Ne hizmetli ne de ailenin bir ferdi olmak istiyoruz! Đşçi olarak tanınmak ve insan olarak saygı görmek istiyoruz! Ev Đşçileri Đçin Đnsana Yakışır Đş ILO Ev Đşçileri Sözleşmesi, No.189 1 Kabul tarihi: 16 Haziran 2011 2011 yılının Haziran ayında düzenlenen Uluslararası Çalışma Konferansı nın 100. toplantısında, ev işçilerine insana yakışır iş olanaklarının sağlanması ve çalışma haklarının korunması için 189 sayılı Ev Đşçileri Sözleşmesi ve 201 sayılı Tavsiye Kararı, toplantıya katılan hükümet, işçi ve işveren temsilcilerinin ezici çoğunluğu ile kabul edildi. 189 sayılı sözleşme, uluslararası sözleşme niteliği ile bağlayıcı hükümleri içerirken, 201 sayılı tavsiye kararında ise sözleşmenin uygulanmasına yönelik yol gösterici hükümler yer almaktadır 2. 189 sayılı sözleşmenin kabul edilmesi ile birlikte, ev işçiliğinin ekonomik ve sosyal değeri görünür kılınmış ve dünyada çalışan 100 milyonu aşkın ev işçisinin çalışma ve sosyal haklarının güvence altına alınması için yasal zemin oluşturulmuştur. Bugüne kadar yürütülen araştırmalar göstermiştir ki, dünyada ev işlerini üstlenenler ağırlıklı olarak kadınlar ve göçmen işçilerdir. Bu nedenledir ki, ev işçileri sözleşmesinin kapsamı aynı zamanda kadınlar ve göçmenler için özel önemler içeren diğer ILO sözleşmeleri ve tavsiye kararları ile birlikte değerlendirilmelidir: 97 sayılı Đstihdam için Göç Sözleşmesi (1949) 143 sayılı Göçmen Đşçiler Sözleşmesi (Ek Hükümler) (1975) 156 sayılı Aile Sorumlulukları Olan Đşçiler Sözleşmesi (1981) 181 sayılı Özel Đstihdam Büroları Sözleşmesi (1997) 198 sayılı Đstihdam Đlişkileri Tavsiye Kararı (2006) SÖZLEŞMENĐN KAPSAMI Ev işi nedir? Ev işçisi kimdir? (Madde 1) Ev işi, evin belirli bir üyesi veya tüm aile fertleri için evde veya aile fertleri için icra edilen her tür iştir 3. Bu işler arasında, çocuk, hasta ve özürlü bakımı, ev temizliği, yemek yapma, ütü 1 Bu bilgi notu, 189 sayılı Ev Đşçileri Sözleşmesi metni ve ILO tarafından hazırlanan (ama henüz basılmamış olan) el kılavuzu dikkate alınarak hazırlanmıştır. 2 Bu bilgi notu, sadece 189 sayılı Ev Đşçileri Sözleşmesinin hükümlerine yer verilmektedir. Bağlayıcı olmayan ama sözleşme hükümlerinin uygulanmasına yönelik üye devletlere yol gösterici bilgiler içeren 201 sayılı Tavsiye Kararının hükümleri bu metinde ele alınmamıştır. 3 Ev işçisinin kendi evinde yaptığı işlere ilişkin güvence altına alınan haklar ILO nun 177 sayılı Evde Çalışma Sözleşmesi (1996) tarafından güvence altına alınmıştır. Türkiye bu sözleşmeyi onaylamamıştır. 1
yapma, çamaşır yıkama, bahçe bakımı, evin güvenliğini sağlama ve ailenin şoförlüğünü yapma gibi çok çeşitli işler yer alır. Ev işçisi, istihdam ilişkisi içinde ev işlerini yapan kişidir. Buna göre ev işçisi tanımı, yarı zamanlı (part-time) ev işleri yapan; bir veya birden fazla işveren için çalışan; ülke vatandaşı olan veya olmayan; evde yaşayan veya yaşmayan ev işçilerini kapsar. Ev işçisinin işvereni ev işinin sağlanacağı aile fertlerinin bir üyesi olabileceği gibi, ev hizmetlerini sunmak üzere ev işçilerini istihdam eden istihdam bürosu veya özel işletme de olabilir. Sözleşme kimleri ev işçisi olarak görmez? (Kimler sözleşmenin kapsamı dışındadır?) (Madde 1) Ev işi ile ara sıra ya da gelişigüzel meşgul olan ve ev işini bir meslek olarak icra etmeyen kişiler ev işçisi değildir. Ancak, ev işini geçici ya da düzensiz olsa da meslek olarak icra eden ve karşılığında ücret alan kişiler ev işçisi kategorisi altında sayılmaktadır. SÖZLEŞMEDE GÜVENCE ALTINA ALINAN HAKLAR Đnsan Haklarının Korunması ve Teşvik Edilmesi (Giriş bölümü) Đnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ve temel insan haklarını konu edinen diğer Birleşmiş Milletler sözleşmelerinde güvence altına alınan haklar ev işçileri için de güvence altına alınmalıdır. Bunun için üye devletler insan haklarının teşvik edilmesi ve korunmasına ilişkin her tür tedbiri almakla yükümlüdür. Temel Çalışma Haklarının Güvence Altına Alınması Ev işçileri de, tıpkı diğer işçiler gibi, ILO nun sekiz temel sözleşmesinde yer alan çalışma standartlarından yararlanma hakkına sahiptir. Her üye devlet, aşağıda belirtilen çalışma koşularının ve haklarının sağlanması için gerekli düzenlemeleri yapmakla yükümlüdür. Buna göre: Ev işçilerinin örgütlenme özgürlüğü ve toplu iş sözleşmesi imzalama hakkı vardır (Madde 3): Ev işçilerinin sendikalarda örgütlenme hakkı güvence altına alınmalı ve ev işçilerinin kendi seçtikleri sendikalara, federasyonlara ve konfederasyonlara katılabilmesi için olanak yaratılmalıdır. Çocukların ev işçisi olarak çalış(tırıl)ması engellenmelidir (Madde 4): ILO standartlarına uygun olarak ev işçileri için asgari yaş sınırı belirlenmeli ve çocuk işçiliği önlenmelidir. Ayrıca, 18 yaşın altındaki ve asgari istihdam yaşının üzerindeki ev işçilerin zorunlu eğitimden mahrum kalmamaları için gerekli önlemler alınmalıdır. Her tür zorla çalış(tır)ma tasfiye edilmelidir (Madde 3). 2
Her tür ayrımcılıkla mücadele edilmeli, kadın ve erkek işçilere eşit olanaklar sağlamalıdır (Madde 11) 4 : Kadın ve erkekler arasında eşit işe eşit ücret verilmesi için gerekli önemler alınmalıdır. Đstismar, Taciz ve Şiddetin Önlenmesi (Madde 5) Ev işçileri, her türden istismar, taciz ve şiddete karşı etkin bir biçimde korunmalı ve bunun için üye devletler gerekli tedbirleri almalıdır. Đnsana Yakışır Đş ve Yaşam Koşullarının Sağlanması Ev işçileri için adil istihdam şartları ve insana yakışır çalışma koşulları sağlanmalıdır (Madde 6). Her üye devlet, aşağıda belirtilen çalışma koşularının ve haklarının sağlanması için gerekli düzenlemeleri yapmakla yükümlüdür. Buna göre: Bilgilendirme Hakkı (Madde 7): Ev işçileri, istihdam şartları ve çalışma koşulları hakkında bilgilendirilme hakkına sahiptir. Burada şu bilgilere yer verilmelidir: o Đşçi ve işverenin adı ve adresi o Đş sözleşmesinin başlama tarihi ve süresi o Yapılacak işini türü o Ücretlerin hesaplanması ve ödeme şekli o Đş saatleri o Yıllık izinler, günlük ve haftalık dinlenme saatleri o Mevcut olduğu durumlarda, yiyecek ve barınma hakkının temini o Mevcut olduğu durumlarda, staj ve deneme süresi o Göçmen işçiler için işçinin ülkesine gönderilmesine ilişkin şartlar o Đşin sona ermesine ilişkin hüküm ve koşullar Çalışma Saatleri (Madde 10): Ev işçileri, yasalarda düzenlenen veya toplu iş sözleşmelerinde yer alan çalışma saatleri, fazla mesai, günlük ve haftalık dinlenme saatleri ve yıllık izin konusunda diğer işçilerle aynı haklardan yararlanır. Buna göre: o Haftalık dinlenme süresi aralıksız en az 24 saat olmalıdır. o Özellikle çalıştığı evde yaşayan ev işçilerinin, çalışma saatleri dışında olup da ailenin isteklerine cevap vermek zorunda kaldıkları ve var olan zamanı kendi istekleri doğrultusunda harcayamadıkları saatlerin çalışma saati kapsamında sayılıp sayılmayacağı ulusal yasalara ve toplu iş sözleşmelerine göre değerlendirilir. Ücretlendirme (Madde 11, 12 ve 15): o Ev işçileri, en az asgari ücret düzeyinde ücretlendirilmelidir. o Eşit işe eşit ücret ilkesi uygulanmalı ve kadın ve erkek ev işçileri arasında eşit işe eşit ücret ödenmelidir. o Ev işçilerine, ayda en az bir kez olmak üzere, düzenli aralıklarla ücret ödenmelidir. o Ücretler, üçüncü bir aracıya değil, doğrudan ev işçilerine ödenmelidir. 4 Bu hüküm, ILO nun 100 sayılı Eşit Ücret Sözleşmesi (1951) ile uyumlu olarak düzenlenmiştir. 100 sayılı sözleşme, ILO nun temel haklara ilişkin kabul ettiği sekiz sözleşmesi arasında yer alır. Dolayısıyla, ILO nun üyesi olan bütün devletler, bu sözleşmesi onaylamamış olsalar dahi, bu sözleşmenin hükümlerini yerine getirmekle yükümlüdür. Türkiye bu sözleşmeyi 1966 yılında onaylamıştır. 3
o Ücretler peşin olarak ödenmelidir. Ancak ev işçisinin rızası olması durumunda ulusal yaslara ve toplu iş sözleşmelerine uygun olarak ücretler, banka transferi, banka veya posta çeki, havale ve diğer yollarla yapılabilir. o Ulusal yasalar, toplu iş sözleşmeleri veya hakem kararları doğrultusunda ücretlerin bir kısmı ayni olarak verilebilir. Ancak ayni ödemenin düzeyi diğer işçiler için öngörülen düzeyden daha az ya da fazla olamaz ve ayni ödeme işçinin rızası olmadan yapılamaz. o Özel istihdam büroları tarafından belirlenen ücretler ev işçilerinin ücretlerinden kesilemez 5. Đş Sağlığı ve Güvenliği (Madde 13): Her ev işçisi güvenli ve sağlıklı koşullarda çalışma hakkına sahiptir. Ev işçiliğinin özgül koşulları dikkate alınarak gerekli iş sağlığı ve güvenliği tedbirleri alınmalıdır. Sosyal Güvenlik (Madde 14): Ev işçileri, diğer işçilerden daha az olmamak kaydıyla, analık hakkının da dâhil olduğu tüm sosyal güvenlik haklarından yararlanmalıdır. Ev işçiliğinin özgül koşulları dikkate alınarak ev işçilerinin sosyal güvenlik haklarından yararlanabilmesi için gerekli düzenlemeler yapılmalıdır. Sosyal Diyalog ve Sendikal Temsil Sözleşme, ev işçilerine gerekli güvenceleri sağlamak için üye ülkeler tarafından gerekli düzenlemeler yapılırken, mevcut olduğu yerlerde, ev işçilerinin ve işverenlerinin örgütlerine danışılmasını öngörür (örneğin madde 13, 14 ve 15). Belirli Kategorideki Ev Đşçileri Đçin Özel Düzenlemeler Çocuk işçiler, göçmen işçiler gibi özel politikaların izlenmesini gerektiren gruplar için, her üye devlet, aşağıda belirtilen çalışma koşularının ve haklarının sağlanması için gerekli düzenlemeleri yapmakla yükümlüdür. Çocuk Ev Đşçileri 6 (Madde 4): Çocuk işçiliğine karşı mücadele edilmesi gerektiğinin vurgulandığı sözleşmede, 18 yaşın altında ve istihdam için belirlenen asgari yaşın üstündeki çocukların ihtiyaçları için özel hükümlere yer verilmiştir. Buna göre, 15-18 yaş aralığında istihdam edilen çocuk ev işçilerinin zorunlu eğitimden uzak kalmamaları ve gerekli olan mesleki ve diğer eğitim olanaklarından yararlanmaları için gerekli önlemler alınmalıdır. 5 Sözleşmede özel istihdam büroları tarafından işçilerden herhangi bir ücretin/harcın kesilip kesilemeyeceği belirtilmemiş. Ancak, ILO nun 181 sayılı Özel Đstihdam Büroları Sözleşmesi nin (1997) 7. maddesi, özel istihdam bürolarının işçilerden, doğrudan ya da dolaylı, kısmen ya da tamamen, ücret/harç kesemeyeceğini belirtir. Türkiye 181 sayılı sözleşmeyi onaylamamıştır. 6 ILO nun 138 sayılı Đstihdama Kabulde Asgari Yaşa Đlişkin Sözleşmesi nin (1973) 2. maddesine göre, asgari yaş sınırı, zorunlu öğrenim yaşının bittiği yaşın altında ve her halükarda 15 yaşın altında olamaz. Yine aynı sözleşmenin 3. maddesine göre, doğası veya yapıldığı koşullar bakımından genç kişilerin sağlığını, güvenliğini veya ahlakını tehlikeye düşürebilecek her türlü tehlikeli istihdam veya çalışmaya kabul için asgari yaş 18'in altında olmaz. Çocuk işçiliği ile ilgili bir diğer ILO sözleşmesi 182 sayılı Kötü Şartlardaki Çocuk Đşçiliğinin Yasaklanması ve Ortadan Kaldırılmasına Đlişkin Acil Önlemler Sözleşmesi dir (1999). 138 ve 182 sayılı sözleşmeler de ILO nun temel haklara ilişkin kabul ettiği sekiz sözleşmesi arasında yer alır. Dolayısıyla, ILO nun üyesi olan bütün devletler, bu sözleşmesi onaylamamış olsalar dahi bu sözleşmenin hükümlerini yerine getirmekle yükümlüdür. Türkiye 138 sayılı sözleşmeyi 1998 ve 182 sayılı sözleşmeyi ise 2001 yılında onaylamıştır. 4
Çalıştıkları Evde Yaşayan Ev Đşçileri (Madde 6 ve 9): o Ev işçilerinin özel hayatlarına saygı gösterilmelidir. o Her ev işçisi, çalıştığı evde ikamet etme ya da etmeme konusunda işvereni ile anlaşma yapma özgürlüğüne sahiptir. o Ev işçileri, yıllık izinlerinde, günlük veya haftalık dinlenme sürelerinde evde kalmaya veya aile fertleri ile birlikte olmaya zorlanamaz. o Ev işçileri, kimlik ve seyahat belgelerini kendi ellerinde bulundurma hakkına sahiptir. Göçmen Ev Đşçileri (Madde 8) 7 : o Sözleşme hükümlerinin etkin bir şekilde uygulanması için göçmen işçi gönderen ülkeler ile işbirliği yapılmalıdır. o Göçmen ev işçilerine, istihdam edilecekleri ülkeye göç etmeden önce ulusal mevzuata uygun olarak yazılı iş teklifi veya iş sözleşmesi gönderilmelidir. Sözleşmede veya iş teklifi metninde, bu sözleşmenin 7. maddesinde belirtilen (bkz. sf. 3) çalışma koşularının ve istihdam şartlarının açık olarak belirtilmesi gerekir. o Đş sözleşmesinin sona ermesi durumunda göçmen işçilerin ülkelerine geri gönderilmesine ilişkin koşulları belirleyen yasal düzenlemeler yapılmalıdır. Özel Đstihdam Büroları (Madde 15) Ev işçilerinin istihdamında özel istihdam büroları önemli bir yere sahiptir. Özel istihdam büroları tarafından kötüye kullanılabilecek uygulamalara karşı ev işçilerini korumak için üye devletler aşağıda belirtilen gerekli önlemleri almakla yükümlüdür: o Özel istihdam bürolarının işe alma ve yerleştirme faaliyetlerinin koşulları belirlenmelidir. o Ev işçileri tarafından iletilecek şikâyetlerin incelenebilmesi için gerekli izleme ve denetim mekanizmaları kurulmalıdır. o Özel istihdam bürolarının ev işçilerine yönelik suiistimallerini önlemek için, gerektiği durumlarda diğer üye ülkeler ile işbirliği halinde, gerekli tedbirler alınmalıdır. Bu tedbirler kapsamında, özel istihdam bürolarının ve ev sahiplerinin (işverenlerin) sorumlulukları belirlenmeli ve dolandırıcılık yapmış ve hakları kötüye kullanmış özel istihdam bürolarını yasaklayan kimi cezai önlemler alınmalıdır. o Bir başka ülkede çalışmak üzere istihdam edilen ev işçilerinin haklarının korunması ve suiistimallerin önlenmesi için ikili, bölgesel veya çoktaraflı anlaşmaların yapılması dikkate alınmalıdır. o Özel istihdam büroları tarafından belirlenen ücretler ev işçilerinin ücretlerinden kesilemez. Sözleşme Hükümlerinin Uygulanması (Madde 16 ve 17) Ev işçilerinin haklarını arayabilmesi için üye devletler gerekli koşulları sağlamakla yükümlüdür: 7 Güvence altına alınan göçmen işçilerinin hakları için ILO nun 97 sayılı Đstihdam için Göç Sözleşmesi ne (1949) ve 143 sayılı Göçmen Đşçiler Sözleşmesi ne (Ek Hükümler) (1975) bakılabilir. Türkiye her iki sözleşmeyi de onaylamamıştır. 5
o Ev işçileri, haklarını aramak için, ister bizzat isterse temsilcileri aracılığıyla, tüm diğer işçi grupları ile yanı haklara sahip olarak, mahkemelere veya diğer ihtilaf çözücü mekanizmalara başvurabilme hakkına ve koşullarına sahip olmalıdır. o Ev işçilerinin başvurabileceği etkin ve erişilebilir şikâyet mekanizmaları kurulmalıdır. o Ev işçiliğinin özel niteliklerine cevap verecek şekilde, uygun iş denetimi yöntemleri, yaptırımlar ve cezai yöntemler geliştirilmeli ve uygulanmalıdır. 6