kontrol Sistemi Projesi kapsamında, TEİAŞ Yük Tevzi Daire Başkanlığı Elektrik Kalite Hizmetleri Müdürlüğünce Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği uyarınca manuel olarak yürütülen izlemeye ilişkin faaliyetler otomasyona geçirilecektir. 56

Özet - Karşılaştırma Tablosu Primer Frekans Kontrolü Sekonder Frekans Kontrolü Bekleme Yedekleri Anlık Talep Kontrolü Reaktif Güç Kontrolü Fiyatlandırma Mekanizması Sabit Fiyat Formül Bazlı (Fırsat Maliyeti) Yan Hizmetler Teklifleri Yan Hizmetler Teklifleri Alım Yöntemi Anlaşma Esasları Cezai Yaptırım Zorunlu Rezerv Ayırma Dengeleme Güç Piyasası Teklifleri Süresiz YH Anlaşması Süresiz YH Anlaşması Cezai Şart / EPK 11. madde EPK 11. madde İhale Mekanizması -- EPK 11. madde İhale Mekanizması En az 1 Yıl Süreli YH Anlaşması Cezai Şart Sınırlar Arasında Ödeme Yapılmaması Zorunlu Rezerv Ayırma Süreli YH Anlaşması EPK 11. madde Sınırlar Dışında Fırsat Maliyeti Dengeleme Güç Piyasası Teklifleri Süreli YH Anlaşması EPK 11. madde Senkron Kompanzasyon Müzakere Edilen Fiyat Müzakereler Süreli YH Anlaşması EPK 11. madde Oturan Sistemin Toparlanması Müzakere Edilen Fiyat Müzakereler En az 5 Yıl Süreli YH Anlaşması Cezai Şart / EPK 11. madde - 57 -

Yan Hizmetler Merkezi İzleme ve Kontrol Sisteminin (YHMİKS) İşleyişi YHMİKS Üretim Tesisi Teknik Bilgileri Sertifika Bilgileri Matematiksel Model SCADA Mahalli Kayıt Sistemleri Gerçek Zamanlı Veri Hesaplanan Çıkış Gücü YH Uyum Hesaplama Teknik Raporlar Talimatlar Sonuçlar DGPYS Uzlaştırma ve Ceza Bildirimleri Elektrik Kalite Hizmetleri Müdürlüğü Piyasa Katılımcısı 58

Yan Hizmetler Kullanıcıları SCADA/EMS Erişim Sunucusu SCADA Sistemi Portal Sunucusu DGPYS Uygulama Sunucusu Entegrasyon Sunucusu DB Link CSV CSV Yan Hizmetler Kapsamındaki Üreticiler ATK Kapsamındaki Tüketiciler Veri Tabanı Sunucusu CSV Erişim Sunucusu Active Directory Disk Sistemi Yedekleme Sunucusu

Sabırla Dinlediğiniz için Teşekkür Ederim. Sorular ve Cevaplar Mehmet ALKAN TEİAŞ-EKH Müdürü mehmet.alkan@teias.gov.tr mehmetal60@gmail.com 60