II. TIBBİ ve AROMATİK BİTKİLER SEMPOZYUMU 23 25 EYLÜL 2014 YALOVA BİLDİRİLER Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü YALOVA www.tabsempozyum2.com
ATATÜRK BAHÇE KÜLTÜRLERİ MERKEZ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ II. TIBBİ ve AROMATİK BİTKİLER SEMPOZYUMU 23 25 EYLÜL 2014 YALOVA B İ L D İ R İ L E R K İ T A B I EDİTÖRLER Dr. Filiz PEZİKOĞLU Ahmet Bircan TINMAZ Her hakkı saklıdır. Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Aralık 2014, Yalova T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Yalova Tel : 0226 814 25 20 Faks : 0226 814 11 46 Web : http://arastirma.tarim.gov.tr/yalovabahce Baskı : Elektronik ortamda yayınlanır. Dizgi : Murat KORUCUK ISBN: 978 605 4672 85 1 Bildiriler kitabında yer alan makalelerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
SEMPOZYUM ONURSAL BAŞKANI Doç. Dr. Masum BURAK Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürü SEMPOZYUM BAŞKANI Dr. Yılmaz BOZ Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürü Dr. Ali Osman SARI Dr. Burhan ERENOĞLU Dr. Doğan ARSLAN Ahmet Bircan TINMAZ Dr. Yasin ÖZDEMİR Dr. Filiz PEZİKOĞLU Aysun ÖZTÜRK Prof. Dr. Adil GÜNER Prof. Dr. Ayhan CEYLAN Prof. Dr. Bekir BÜKÜN Prof. Dr. Canan SAĞLAM Prof. Dr. Dilek ANAÇ Prof. Dr. Ekrem SEZİK Prof. Dr. Emine BAYRAM Prof. Dr. Filiz AYANOĞLU Prof. Dr. Gülendam TÜMEN Prof. Dr. Güngör YILMAZ Prof. Dr. Hulusi MALYER Prof. Dr. Hüseyin İNCEER Prof. Dr. Hüseyin KOÇ Prof. Dr. İsa TELCİ Prof. Dr. İsmet BOZ Prof. Dr. İsmet OĞUZ Prof. Dr. K. Hüsnü Can BAŞER Prof. Dr. Kudret KEVSEROĞLU Prof. Dr. Levent ÜNLÜ Prof. Dr. Menşure ÖZGÜVEN Prof. Dr. Murat TUNÇTÜRK DÜZENLEME KURULU Dr. Mustafa ÖZTÜRK Dr. Kamil ERKEN Bengü KOYUNCU Dr. Ünal KARİK Dr. Mehmet ÖZDEMİR Prof. Dr. Emine BAYRAM Dr. Saadet TUĞRULAY BİLİM KURULU Prof. Dr. Nazım ŞEKEROĞLU Prof. Dr. Neriman ÖZHATAY Prof. Dr. Neşet ARSLAN Prof. Dr. Neşe KIRIMER Prof. Dr. Nuh BOYRAZ Prof. Dr. Olcay ARABACI Prof. Dr. Ömer Lütfi ELMACI Prof. Dr. Saliha KIRICI Prof. Dr. Salih TERZİOĞLU Prof. Dr. Sema AYAZ Prof. Dr. Süleyman KIZIL Doç. Dr. Abdulhabip ÖZEL Doç. Dr. Hüseyin FAKİR Doç. Dr. Mine KÜRKÇÜOĞLU Doç. Dr. Oya KAÇAR Dr. A. Ahmet YÜCER Dr. Doğan ARSLAN Dr. Fetullah TEKİN Dr. Mustafa ÖZTÜRK Dr. Saadet TUĞRULAY Dr. Ünal KARİK *Bilim kurulu üyeleri isimlerine göre alfabetik olarak sıralanmıştır.
Bazı Çörekotu (Nigella sativa L.) Popülasyonlarının Verim ve Verim Kriterlerinin Belirlenmesi Feza Baytöre¹ *, Seviye Yaver²... 553 Halk İlacı Olarak Kullanılan Tıbbi ve Aromatik Bitkiler (Erzurum) Sibel Kadıoğlu*, Banu Kadıoğlu... 559 Aspir (Carthamus tinctorius L.) Bitkisinde Farklı Dönemlerde Yapılan Sulama Uygulamalarının Taç Yaprağı Verimi ve Boyarmadde Oranına Etkisi İslam Emrah Süer¹, Süleyman Kızıl² *, Saliha Kırıcı³... 566 Dereotu (Anethum graveolens L.) nda Kışlık ve Yazlık Ekim Zamanlarının Herba & Meyve Mineral İçeriği ve Uçucu Yağ Bileşenleri Üzerine Etkisi Haki Elik¹, Menşure Özgüven², Süleyman Kızıl³ *... 572 Konya İlinde Kimyon ve Ekonomisi Şeref Aksoyak*, Ahmet Güneş, Hasan Koç, Şaban Işık... 578 Effects of AM Fungi on Growth, Essential Oil Production and Nutrients Uptake in Basil Younes Rezaee Danesh¹ *, Mehdi Tajbakhsh², Reza Amirnia², Mahdi Ghiyasi², Solmaz Najafi², Abdollah Hassanzadeh Gorttapeh³... 583 Bazı Vaccinium L. Türleri ve Tıbbi Etkileri Yusuf Şavşatlı¹ ² *, Levent Tümkaya 4, Hüseyin Baykal¹ 5, Mustafa Akbulut¹ ³... 591 Rize Koşullarında Yetiştirilen Kudret Narı (Momordica charantia L.) nda Bazı Karakterler ile Hasat Dönemi Arasındaki İlişkiler Yusuf Şavşatlı*, Fatih Seyis... 599 Erzincan İlinde Baharat Olarak Tüketilen Yabani Bitki Türlerinin Tespiti ve Kullanım Şekilleri Zakine Kadıoğlu¹ *, Kemal Çukadar¹, Ali Kandemir², Meral Aslay¹, N. Nazan Kalkan¹, Hüseyin Vurgun¹, Nihal Ertürk¹... 603 Eskişehir Ekolojik Koşullarında Yetiştirilen Çörekotu (Nigella sativa L.) nda Verim, Verim Özellikleri ve Sabit Yağ Bileşenleri Nihal Tavas², Nimet Katar² *, Zehra Aytaç¹... 610 Tıbbi ve Aromatik Bitkilerden Elde Edilen Uçucu Yağların Antifungal ve Antimikrobiyal Aktiviteleri Zekiye Göksel¹ *, Burcu Kadıoğlu¹, Doğan Arslan²... 617 Havaciva (Alkanna tinctoria (L.) Tausch) Bitkisinin Köklerinden Elde Edilen Boyarmadde ile Mordanlı ve Mordansız Boyama Üzerine Bir Araştırma Züleyha Özer Sağır*, Osman Aktaş... 618 Mentha longifolia (L.) Hudson subsp. typhoides (Briq.) Harley var. typhoides Bitkisinin Çiçek ve Yaprak Kısımlarının Uçucu Yağ Analizleri Züleyha Özer Sağır¹ *, Turgut Kılıç¹ ²... 622 Hayvansal Ürünlerde Antibiyotik Alternatifi Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Selma Büyükkılıç Beyzi*, Yusuf Konca... 627 Soğan Bölme Yöntemi İle Çoğaltılan ve Farklı Ortamlarda Yetiştirilen Göl Soğanında Bazı Bitkisel Özelliklerin Belirlenmesi Celal Dağıstanlıoğlu... 628
Bazı Vaccinium L. Türleri ve Tıbbi Etkileri Yusuf Şavşatlı¹ ² *, Levent Tümkaya 4, Hüseyin Baykal¹ 5, Mustafa Akbulut¹ ³ ¹Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Maviyemiş Uygulama ve Araştırma Merkezi, Sütlüce Köyü/Rize ²Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Ziraat ve Doğa Bilimleri Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Pazar/Rize ³Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Ziraat ve Doğa Bilimleri Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Pazar/Rize 4 Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Rize 5 Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Pazar Meslek Yüksekokulu, Pazar/Rize *yusuf.savsatli@erdogan.edu.tr Özet Üzümsü meyveler, yüksek antioksidatif aktivitelerinden dolayı en değerli meyve gruplarından biri olarak kabul edilmektedir. Dünyada yaygın olarak yetiştirilen ve üzümsü meyveler içinde ayrı bir yere sahip olan maviyemiş (Vaccinium corymbosum L.), sağlık açısından önemli etkileriyle dikkati çekmekte ve değerli bazı fitokimyasalların kaynağını oluşturmaktadır. Potasyum ve C vitaminince zengin olan maviyemiş meyveleri, antioksidan ve antikanserojen etkileri nedeniyle de tüketimi önerilmektedir. Dünyada yapılmış olan birçok araştırma, bazı Vaccinium L. türlerinin, içerdiği biyoaktif maddeler sayesinde kan şekerinin dengelenmesi, hafızanın güçlendirilmesi, nöronal ve bilişsel fonksiyonda yaşa bağlı ortaya çıkan rahatsızlıkların iyileştirilmesi gibi problemlerin giderilmesinde önemli tıbbi etkilere sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Sağlık açısından birçok faydası olan bu türlerin özellikle meyve ve yapraklarının değerlendirme imkânlarının araştırılması ve bu yönde sağlanacak olumlu gelişmeler sonucunda tüketiminin artırılması hem halk sağlığını hem de ülke ekonomisini pozitif etkileyecektir. Anahtar Kelimeler: Vaccinium, maviyemiş, sağlık Some Vaccinium L. Species and Their Medicinal Effects Abstract Berry fruits are recognized as one of the most valuable fruit groups due to their high antioxidant activities. Blueberry (Vaccinium corymbosum L.), widely grown in the world and having an important place in berries, have a significant impact in terms of health and are the source of some valuable phytochemicals. The consumption of blueberry fruits, rich in Potassium and Vitamin C, is recommended to take advantage of their antioxidant and ant carcinogenic effects. Many studies that have been made in the world reported that some bioactive substances in Vaccinium L. species have important medical implications in eliminating problems such as blood sugar balancing, memory strengthening and improvement of age related declines in neuronal and cognitive function. Investigating the opportunities to use the fruits and leaves of these species which have a lot of benefits in terms of health and increasing its consumption at the end of useful advances in this direction will also affect positively for public health and country s economy Keywords: Vaccinium, blueberry, health Giriş Vaccinium L. cinsi, Ericaceae (Fundagiller) familyası içinde yer almakta; bir kısmının süs değeri, çoğunluğunun ise gıda olarak değeri olan 450 den fazla türü içermektedir. Dünyada kültürü yapılan Vaccinium L. türlerinin üç tanesi blueberry olarak bilinmektedir: Vaccinium corymbosum L. (Yüksek boylu maviyemiş), Vaccinium angustifolium L. (Alçak boylu maviyemiş) ve Vaccinium virgatum L. (syn. V. ashei: Tavşan gözü maviyemiş). Bu türler kültürü yapılan çeşitleri de içermektedir (Çelik, 2013). Bunların dışında değerli Vaccinium L. türleri içinde Vaccinium myrtillus L. (Bilberry: Yaban mersini, çoban üzümü, ayı üzümü), 591
Vaccinium arctostaphylos L. (whortleberry: Çay üzümü, likarpa) ve Vaccinium vitis idaea L. (Lingonberry: Kekreyemiş, çalı çiçek) gibi Rize İlinin doğal florasında da bulunan türler (Davis, 1978) ile Vaccinium macrocarpon L. (Cranberry: Turnayemişi) yer almaktadır. ABD de 1906 yılından itibaren başlatılan seleksiyon çalışmalarının bir ürünü olan ve burada yaygın olarak yetiştirilen maviyemiş (Vaccinium corymbosum L.), son zamanlarda diğer ülkelerde olduğu gibi Avrupa da da tarımı yapılan en popüler meyvelerden biri haline gelmiştir. Dünyada bu türe olan asıl ilgi ve ürün ile ilgili gelişmeler, 1970 li yıllardan sonra gerçekleşmiş; meyvenin duyusal özellikleri ve yüksek pazarlanabilir fiyatı nedeniyle dikim alanları sürekli genişlemiştir. Tarım teşkilatınca yürütülen projelerle birlikte ülkemizde de maviyemiş dikim alanları giderek artmaktadır. Rize ilinde 20 ton, Trabzon, Giresun ve Artvin illerinde ise 10 ar ton üretim yapan tesislerin bulunduğu bilinmekle birlikte, ülkemizde yıllık ortalama 40 50 ton civarında meyve üretiminin gerçekleştiği bildirilmektedir (Akbulut, 2013; Akbulut ve ark., 2013a). Doğu Karadeniz Bölgesi nde maviyemişin potansiyelinin ilerleyen yıllarda farklı kullanım alanlarıyla birlikte daha da artacağı öngörülmektedir. Ayrıca, Rize koşullarında elde edilen verim değerleri üreticiler açısından maviyemişin önemli bir geçim kaynağı olabileceğini göstermektedir (Akbulut ve ark., 2013b). Ülkemizde daha çok, maviyemiş üretiminin yapıldığı bu illerin genellikle rakımı yüksek dağ ve yaylalarında doğal olarak yetişen türleri (V. vitis idea L., V. myrtillus L. ve V. arctostaphyllos L.) bulunmaktadır (Çelik, 2005). Ligarba, Kaskanaka, Çera, Morsivit veya Mahabak gibi çesitli isimlerle anılmakla birlikte yörede en yaygın Likapa adıyla tanınmaktadır. Besin Değeri Ticari olarak üretimi yapılan Vaccinium corymbosum L. çeşitleri, meyve endüstrisinde kullanılan koyu mavi rengi, sıkı meyve yapısı ile hoş tadı olan, düşük kalorili ve iri meyveli çeşitlerden oluşmaktadır. Meyveleri lezzetli, tatlı, sulu ve besleyicidir. Kültür çeşitlerinin besinsel değeri üzerine yapılan araştırmalarda; 100 g taze meyvede 84,21 g su, 14,49 g karbonhidrat, 2,4 g lif, 0,74 g protein, 0,33 g toplam yağ ve 0,24 g kül olduğu belirlenmiştir. Meyveleri mineral maddelerce zengin olup, en fazla potasyum içermekte; potasyumu (77,0 mg) ise fosfor (12,0 mg), kalsiyum (6,0 mg), magnezyum (6,0 mg) ve diğer bazı mineraller izlemektedir. Vitamin bakımından ise ilk sırada C vitamini (9,7 mg) yer almaktadır (Anonim, 2005). Maviyemiş taze ve kuru meyve olarak tüketilebileceği gibi kurutulmuş olan meyveleri toz haline getirildikten sonra şeker hastaları için tatlandırıcı olarak da kullanılmaktadır. Tek olarak veya diğer meyve suları ile karıştırılarak meyve suyu sanayinde; güneşte veya teknolojik olarak kurutulan meyveleri herbal çay yapımında değerlendirilmekte; ayrıca puding, meyveli kek, ekmek ve çöreklerde kullanılabilmektedir. Süt veya yoğurt ile karıştırılarak da süt ve süt ürünleri teknolojisinde yer alabilmektedir. Taze meyvelerinden reçel, marmelat, konserve ve şarap yapılabilmekte; dondurularak muhafaza edilen meyveleri sağlıklı bir şekilde pastalarda kullanılabilmektedir. Gıdaların dışında el yüz temizleme kremi, gözaltı kremi ve yüz temizleme sabunu üretiminin ham maddesi olarak da kullanım alanı bulmaktadır (Cinbaş, 2005). Değerlendirilmesi ve Tıbbi Etkileri Üzümsü meyveler, yüksek antioksidatif aktivitelerinden dolayı en değerli meyve gruplarından biri olarak kabul edilmektedir. Bunlar içerisinde V. corymbosum L. önemli biyolojik aktiviteye sahip fitokimyasalların kaynağını oluşturmaktadır (Skupien, 2006). Maviyemiş meyvesinde tespit edilen başlıca bileşikler arasında; Antosiyanidinler (Malvidins, Cyanidins, Delphinidins, Pelargonidins, Petunidins, Peonidins), Hidroksisinnamik asitler (Kafeik asitler, Ferulik asitler, Kumarik asitler), Hidroksibenzoik asitler (Gallik asit, Procatchuic asit), Flavonollar (Kaempferol, Quercetin, Myricetin), Flavan 3 ols (Epicatechin), 592
Proantosiyanidinler (tannins) (Monomers, Dimers, Trimers, 4 6 mers, 7 10 mers, Polymers) ve diğer fenolik bileşikler (Pterostilbene, Resveratrol) tespit edilmiştir. İfade edilen bu bileşiklerin hemen hemen tamamı vücutta antioksidan ve anti inflamatuar (iltihap giderici) bileşikler olarak görev yapmakta ve maviyemişin düzenli tüketilmesi halinde faydalarından istifade edilebilmektedir (Anonim, 2013a; Anonim, 2005). Avrupa da doğal ticari maviyemiş endüstrisine dayanan ve Avrupa maviyemişi olarak adlandırılan Vaccinium myrtillus L. (bilberry) türünde hem meyve kabuğunda hem de meyve etinde bulunan antosiyaninler, bazı kültür formlarındaki miktarlarının yaklaşık 4 katına kadar çıkabilmektedir (Kalt ve ark., 1999; Anonim, 2012b). V. corymbosum L. meyvelerine göre daha sıkı yapıda, daha az sulu ve bu nedenle de nakliyatı daha kolay olan V. myrtillus L. meyvelerinde (Anonim, 2012b), baskın flavonol bileşiğin myricetin olduğu bildirilmektedir (Milivojevic ve ark., 2012). Antosiyaninler; meyve, sebze, çiçek, yaprak, kök ve diğer bitki depolama organlarında bulunan kendine özgü pembe, kırmızı, mor ve maviye kadar geniş bir aralıktaki renkleri veren, suda çözünebilir nitelikteki doğal renk maddeleridir (Anonim, 2013c). Antosiyaninler, güçlü antioksidanlar olup, serbest radikal oluşumunu engellediğinden antikanserojen etkiye ve hücre yaşlanmasını önleyici özelliklere sahiptir. Bunlar sayesinde sağlıklı hücre ve dokular korunduğu için kanser ve kalp hastalıklarına yakalanma riski de azalmaktadır. Antosiyaninlerin görsel aktiviteyi geliştirdiği de saptanmıştır. Meyvelerinde içerdiği antosiyaninler sayesinde, retinayı oksijenin istenmeyen zararlarından (oksidatif stres) korumakta, güneş ışığından zarar görmemesi için de retinanın korunmasına yardımcı olmaktadır. Sağlık açısından yararlı polifenoller içermesi nedeniyle antosiyaninlere olan ilgi giderek artmakta; gelecekte de fonksiyonel gıdalarda antosiyanin kullanımının artış göstereceği beklenmektedir. Maviyemiş meyvelerinin bağırsak metabolizmasını düzenleyen lifli özelliği vardır. Meyvelerin lif oranının kısmen yüksek ve antioksidanlardan zengin olması nedeniyle taze olarak yenildiğinde özellikle LDL kolesterol seviyesini düşürücü etkiye sahiptir. Meyvelerinin içinde bulunan insülin benzeri maddeler kan şekerini düşürmektedir. Araştırmalara göre düzenli olarak taze maviyemiş tüketenlerde kan şekeri dengelenmektedir. Meyvelerin kimyasal bileşimi hem genetik faktörlerden (çeşit) hem de çevresel faktörlerden (iklim şartları, tarımsal uygulamalar) etkilenmektedir (Connor ve ark., 2002). Bu kapsamda 2001 2003 yılları arasında Polanya da yapılan üç yıllık bir çalışmada, seçilen V. corymbosum L. çeşitlerine (Spartan, Bluecrop, Jersey ve Blueray) ait temel kimyasal maddelerin stabilitesi yani kararlılığı belirlenmiş ve ele alınan çeşitler arasında Bluecrop çeşidinin içerik bakımından daha stabil olduğu; ayrıca, meyvedeki toplam polifenol içeriği ve antioksidan kapasitesi bakımından da bu çeşitte daha yüksek değerler elde edildiği bildirilmiştir (Skupien, 2006). Organik ve standart koşullarda yetiştirilen yüksek boylu maviyemiş çeşitlerinde (Brigitt, Darrow, Patriot, Bluecrop ve Bluejay) şekerler, organik asitler ve antioksidan kapasiteleri bakımından önemli farklılıklar olduğu, organik olarak yetiştirilen çeşitlerde antioksidan maddeler (FRAP) ile şekerlerden fruktozun daha yüksek, organik asitlerden ise tartarik asit ve sitrik asidin daha düşük olduğu saptanmıştır. Böylece bazı şekerlerin, organik asitlerin ve antioksidanların yetiştirme şekillerinden etkilendiği belirlenmiştir. Böylece, özellikle antioksidanlar bakımından bazı maviyemiş çeşitlerinde organik yetiştiricilik ile birlikte daha yüksek değerler elde edilebileceği anlaşılmıştır (Çelik ve ark., 2013). Ülkemizde de doğal olarak yetişen V. myrtillus L. (bilberry) meyveleri, içerdiği antosiyaninler açısından, V. angustifolium L. ve Kuzey Amerika da yaygın olarak kültürü yapılan V. corymbosum L. türü de dahil olmak üzere üzümsü meyveler içinde en zengin meyvelere sahip türlerden biridir (Anonim, 2012a). Toplam antosiyan miktarı V. myrtillus L. meyvelerinde 300 698 mg/100 g aralığında iken, V. angustifolium L. ve V. corymbosum L. 593
meyvelerinde ise bu değişim 25 495 mg/100 g arasında gerçekleşmektedir (Anonim, 2013b). V. myrtillus L. meyvelerinin, V. corymbosum L. çeşitlerinkine göre gerek antioksidan kapasitesi gerekse toplam fenolikler bakımından daha üstün olduğunu gösteren bir çok çalışma bulunmaktadır (Milivojevic ve ark., 2012). Maviyemişin meyve olumu sırasında ve olgunlaşma dönemindeki antioksidant aktivitesi, toplam fenolik içeriği ve ana fenolik bileşiklerinin araştırıldığı bir çalışmada ele alınan 4 kültür çeşidinde de (V. corymbosum L.) antosiyan içeriklerinin ilerleyen hasat dönemlerinde (olgunlaşmaya doğru) arttığı; buna karşılık, flavonollar ve hidroksisinnamik asitlerin olgunlaşmamış yeşil dönemden olgunlaşmış mavi döneme doğru azaldığı; antioksidant aktivitesinin ise toplam fenolik içeriğinde olduğu gibi olgunlaşma sırasında azalma eğilimi gösterdiği belirlenmiştir (Castrejon ve ark., 2008). Maviyemiş bitkisinin sadece meyveleri değil, aynı zamanda yaprakları, çiçekleri ve hatta kökleri de çeşitli şekillerde değerlendirilmektedir. V. corymbosum L. ve V. angustifolium L. yaprakları bol miktarda klorojenik asit içermekte; klorojenik asidin ise güçlü bir antioksidan olduğu bilinmektedir (Harris ve ark., 2007; Milivojevic ve ark., 2012). V. angustifolium L. meyve, yaprak, sap ve kökleriyle yapılan bir çalışmada, incelenen bu kısımlara ait etanolik ekstrak verimleri sırasıyla %50, %30, %9 ve %5 olarak belirlemiştir. Yapraklarda bulunan fenolik bileşiklerden klorojenik asit, kateşin, kafeik asit, epikateşin, Quercetin 3 O galactoside, Quercetin 3 O glucoside, Quercetin 3 O arabinoside, Quercetin 3 O rhamnoside ve Quercetin bitkinin diğer kısımlarına göre daha yüksek miktarlarda saptanmıştır (Harris ve ark., 2007). Fenolik bileşikler, gıda maddelerinin görünüş, tat ve lezzet gibi tüketim açısından önemli kalite özellikleri üzerine etkileri olan doğal antioksidan olarak insan sağlığı üzerine olumlu etkilere sahip önemli bileşenlerdir (Nizamlıoğlu ve Nas, 2010). Havadaki oksijen, vücut içinde serbest radikaller adı verilen ve zehirli etki gösteren bazı maddelerin oluşmasına yol açmakta; vücudumuzdaki antioksidanlar da serbest radikallere karşı etki göstererek bunların zarar vermesini önlemektedir (Devasagayam ve ark., 2004). Fenolik bileşiklerin önemli bir grubu ise meyvelerin rengini etkileyen antosiyaninlerden oluşmaktadır. Gıda endüstrisinde antosiyaninlerin doğal renklendirici olarak kullanılması yanında, bir kısım fenolik bileşiklerin doğal tatlandırıcı olarak da değerlendirilebilmesi fenolik bileşiklerin kullanım alanını genişletmektedir. Bununla birlikte, sentetik antioksidanların toksik ve kanserojen etkilere sahip olması nedeniyle, doğal antioksidan özellik gösteren fenolik bileşiklere olan ilgi her geçen gün artmaktadır. Antioksidan olarak fenolik bileşiklerin kanser, kalp hastalıkları, göz hastalıkları, yaşlılık hastalıkları vb. birçok hastalığı engelleyebildiği ifade edilmektedir. Bu nedenle fenolik madde içeriği yüksek olan meyve ve sebze tüketimi hastalıklara yakalanma riskini azaltmakta ve sağlık üzerine olumlu etkide bulunmaktadır (Nizamlıoğlu ve Nas, 2010). Maviyemiş yaprak ekstraklarının, gıda uygulamalarında doğal antioksidan ve antimikrobiyal madde olarak kullanma potansiyellerine dikkat çekilmektedir (Deng ve ark., 2013). V. corymbosum L. ve V. myrtillus L. meyvelerinden çay elde edilebildiği gibi yapraklarından da çay elde edilmek suretiyle halk hekimliğinde diyabet hastalarının tedavisi için kullanılmaktadır. Yapılan sınırlı hayvan deneyleri sonucunda meviyemiş yaprak çayının yüksek kan şekerini düşürmeye yardımcı olduğu ifade edilmektedir (Anonim, 1994). Bir çorba kaşığı maviyemiş yaprağının 125 ml kaynamış su içine dökülerek 10 dakika dinlendirildikten sonra içilmesiyle ve bunun haftada iki kez tekrarlanmasıyla, insülin dozunun düşürülmesinde katkı sağlanabilecektir (Valera, 2010). Zegarac ve ark. (2009) yaptıkları bir araştırmada, altı V. corymbosum L. çeşidi ve bir V. myrtillus L. çeşidi ile ticari olarak piyasada bulunan genotiplerden oluşan bir karışımı dikkate alarak hazırladıkları yaprak infüzyonları ile elde edilen çayların fenolik antioksidanlarca zengin bir potansiyel kaynak oluşturduğu bildirilmektedir. 594
Maviyemiş yapraklarının kimyasal özellikleri ve antioksidan aktiviteleri çeşitlere bağlı olarak da değişiklik gösterebilmektedir. İki popüler V. corymbosum L. çeşidi olan Bluecrop ve Northland çeşitleri üzerine Polanya da yapılan bir çalışmada, antosiyanin ve flavonoidler bakımından Bluecrop çeşidinin üstünlüğü dikkat çekerken; fenolik asitler, taninler ve esansiyel yağlar ile total şeker ve indirgen şeker bakımından ise Northland çeşidi daha üstün bulunmuş; her iki çeşidin yapraklarında da yüksek oranda (ort. %82,1) antioksidan aktivitesi saptanmıştır (Janiuk ve ark., 2013). Bununla birlikte, V. corymbosum L. türünün yapraklarından elde edilen ekstrakların da önemli bir antibakteriyel aktiviteye sahip olduğu ve bu ekstrakların antibiyotiğe direnç gösteren bakterilerle mücadelede alternatif tedavi amaçlı kullanılabileceği ve hastalıklarla ilgili çeşitli serbest radikallerin önlenmesine yardım edebileceği ortaya konulmuştur. Ayrıca V. corymbosum L. ekstraklarının gıda ve farmasötik ürünlerde sentetik antioksidanlar ve sentetik antimikrobiyal maddeler yerine gelecekte kullanımının göz önünde bulundurulabileceği ifade edilmektedir (Pervin ve ark., 2013). Bazı çalışmalar sonucunda elde edilen bulgular, maviyemiş alımının kolon kanseri riskini azaltabileceği (Yi ve ark., 2005), maviyemiş ekstraklarının ise Alzheimer Hastalığı gibi yaygın olarak görülen nöronal ve bilişsel fonksiyonda yaşa bağlı ortaya çıkan rahatsızlıkları iyileştirebileceği yönünde olumlu sonuçları ortaya koymaktadır (Skupien, 2006). Maviyemiş antioksidanları ve bunların sinir sistemi ve beyin sağlığı için potansiyel yararları üzerine yıllardır yapılan araştırmalardan sonra, bu bitkinin meyvelerinin hafızayı geliştirdiği ve yaşlanmayı geciktirdiğine dair yeni kanıtlara ulaşılmıştır. Ayrıca organik olarak yetiştirilen Bluecrop çeşidinde, toplam antioksidan kapasitesi (toplam fenol antioksidanları; örn. quercetin) ve antosiyanin antioksidanları (örn. delphinidins, malvidins ve petunidins) bakımından geleneksel yetiştiriciliğe göre daha yüksek değerler elde edilmiştir (Anonim, 2013a; Burdulis ve ark., 2009). Antosiyanidin içeriği bakımından yapılan bir karşılaştırmada da V. myrtillus L. meyvelerinin kültür çeşitlerine göre daha yüksek değerler gösterdiği belirlenmiştir (Burdulis ve ark., 2009). Son yıllarda in vitro şartlarda yürütülen çalışmalarda, çözücü olarak kullanılan su, etanol ve etil asetatın V. myrtillus L. meyve ve yaprak ekstraklarının, insanlarda görülen patojenlerin büyümesini engellediği ve idrar yolu enfeksiyonunun önlenmesi üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğu gözlenmiştir. V. myrtillus L. den elde edilen bileşiklerin doğal antibakteriyel ajanlar ve yüksek öneme sahip antioksidan maddeler olarak önemli uygulamalarda yer alabileceği bildirilmiştir (Vucic ve ark., 2013). V. myrtillus L. türünün yapraklarından elde edilen çay, mikro ve makro vasküler (dolaşım) sistem için koruyucu özelliklere sahip olup, tedavi edici özelliğinden yaygın olarak yararlanılmaktadır. Yapılan bir çalışmada, yaprak dekoksiyonu ratlarda denenmiş ve dört haftalık bir uygulama sonrasında olumlu sonuçlar alınmıştır. Elde edilen başarılı sonuçların, bitkinin yapraklarında bulunan bir tür glikozit bileşik olan ve bitki insülini olarak da bilinen neomyrtillin varlığına bağlı olabileceği buna karşılık, yüksek tanen içeriğinden dolayı yaprak çayı ile yapılan uzun dönem bir terapinin toksik etkilere yol açabileceği de bildirilmektedir (Ferreira ve ark., 2010). 2 metreye kadar boylanabilen, kırmızı çiçekli, meyveleri siyahımsı renkte olan Vaccinium arctostaphylos L. türünde çeşitli organik asitler, tanen ve arbutin glikoziti bulunmaktadır (Asımgil, 2009). Mikrop öldürücü etkisi ile başta mesane ve böbrek iltihapları olmak üzere özellikle idrar yolu enfeksiyonlarının geleneksel olarak tedavisinde kullanılmaktadır. Aynı zamanda içerdiği tanenler nedeniyle ishal kesici (kabız edici) bir özelliğe sahiptir. Kanı temizlemekte ve kalp krizi riskini azaltmaktadır. Hiçbir bitkinin, tekrarlayan Sistit in önlenmesinde ve bakteri kökenli üriner rahatsızlıklarla mücadelede Cranberry meyvesi (Vaccinium macrocarpon L.) kadar yüksek bir etkinlik ve yarar göstermediği bildirilmektedir. İdrar yolları iltihabı olarak da bilinen Sistit, 595
genellikle bir enfeksiyon sonucunda idrar kesesinin (mesane) iltihaplanmasıyla oluşan bir rahatsızlıktır. Sık sık idrara çıkma isteği ve idrar yaparken ağrı, yanma ya da böbrek ağrısı gibi belirtilerle ortaya çıkan Sistit, müdahale edilmediği takdirde kronikleşebilir, böbreklerde iltihaplanmaya yol açabilir. Bu nedenlerden dolayı Sistit in tekrarlamasının mümkün olduğunca önlenmesi gerekir. AFSSA (Fransız Gıda Sağlığı ve Güvenliği Ajansı) araştırmalarının raporu, toz haline getirilmiş Cranberry meyvesi suyunun, Sistit e sebep olan Escherichia coli bakterilerinin üriner sistem duvarlarına tutunmasını engellemesine yardımcı olduğunu göstermektedir (Anonim, 2014). V. vitis idaea L. nin ise esas biyoaktif bileşenlerinin arbutin ve fraxin olduğu ve bu bileşenlerin de klinik kullanımda önemli rol üstlendiği ifade edilmektedir (Wang ve ark., 2005). Öyle ki, bu bitki türünün sap ve yaprakları, eski çağlardan beri Çin de solunum sistemi enfeksiyonlarını tedavi etmek amacıyla bir anti inflamatuar (iltihap giderici) halk ilacı olarak kullanılmaktadır. Vaccinium L. cinsi içinde yer alan önemli türlerden biri de V. angustifolium L. dir. Bu türe ait bitki ekstraklarının insülin ve glitazon benzeri özelliklere sahip aktif bileşenleri içerdiğine ve glikoz toksisitesine karşı koruma sağladığına yönelik çalışmalar bulunmaktadır (Martineau ve ark., 2006). Sonuç Dünyada kültürü yapılan ve blueberry yani maviyemiş olarak bilinen V. Corymbosum L., V. angustifolium L. ve V. virgatum L. (syn. V. ashei) ile V. myrtillus L., V. macrocarpon L., V. vitis idaea L. ve V. arctostaphylos L., Vaccinium L. cinsi içinde yer alan önemli türler olarak karşımıza çıkmaktadır. Ülkemizde hali hazırda üretimi yapılan maviyemiş çeşitlerinden elde edilen ürünler, taze ve kuru meyve olarak tüketilmekte, meyve suyu, reçel ve marmelat yapımında; kurutulan yapak ve meyveleri ise herbal çay yapımında kullanılmaktadır; ayrıca, dünyada meyveli kek üretiminden, krem ve sabun üretimine kadar birçok üründe ham madde olarak değerlendirilebilmektedir. V. myrtillus L. başta olmak üzere yukarıda adı geçen diğer Vaccinium L. türlerinin önemli tıbbi etkilerinin bulunduğu yapılan çalışmalarla ortaya konmuştur. Kan şekerini düşürücü etkisi yanında kolon kanseri riskini azaltabilmesi, meyvelerinin hafızayı geliştirmesi, maviyemiş ekstraklarının Alzheimer Hastalığı gibi yaygın olarak görülen ve yaşa bağlı ortaya çıkan rahatsızlıkları iyileştirmesi, sinir sistemi ve beyin sağlığı için büyük bir potansiyele sahip olması bu türlerin önemini daha da artırmaktadır. Sağlık açısından birçok faydası olan bu Vaccinium L. türlerinin özellikle meyve ve yapraklarından en üst düzeyde yararlanılabilmesi için uygun yetiştirme tekniklerinin ve hasat stratejilerinin belirlenmesine yönelik çalışmalara ağırlık verilmesi yanında katma değer oluşturacak değerlendirme imkanlarının da araştırılması şüphesiz ülke ekonomisine olumlu yansıyacaktır. Kaynaklar Akbulut, M., 2013. Subtropik Meyveler Dersi Ders Notları. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Pazar Meslek Yüksekokulu Akbulut, M., Baykal H., Şavşatlı, Y., 2013b. Rize ili Sütlüce Köyü Ekolojik Koşullarında Farklı Maviyemiş Çeşitleri (Vaccinium corymbosum L.) ve Yöreden Selekte Edilen Çay Üzümü (Vaccinium arctostaphylos L.) Tiplerinin Fenolojik, Pomolojik ve Agronomik Özelliklerinin İncelenmesi. Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi, ISSN:13083945, 6(2):49 54 596
Akbulut, M., Şavşatlı, Y., Baykal H., 2013a. Çay Üreticisine Ek Gelir Olarak Maviyemiş Yetiştiriciliği. II. Rize Kalkınma Sempozyumu, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, 3 4 Mayıs 2013 Anonim, 1994. Dictionary of Healthful Food Terms. USA. http://books.google.com.tr/ Anonim, 2005. Composition of Blueberries, US Highbush Blueberry Council USDA National Nutrient Database For Standard Reference, Release 17 Anonim, 2012a. www.mirtoselect.info/public/anthocyanins.asp Anonim, 2012b. www.mirtoselect.info/public/bilberry_blueberry.asp Anonim, 2013a. Blueberries. http://whfoods.org/genpage.php?dbid=8&tname=foodspice Anonim, 2013b. Anthocyanins. http://www.chiro.org/nutrition/full/anthocyanins.shtml#anthoc yanin_content Anonim, 2013c. www.belgeler.com/blg/2ru0/antosiyaninler Anonim, 2014. www.cyscontrol.com/tr Asımgil, A., 2009. Şifalı Bitkiler. TİMAŞ Yay., 318 sy. Burdulis, D., Sarkinas, A., Jasutiene, I., Stackevicene, E., Nikolajevas, L., Janulis, V., 2009. Comparatıve Study of Anthocyanin Composition, Antimicrobial and Antioxidant Activity in Bilberry (Vaccinium myrtillus L.) and Blueberry (Vaccinium corymbosum L.) Fruits. Acta Poloniae Pharmaceutica Drug Research, 66:399 408 Castrejon, A. D. R., Eichholz, I., Rohn, S., Kroh, L. W., Keil, S. H., 2008. Phenolic Profile and Antioxidant Activity of Highbush Blueberry (Vaccinium corymbosum L.) During Fruit Maturation and Ripening. Food Chemistry. 109(3):564 572 Cinbaş, F. A., 2005. Yoğurdun Fiziksel, Kimyasal ve Duyusal Özellikleri Üzerine Yaban Mersininin Etkisi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Gıda Mühendisliği Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 66 sy. Connor, A. M., J. Luby, J. J., Cindy, B. S., Tong, C. B. S., Chad, E., Finn, C. E., 2002. Genotypic and Environmental Variation in Antioxidant Activity, Total Phenolic Content, and Anthocyanin Content Among Blueberry Cultivars. Journal of the American Society for Horticultural Science. 127(1):89 97 Çelik, H., 2005. Yaban Mersini (Likapa) Yetiştiriciliği. HASAD Yayınları, Ankara, 128 sy. Çelik, H., 2012. Yüksek Boylu Maviyemiş (Highbush Blueberry) Yetiştiriciliği. Gifimey Yayınları, 152 sy. Çelik, H., Özgen, M., Saraçoğlu, O., 2013. Organik ve Standart Olarak Yetiştirilen Bazı Yüksek Boylu Maviyemiş (Vaccinium corymbosum L.) Çeşitlerinin Fitokimyasal İçerikleri ile Antioksidan Kapasitelerinin Karşılaştırılması. Tarım Bilimleri Dergisi. 18:167 176 Davis, P. H., 1978. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Edinburgh University Press, 6:89 108 Deng, Y., Yang, G., Yue, J., Qian, B., Liu, Z., Wang, D., Zhong, Y., Zha, Y., 2013. Influences of Ripening Stages and Extracting Solvents on the Polyphenolic Compounds, Antimicrobial and Antioxidant Activities of Blueberry Leaf Extracts. www.elsevier.com/ lokate/foodcond Devasagayam, T. P. A., Tilak, J. C., Boloor, K. K., Ketaki, S. S., Ghaskadbi, S. S., Lele, R. D., 2004. Free Radicals and Antioxidants in Human Health: Current Status and Future Prospects. JAPI, Vol. 52 Ferreira, F. M., Peixoto, F. P., Nunes, E., Sena, C., Seiça, R., Santos, M. S., 2010. Vaccinium myrtillus Improves Liver Mitochondrial Oxidative Phosphorylation of Diabetic Goto Kakizaki Rats. Journal of Medicinal Plants Research, 4(8):692 696 Harris, C. S., Burt, A. J., Saleem, A., Le, P. M., Martineau, L. C., Haddad, P. S., Bennett, S. A. L., Arnason, J. T., 2007. A Single HPLC PAD APCI/MS Method for the Quantitative Comparison of Phenolic Compounds Found in Leaf, Stem, Root and Fruit Extracts of Vaccinium angustifolium. Phytochemical Analysis, 18:161 169 597
Janiuk, M., Najda, A., Gantner, M., Wozniak, M. B., 2013. Chemical Variability and Antioxidant Activity of The Leaves of Chosen Highbush Blueberry (Vaccinium corymbosum L.) Cultivars. Modern Phytomorphology, 3:111 114 Kalt, W., McDonald, J. E., Ricker, R. D., Lu, X., 1999. Anthocyanin Content and Profile Within and Among Blueberry Species. Canadian Journal of Plant Science, 79:617 623 Martineau, L. C., Couturea, A., Spoora, D., Benhaddou Andaloussi, A., Harris, C., Meddah, B., Leduca, C., Burt, A., Vuong, T., Le, P. M., Prentki, M., Bennett, S. A., Arnason, J. T., Haddad, P. S., 2006. Anti Diabetic Properties of the Canadian Lowbush Blueberry Vaccinium angustifolium Ait. Phytomedicine, 13:612 623 Milivojevic, J., Aksimovic, V., Maksimovic, J. D., Radivojevic, D., Poledica, M., Ercişli, S., 2012. A Comparison of Major Taste and Health Related Compounds of Vaccinium Berries. TÜBİTAK Turk J. Biol., 36:738 745 Nizamlıoğlu, N. M., Nas, S., 2010. Meyve ve Sebzelerde Bulunan Fenolik Bileşikler; Yapıları ve Önemleri. Gıda Teknolojileri Elektronik Dergisi, 5(1):20 35 Pervin, M., Hasnat, M. A., Lim, B. O., 2013. Antibacterial and Antioxidant Activities of Vaccinium corymbosum L. Leaf Extract. Asian Pacific Journal of Tropical Disease. 3(6):444 453 Skupien, K., 2006. Chemical Composition of Selected Cultivars of Highbush Blueberry Fruit (Vaccinium corymbosum L.) Folia Horticulturae. Ann. 18/2, 47 56 Valera, J., 2010. Healhty Children. First Edition. May 2010. 176 p. http://books.google. com.tr/ Vucic, D. M., Petkovic, M. R., Rodic Grabovac, B. B., Stefanovic, O. D., Vasic, S. M., Comic, L. R., 2013. Antibacterial and Antioxidant Activities of Bilberry (Vaccinium myrtillus L.) in Vitro. African Journal of Microbiology Research. 7(45):5130 5136 Wang, X., Sun, H., Fan, Y., Li, L., Makino, T., Kano, Y., 2005. Analysis and Bioactive Evaluation of the Compounds Absorbed into Blood after Oral Administration of the Extracts of Vaccinium vitis idaea in Rat. Biol. Pharm. Bull. 28(6):1106 1108 Yi, W., Fischer, J., Krewer, G., Akoh, C. C., 2005. Phenolic Compounds from Blueberries Can Inhibit Colon Cancer Cell Proliferation. J. Agric. Food Chem., 53(18):7320 7329 Zegarac, J. P., Belscak, A., Piljac, A., 2009. Antioxidant Capacity and Polyphenolic Content of Blueberry (Vaccinium corymbosum L.) Leaf Infusions. Journal of Medicinal Food. 12(3):608 614 598