M LL BAYRAM OLGUSU VE TÜRK YE DE YAPILAN CUMHUR YET BAYRAMI KUTLAMALARI (1923 1960)

T.C. Hacettepe Üniversitesi Atatürk lkleri Ve nkılâp Tarihi Enstitüsü M LL BAYRAM OLGUSU VE TÜRK YE DE YAPILAN CUMHUR YET BAYRAMI KUTLAMALARI (1923 1960) Bengül Salman BOLAT Lisansüstü E itim, E itim ve Sınav Yönetmeli inin Atatürk lkeleri ve nkılâp Tarihi Anabilim Dalı çin Öngördü ü DOKTORA TEZ Olarak Hazırlanmı tır Ankara 2007

i ÖZET Toplumların, inançları ve gelenekleri do rultusunda ayin, tören, festival, enlik, bayram gibi etkinlikleri en eski ça lardan itibaren yaptıkları bilinmektedir. Bu yolla tapınma, kutlama, anma ve e lenceye yönelik ihtiyaçlarını gidermi lerdir. Milli bayram olgusu ise milliyetçili in do ması ile ba lamı tır. Milli bayram, geçmi ten farklı olarak toplumlarda milli duyguların ifade edildi i sembollerden biri olmu tur. Bu bayramlar, iktidarlar tarafından yeni rejimin ortaya çıkardı ı yeni de erlerin halka benimsetilmesinin ve milli bir bilinç olu turulmasının aracı olarak kullanılmı lardır. Ayrıca, yeni olu turulmu de erlerin nesilden nesile aktarılması amacını da ta ımı lardır. lk kez batıda kutlanmaya ba layan milli bayramlar Türk toplumunda Osmanlı Devleti nde, II. Me rutiyetten itibaren görülmeye ba lanmı tır. Ancak milli bayram olgusu gerçek anlamını milli bir kimlikle 29 Ekim 1923 te kurulan Türkiye Cumhuriyeti nde bulmu tur. Bu çalı manın ana çerçevesini de Türkiye de 1925-1960 yılları arasında kutlanan cumhuriyet bayramları olu turmaktadır. Çalı manın giri bölümünde; ayin, tören, festival, kutlama, bayram ve milli bayram kavramlarının anlamları ve tarihsel geli imi verilmi, aynı kavramların Türklerde de Cumhuriyet dönemine kadar olan süreci i lenmi tir. Çalı manın birinci bölümünde; Cumhuriyetin ilanı, bu günün milli bayram günü olarak kabul edilmesi ve bu bayram dı ında kutlanan di er bayramlar hakkında bilgiler verilmi tir. Çalı manın ikinci bölümünde; 1925-1938 yılları arası Atatürk Dönemi nde kutlanan Cumhuriyet bayramları; bayram hazırlıkları, iç ve dı geli melerin bayram üzerindeki etkileri ve kutlanma biçimleri ile ilgili konular ele alınarak de erlendirmeler yapılmı tır. Üçüncü bölümde ise Atatürk sonrası dönem nönü ve Demokrat Parti dönemleri olarak ele alınmı tır. Cumhuriyet bayramı kutlamaları, Atatürk döneminde oldu u gibi bayram hazırlıkları, iç ve dı geli melerin bayram üzerindeki etkileri ve kutlanma biçimleri ile ilgili konular ele alınarak de erlendirmeler yapılmı tır. Çalı mada Atatürk dönemi ile sonrası yapılan kutlamaların benzerlik ve farklılıkları üzerinde de durulmu tur.

ii ABSTRACT It is known that most societies have been carrying out certain activities, such as rite, ceremony, festival, cheerfulness and national holiday, in the direction of their beliefs and traditions. The people in those societies satisfied their adoration, celebration, remembrance and entertainment needs in this way. The concept of National holiday has initially started to use by out coming of nationalism. Contrary to the old ceremonies, National holiday has become the symbol of the national feelings. The national holidays have been used to establish the national consciousness and the new values of new regime which were come out by the governments. Moreover, their purpose is to carry these new values to the descendants. National holidays were first started to be celebrated in Western Countries but in Turkish society for the first time, they were seen in II. Constitutional Monarchy period. But they precisely have become national holidays when Turkish Republic was established on 29 th October 1923. The main frame of this study is, the national holidays which were celebrated between 1925 and 1960. In introductory part of the study some concepts such as rite, ceremony, and festival, celebration and national holidays were defined and historical developments of this term identified. Meanwhile, the process of these concepts in Turkish Societies until Republic of Turkey was analysed. In the first part of the study, declaration of the Republic, acceptance of that day as the national holiday and the other ceremonies were introduced. In the second section of the study, the Republic day from 1925 to 1938, preparations of ceremonies, the influences of inner and outer developments on national holidays and the styles of celebration were identified and evaluated. In the third part of the study, the term after Atatürk was classified into two periods, such as nönü and DP period. As in Atatürk s period, celebration of Republican day preparations for them, and the influences of inner and outer de The study was also focused on the differences and similarities between the national holidays of Atatürk s Period and following this term.

iii Ç NDEK LER ÖZET... i ABSTRACT... ii Ç NDEK LER... iii ÖNSÖZ... vi KISALTMALAR... ix G R : AY N, KARNAVAL, FEST VAL, TÖREN KAVRAMLARI VE BATI DÜNYASINDAK TAR HSEL GEL M...1 I. BÖLÜM: TÜRKLERDE CUMHUR YET ÖNCES BAYRAM KAVRAMI VE YAPILAN KUTLAMALAR... 11 1. Osmanlı Devleti Dönemine Kadar Türklerde Bayram Kavramı ve Kutlamalar... 11 2. Osmanlı Devleti nde Bayram Kutlamaları... 18 2.1.Osmanlı Devleti nde Milli Bayram Anlayı ının Geli mesi... 25 3.Milli Mücadele Döneminde Kutlanan Bayramlar... 33 II. BÖLÜM: ATATÜRK DÖNEM BAYRAMLARI VE CUMHUR YET BAYRAMI KUTLAMALARI (1923 1938)... 39 1.Cumhuriyet Bayramı Dı ındaki Bayramlar... 39 2-Cumhuriyetin lanı... 49 2.1.Cumhuriyet in lanına Tepkiler ve Yapılan Kutlamalar... 54 2.2. Milli Bayram lan Edilmesi Öncesi Cumhuriyet Kutlamaları... 59 2.3. Cumhuriyetin lanının Milli Bayram Günü Olarak Kabul Edilmesi... 70 3-Milli Bayram lan Edildikten Sonra Atatürk Dönemi Cumhuriyet Bayramı Kutlamaları... 73 3.1. 1925 1929 Yılları Arası Bayram Kutlamaları... 73 3.1.1. Bayram çin Yapılan Hazırlıklar... 73 3.1.2. ç ve Dı Geli melerin Bayram Kutlamalarına Etkileri... 78 a) ç Geli melerin Etkileri ve De erlendirmeleri... 78 b) Dı Geli melerin Etkileri ve De erlendirmeleri... 81 3.1.3. Bayram Kutlamaları ve De erlendirmeleri... 84

iv 3.2. 1930 1934 Yılları Arası Bayram Kutlamaları... 97 3.2.1. Bayram çin Yapılan Hazırlıklar... 97 3.2.2. ç ve Dı Geli melerin Bayram Kutlamalarına Etkileri... 122 a) ç Geli melerin Etkileri ve De erlendirmeleri... 122 b) Dı Geli melerin Etkileri ve De erlendirmeleri... 129 3.2.3. Bayram Kutlamaları ve De erlendirmeleri... 143 3.3.1935 1938 Yılları Arası Bayram Kutlamaları... 162 3.3.1 Bayram çin Yapılan Hazırlıklar... 162 3.3.2 ç ve Dı Geli melerin Bayram Kutlamalarına Etkileri... 169 a- ç Geli melerin Etkileri ve De erlendirmeleri... 169 b) Dı Geli melerin Etkileri ve De erlendirmeleri... 176 3.3.3 Bayram Kutlamaları ve De erlendirmeleri... 187 III. BÖLÜM:ATATÜRK SONRASI CUMHUR YET BAYRAMI KUTLAMALARI (1939 1960)... 209 A. nönü Dönemi Cumhuriyet Bayramı Kutlamaları... 209 1. 1939 1945 Yılları Arası Bayram Kutlamaları... 209 1.1 Bayram çin Yapılan Hazırlıklar... 209 1.2 ç ve Dı Geli melerin Bayram Kutlamalarına Etkileri... 218 a) ç Geli melerin Etkileri ve De erlendirmeler... 218 b) Dı Geli melerin Etkileri ve De erlendirmeleri... 233 1.3. Bayram Kutlamaları ve De erlendirmeleri... 252 2. 1946 1949 Yılları Arası Bayram Kutlamaları... 265 2.1 Bayram çin Yapılan Hazırlıklar... 265 2.2. ç ve Dı Geli melerin Bayram Kutlamalarına Etkileri... 270 a) ç Geli melerin Etkileri ve De erlendirmeleri... 270 b) Dı Geli melerin Etkileri ve De erlendirmeleri... 279 2.3. Bayram Kutlamaları ve De erlendirmeleri... 285 B-Demokrat Parti Dönemi Cumhuriyet Bayramı Kutlamaları... 294

v 1. 1950 1954 Yılları Arası Bayram Kutlamaları... 294 1.1 Bayram çin Yapılan Hazırlıklar... 295 1.2 ç ve Dı Geli melerin Bayram Kutlamalarına Etkileri... 299 a) ç Geli melerin Kutlamalarına Etkileri ve De erlendirmeleri... 299 b) Dı Geli melerin Etkileri ve De erlendirmeleri... 307 1.3. Bayram Kutlamaları ve De erlendirmeleri... 318 2. 1955 1960 Yılları Arası Bayram Kutlamaları... 330 2.1 Bayram çin Yapılan Hazırlıklar... 330 2.2. ç ve Dı Geli melerin Bayram Kutlamalarına Etkileri... 332 a) ç Geli melerin Etkileri ve De erlendirmeleri... 332 b) Dı Geli melerin Etkileri ve De erlendirmeler... 343 2.3. Bayram Kutlamaları ve De erlendirmeleri... 349 SONUÇ... 365 KAYNAKÇA... 371 EKLER... 400

vi ÖNSÖZ Bu çalı mada, gerek Batı toplumlarında gerekse de Türk toplumunda eski ça lardan itibaren yapılan törensel etkinlikler hakkında bilgi verildikten ve milliyetçili e ba lı olarak ortaya çıkan milli bayram olgusunun geli im a amalarına temas edildikten sonra çalı manın ana temasını olu turan, Türkiye nin milli bayramı olarak kabul edilen Cumhuriyet Bayramı kutlamaları incelenmi tir. Türkiye de Cumhuriyet Bayramı kutlamaları 1925 yılından itibaren resmi olarak yapılmaya ba lamı tır. Türkiye Cumhuriyeti tarihi çerçevesinde ele alınan Cumhuriyet bayramı kutlamaları çok geni bir zaman dilimini kapsamaktadır. Bu durumun çalı manın ayrıntılı bir ekilde yapılmasına büyük bir engel te kil edece i dü ünüldü ünden konunun incelenmesi 1925-1960 yılları arası ile sınırlı tutulmu tur. Bayramlar bu zaman aralıklarında Atatürk ve sonrasında nönü ve Demokrat Parti dönemleri ele alınarak, Türkiye nin tüm iç ve dı politik ve toplumsal geli meleri ile ba lantılı olarak de erlendirilmi tir. Böylelikle Türkiye Cumhuriyeti nde milli bayram olarak kabul edilen Cumhuriyet bayramının nasıl kutlandı ını ortaya koymak amaçlanmı tır. Ayrıca Cumhuriyet dönemi öncesine de inilirken, Osmanlı Devleti nden itibaren yapılan milli bayram kutlaması ile di er kutlamalar, yine Cumhuriyet dönemi içinde Cumhuriyet Bayramı dı ında yapılan resmi bayramlar hakkında da bilgiler verilmeye çalı ılmı tır. Yapılan ara tırmalar sonucunda, çalı mada ele alınan konunun imdiye kadar detaylı bir biçimde incelenmedi i tespit edilmi tir. YÖK Tez Merkezinde bulunan bazı çalı malarda ise bayram olgusunun incelenmesine kar ın, Türkiye de kutlanan Cumhuriyet bayramlarına yönelik ayrıntılı bir çalı manın yapılmadı ı veya eksik oldu u tespit edilmi tir. Mimar Türkkahraman, Siyasal ktidarların Me rula masında Sembollerin Rolü adlı sosyoloji alanında hazırlamı oldu u doktora tez çalı masında; toplumların devlet hayatında me ruiyetin simgeleri olarak kullandıkları dini ve siyasi sembolleri ele almı tır. Çalı mada, siyasal iktidarların farklı dönemlerdeki politika ve yapılarında meydana gelen de i ikliklere ba lı olarak me ruiyet sembollerindeki farklıla mayı, me rula ma ile semboller arasındaki ili kiler açısından da ele alınmı tır. Türkkahraman, Osmanlı Devleti ve Cumhuriyet dönemlerinde kullanılan

vii devletin me ruiyet sembollerini incelemi tir. Bu sembollerden biri olan resmi ve milli bayramları genel çerçevede de erlendirmi tir. Sibel Özbudun, Ayinden Törene: Siyasal ktidarın Kurulma ve Kurumsalla ma Sürecinde Törenlerin levleri adlı antropoloji alanında yapmı oldu u yüksek lisans tez çalı masında; ayin, tören kavramlarının kuramsal çerçevesini çizerek ilkça dan ba layarak her bir dönemdeki geli imini ve bu olguların toplumlar üzerindeki etkilerini açıklamı tır. Özbudun, Türk toplumunda tören olgusunu, resmi törenlerle ve Cumhuriyet dönemi olanlarla kısıtlı tutarak antropolojik açıdan incelemi tir. Nezahat Demirhan, Cumhuriyetin Onuncu Yılının Türk nkılâp Tarihinde Yeri ve Önemi adlı yüksek lisans tezinde; Cumhuriyetin 10. yıl kutlamaları ile ilgili olarak çıkarılan kanun, kararname ve benzeri belgeleri ele alarak, Ankara, stanbul ve zmir için yapılan programları incelemi tir. Ayrıca 10. Yıl kutlamalarına verilen önemin sebepleri ile Cumhuriyetin ilk 10 yılında Türkiye de kaydedilen çe itli alanlardaki geli meleri aktarmı tır. Bu çalı maların dı ında ço u Toplumsal Tarih Dergisi nde olmak üzere çe itli yıllarda ve yerlerde özellikle Cumhuriyetin 10. yılı kutlamaları ile ilgili yazılmı makaleler tespit edilmi ve kullanılmı tır. Çalı mada, çe itli dergilerin dı ında, yo un olarak basın incelemesi yapılmı tır. Cumhuriyet (1925 1960), Milliyet-Tan (1929 1935), Hakimiyeti Milliye (1924 1935), Son Posta (1930 1935), Zafer (1949 1959), Ulus(1935 1960.), Tan( 1936 1940, 1941 1945), Milliyet (1950 1960), Hergün (1960) gibi farklı siyasi yelpazede olan günlük gazetelerin Cumhuriyet Bayramı ile ilgili olarak farklı tutum ve davranı larını belirlemek ve ülkede Cumhuriyet bayramı kutlamalarının nasıl yapıldı ını görebilmek amacıyla tümü toplanmı ve incelenmi tir. Ayrıca Cumhuriyetin ilanı ve basındaki akislerini görebilmek için, Vatan (1923 1924), Tevhid-i Efkâr( 1923 1924), Tanin(1923 1924) gibi gazeteler de incelenmi tir. Bunların dı ında Cumhuriyet Bayramı kutlamalarıyla ilgili olarak çıkarılan kanun ve yönetmeliklerin yanı sıra Cumhurba kanlı ı ve Ba bakanlık Cumhuriyet Ar ivlerinden çok sayıda belge alınarak de erlendirilmi tir. Ayrıca ba ta gazete ar ivi olmak üzere, Osmanlı Mebusan Meclisi, TBMM zabıt cerideleri ve resmi

viii gazeteler için TBMM kütüphanesi, Türk Tarih Kurumu ve Milli Kütüphaneden yararlanılmı tır. Çalı ma konusu ile ilgili Genelkurmay ATASE Ba kanlı ı ar ivinde yapılan ara tırma sonucunda, Cumhuriyet Bayramı kutlamaları ile ilgili belgelere ula ılamamı, sadece Osmanlı Devleti dönemi kutlamaları ile ilgili az sayıda belge tespit edilmi ve ilgili yerlerde kullanılmı tır. Anıtkabir kütüphanesinde, 1953 te Atatürk ün na ının buraya nakledilmesinden sonra açılan Anıtkabir özel defterleri incelenmi ve Cumhuriyet Bayramı ile ilgili olan yazılardan örnekler alınarak kullanılmı tır. Bu arada Ankara da bulunan Üniversite kütüphanelerinden hatıra, kitap ve makaleler de alınmı tır. Kütüphane ve ar ivlerin dı ında, tanıklık yapacak olan ki ilerin geçmi e yönelik deneyim ve hatıralarından bire bir yararlanma anlamına gelen sözlü tarih çalı ması da yapılmı tır. Bu çalı ma için Ankara da bulunan huzurevleri de dahil olmak üzere bir çok ki i ile görü ülmü, izinleri ile ses dinleme cihazı kullanılmı ve görü me kartları hazırlanmı tır. Ancak görü me yapılan üst ya taki ki ilerin daha çok Atatürk dönemi kutlanan 10. yıl kutlamalarına yönelik daha fazla bilgiler verdikleri görülmü tür. Bunun yanında daha alt ya taki ki ilerden ise bayramlarla ilgili de erlendirmeler alınmı ve tezde ilgili yerlerde kullanılmı tır. Gerek tez konusunun seçiminde ve gerekse de destek ve yönlendirmeleri ile de erli katkılarını gördü üm Sayın Prof. Dr. Temuçin Faik Ertan ve Prof. Dr. Mustafa Yılmaz a, Ba bakanlık Cumhuriyet Ar ivi çalı malarında deste ini esirgemeyen Ar iv Genel Müdürü de erli hocam sayın Doç Dr. Yusuf Sarınay a, tezin tüm a amalarında yapıcı ele tirileri ve katkılarından dolayı çok de erli arkada ım sayın Yrd. Doç. Dr. Hakan Uzun ile e im Mahmut Bolat a, çalı manın her a amasını büyük bir titizlikle takip ederek katkılarını esirgemeyen de erli danı man hocam Sayın Doç. Dr. Yonca Anzerlio lu na, Tez zleme Komitesinde de bulunan de erli hocalarım, Prof. Dr. Adnan Sofuo lu ve Doç. Dr. Ayten Sezer e te ekkürü borç bilirim. Son olarak ise TBMM ar iv çalı malarında çok yardımını gördü üm, ancak kaybetti imiz Ömer mamo lu nu da rahmetle anıyorum.

ix KISALTMALAR a.g.b. : Adı geçen Belge a.g.e. : Adı Geçen Eser a.g.m. : Adı Geçen Makale ASD : Atatürk ün Söylev ve Demeçleri ATASE : Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Ba kanlı ı BCA : Ba bakanlık Cumhuriyet Ar ivi bkz. : Bakınız bty : Basım Tarihi Yok byy : Basım Yeri Yok C : Cilt CHF : Cumhuriyet Halk Fırkası CHP : Cumhuriyet Halk Partisi CTAD : Cumhuriyet Tarihi Ara tırmaları Dergisi çev. : Çeviren DP : Demokrat Parti ed. : Editör.Ü.E.F. : stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi KEFAD : Kır ehir E itim Fakültesi Dergisi p. : page s. : Sayfa S. : Sayı TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TCTA : Tanzimat tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi vd. : Ve di erleri

1 G R AY N, KARNAVAL, FEST VAL, TÖREN KAVRAMLARI VE BATI DÜNYASINDAK TAR HSEL GEL M En eski ça lardan itibaren insano lunun tapınma, e lenme, anma vb. hususlardan dolayı bir takım etkinlikler yaptı ı bilinmektedir. Yaptı ı bu etkinlikler tarihin belli dilimlerinde ayin, tören, anma, karnaval, festival, enlik, milli bayram gibi isimler altında devam etmi tir. Ancak her bir toplulu un ya adı ı döneme göre inançları ve ya ama biçimi farklı olmu tur. Bu farklılık her hususta oldu u gibi adı geçen kavramların içeri inde ve etkinlik biçimlerinde de de i iklikler yaratmı tır. Ayrıca benzer özelikler ta ıyan veya aynı co rafya da ya ayan grupların tören etkinlikleri birbirine benzerlik gösterse de genel itibarıyla kendine özgü bir tutum görülmektedir denebilir. Bir toplumun tarihi boyunca bıraktı ı eserleri aracılı ı ile o toplumun ula abildi i düzeyi, bilgiyi, olgunlu u ve tarih üzerindeki etkisini görebilmek mümkündür. Bu eserlerin yanı sıra toplumun benimsedi i adetler, törenler ve kutlamalar da ya amında büyük bir yer tutar. Çünkü bir toplumda bulunan yönetici ve halk tabakası arasında benimsenmi adet, tören ve kutlamalar o toplumun kültür ve ahlak düzeyi ile geçim biçimi hakkında fikir vermektedir. Bu nedenle tarihi olaylar kadar, adet, tören ve kutlamaların da bilinmesi önemlidir. 1 En basit tanımıyla, bir toplumun önem verdi i bir olayı her yıldönümünde çe itli etkinliklerle hatırlaması kutlama veya anmadır. Bir ba ka tanımla; Toplumun, geçmi in de erlerini, onu temsil eden sözcük ve sembollerle hatırlamasıdır. Söz konusu etkinlikler, geçmi olayların temsili oldu u için, geçmi i insan aklında tutmaya yarar. Yapılan bu etkinliklerle geçmi te meydana gelmi olay canlandırılır. 2 Amaç seyircinin duygularını harekete geçirerek geçmi le bütünle mesini sa layıp olayın zihinlerde kalıcılı ını sa lamaktır. E er bir toplum, o milletin ilk ortaya çıkı ından itibaren geli imine, an ve erefinin yükselmesine yardım etmi olan köklü adet ve 1 Abdülaziz Bey, Osmanlı Adet, Merasim ve Tabirleri, Yay. Haz. Prof. Dr. Kazım Arısan, Duygu Arısan Güney, stanbul 2002, s.3. 2 Paul Connerton, Toplumlar Nasıl Anımsar, Çev. Alâeddin enel, stanbul, 1999, s. 113 114.

2 törenlerini daima korumak ihtiyacını hissediyorsa ve bunu hep gözler önüne sermek çabasında ise, bu durum kutlama ve anma törenlerinin de erini daha da arttırır. 3 Bu arada her toplum için geçerli olan, önem verilen tören ve kutlamalar zaman geçtikçe farklıla mı tır. Toplumların çevrelerinde bulunan kom u milletlerin etkileri, dinsel inançlar tören ve adetlerin de i mesine ve geli mesine sebep olmu tur. 4 Toplumların önem verdikleri olayları anma ve kutlamaları ba lamında kullanılan kavramlar içinde tarihsel sıralamada ilk olarak ayin gelmektedir. Ayin insanlı ın ilk geli me dönemlerinde kullanılan daha çok dini anlam ça rı tıran bir kelimedir. Köken ve anlam bakımından do aüstü olarak nitelendirilen güçleri topluma yararlı hale getirebilmek için tekrarlanan davranı lar bütünüdür. nananların sembolik anlamlar yükleyerek geleneksel gösterileri olarak tanımlanan rit sözcü ü ise ayinin ö esidir. 5 O halde ayin, seriler halindeki ritlerin uygulanmasını sa layan sistem, ya da varolan kutsallar kar ısında belirli bir ciddiyet içersinde simge sözcük ve hareketlerle tekrarlanan eylemler 6 olarak da tanımlanabilir. Kısacası, ayinin kalıpla mı davranı ların bir düzen içinde tekrarlanmasından yani ritüellerden olu tu u söylenebilir. Bu ritüeller de arkılar, danslar ve sembolik sözlerden olu abilmektedir. 7 Di er bir tanımlamaya göre de av hayvanlarının ço almasına, verimlili e, üreme ve ölüme ili kin inanı ve bunlar kar ısında gösterilen davranı lar ile do mu olan 8 ayinin çarpıcı örneklerinden birini Babil de yılın son günleri ile yeni yılın ilk günleri esnasında yapılan akita ayini sırasında hu u içinde yaradılı iiri Enuma Eli in söylenmesi olu turmaktadır denilebilir. 9 Ayinleri olu turan ritler, tanrıların örnek davranı larının tekrarı eklindedir. Günlük faaliyetlerden farklıdır. lkel uygarlıklardaki inanı a göre, insanın 3 Abdülaziz Bey, a.g.e, s.3. 4 a.g.e, s.3. 5 Sibel Özbudun, Ayinden Törene Siyasal ktidarların Kurulma ve Kurumsalla ma Sürecinde Törenlerin levleri, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1995, s.3. 6 W. Graham Sumner, Folkways and Mores, Shocken Books, New York, 1979, p.60; Özbudun, a.g.e, s.8. 7 Tekeli, a.g.m, s.2. 8 Burhan O uz, Türkiye Halkının Kültür Kökenleri, Tarım, Hayvancılık, Meteoroloji, stanbul, 1980, s.45. 9 Mircea Eliade, Kutsal ve Dindı ı, Çev. M. Ali Kılıçbay, Ankara,1992, s.58.

3 yapamayaca ı, yani insanı a an tanrıların veya efsanevi ataların yapabildi i i ler vardır. 10 Dolayısıyla her yıl tekrarlanan ayinler, oldu u dü ünülen bu do aüstü güçleri topluma uyumlu ve zararsız hale getirmek, onları kızdırmamak amacını ta ımaktadır. 11 Sonuç olarak ayinlerin i levleri öyle sıralanabilir; 1- Ayinler manevi dünyayı anlatmak için araçlardır. 2- Bilinmeyen olaylardan kaçınmak, varlı ına inanılan do aüstü varlıkları topluma uyumlu hale getirmektir. 3- Bireyleri toplumsalla tırırlar. 4- Toplumsal statüyü ayarlarlar. 5- Her yıl tekrarlanırlar. Toplumun kültürünü gelecek nesillere aktarırlar. 12 Ayinden sonra insanların hayatında dinsel içerikli bir kutlama olarak Karnavalın da önemli bir yeri oldu u söylenebilir. Karnavallar, Batılıların hayatlarında belirli dini günlere dayanan Hıristiyanlıktan daha öncesine kadar uzanan tören ve e lencelerdir. Hıristiyanlıktan sonra da devam etmi tir. 13 Eski dönemlerde Hıristiyanlık sonrası süreçte, kırk gün et yemedikleri büyük perhizden önceki günlerde yaptıkları e lencelere verilen ad olan karnaval adını, Latince et anlamındaki carne ve veda anlamındaki vale dan almı tır. 14 Ancak günümüzde eski dönemlerdeki dini anlamı unutulmaya yüz tutmu ve bu anlamın yerini, sosyal birle tirici, protesto, kar ıtlık ve muhalif ifadeler için bir araç olması niteli i almı tır. Ayrıca günümüz karnavallarının bir özelli i de sınır tanımaz olmalarıdır. Karnaval, insanların çe itli kostümlerle katıldı ı ve seyircinin olmayıp herkesin katılımcı oldu u, ne e, dans ve müzi in ön planda tutuldu u e lence biçimi olmu tur. 15 Rus Dil bilimcisi Mikhail Bakhtin, karnavalda caddelerin kendi kendine örgütlenmi halkla doldu unu, politik düzene uymayan bir örgütleni 10 Eliade, a.g.e, s.65. 11 Tekeli, a.g.m, s.2. 12 O uz, a.g.e, s.45. 13 lber Ortaylı, Gelenekten Gelece e, 6. Baskı, stanbul, 2001, s.115. 14 Tekeli, ag.m, s.3. 15 P. Jackson, Street Life: The Politics of Carnaval Environment and Planning D: Society and Space, Volume 6, 1988, p.216, 224 225.

4 oldu unu belirtmi tir. Karnaval süresince toplumsal düzenin bozuldu unu vurgulamı tır. 16 Bunun dı ında kullanılan kavramlardan biri de festival kelimesidir. Festivaller de toplumların çok eski ça ladan itibaren yapmı oldukları etkinliklerdendir. Festivaller uzun ömürlülüklerine, konularına ve ifade ettikleri amaçlarına göre farklı türlere ayrılabilirler. 17 Dini veya din dı ı, kamusal ya da özel, geçmi le ilgili nostaljik canlandırmalar olarak sınıflandırılabilir. Festivallerin önceden belirlenmi bir programı vardır ve halkın katılımına açıktır. 18 Her ne kadar din veya din dı ı sınıflandırılsalar da tarih boyunca geli melere ve de i imlere ba lı olarak festivallerin amacının daha çok din dı ı olmaya ba ladı ı söylenebilir. 1970 li yılların ba ında Michigan Eyaletinde çok geli memi olan bölgelerde ya anan ekonomik problemleri atlatabilmek amacıyla düzenlenen festivaller bu konuya örnek verilebilir. Bu ekilde yapılan festivallerde amaç; 1-Gelecekteki ekonomik kalkınmayı sa layabilmek için sosyal bir birliktelik içinde, yerel tarım ve di er kaynakları sergilemek yoluyla il çapında bir kimlik olu turabilmek. 2- l bazında kalkınma giri imleri için lider ve halk deste ini harekete geçirmek. 3-Bölgeden elde edilen geliri tüm bölge için kullanabilmek olmu tur. 19 Günümüzde Türkiye de de çe itli bölgelerde yerel kalkınma sa layabilmek için bu tür festivallerin sayısı gittikçe artmaktadır. Tören sözcü ünün ise nerede ve nasıl kullanılaca ına ili kin de i ik görü ler mevcuttur. Kimi zaman tören ve ayin sözcükleri birbirlerinin yerine kullanılmı tır. Bunun dı ında, toplumun önem verdi i olayları anmak veya kutlamak amacıyla yaptı ı etkinlikler için genel olarak tören kavramının ayin, karnaval ve festival sözcüklerine seçenek olu turdu u da söylenebilir. Ancak, S. Lucas töreni, onu kullananların dikkatini özel bir önem ta ıdıklarını dü ündükleri olaylarla ilgili duygularını gösteren, simgesel nitelik 16 Mıchael Harkın, Carnival and Authority: Heiltsuk Cultural Models, Ethos, Volume 24, 2, 1996, p.292. 17 E. Negrier, The Professionalisation of Urban Cultural Policies n France. The Case of Festivals, Environment and Planning C: Goverment and Policy, Volume 14, 1996, P.516. 18 lhan Tekeli, Bir Toplumsal Anlatım ve Katılım Biçimi Olarak Kutlama enlikleri, Bir Ça da la ma Projesi Olarak Türkiye Cumhuriyeti nin 75 Yılı, byy, 1997, s.1. 19 Marilyn Aronoff, Collective Celebration as a Vehicle For Local Economic Development: A Michigan Case, Human Organization, Vol.52, No.4, 1993, p.368 379.

5 ta ıyan, kurallarca yönetilen etkinliktir. 20 eklinde tanımlarken, Sibel Özbudun; tarihsel geli im süreci içinde ayinin temel biçim ve motiflerini devralmakla birlikte farklı ve özel bir i levi, kurumsalla ma sürecindeki ve/veya kurumsalla mı iktidarı peki tirme i levini üstlenmi tir. Yani ayin amacı ve i levi bakımından kolektife, toplumun bütününe mal edilebilecek bir olu um iken, tören belirli (ve iktidar sahibi) toplumsal grup, katman ve/ veya sınıf (lar) ın iradesini yansıtmaktadır. 21 eklinde tanımlamı tır. u halde törende göze çarpan hususlar; belirli bir düzen içinde yapılması ve resmi bir biçim haline dönü mesidir. Bu açıdan bakıldı ında, Törenlerin konumları ve etkinlikleri önceden hazırlanmı programları aracılı ı ile belirlenmi oldu u söylenebilir. Dolayısıyla, enlik veya festival gibi de i ime ve geli meye çok açık de illerdir. Ancak dar sınırlar çerçevesinde de i ikliklere açık olabilirler. 22 Bu açıdan bakıldı ında törenler, ne e ve co ku duygusundan ziyade, daha çok resmiyete, saygı ve gurur duygularına hitap eden eylemlerdir denilebilir. Di er taraftan, Eliade ye göre tören ve enlik kavramlarının zamanla birbirlerinden ayrılmaya ba lamasında insanlı ın ilerlemesine ba lı olarak, üretim teknolojilerinin ve ticaretin geli mesi, toplumsal tabakala manın olu ması, siyasal iktidarların kurumsalla masının etkin oldu u da göz ardı edilmemelidir. 23 Tüm bu özeliklerin dı ında enlik, festival ve törenlerde ortak bir özellik olarak bir geçit resmi vardır. Geçit, bir olayı anmak ve kutlamak için bir araya gelen insan toplulu una denir. Zamanla geçit sadece önceden hazırlanmı tören programına dâhil olanların, yani askerlerin, ö rencilerin vs. gibi grupların katıldı ı halkın ise onları seyretti i bir gösteri haline gelmi tir. 24 Törenlerin yukarıda belirtilen özellikleri genellikle, bu tür eylemlerin yalnızca törensel biçimler ya da bo biçimler oldu u ele tirisi ile kar ıla maktadır. Ço unlukla törenler içten, otantik ve dini olan, eylemlerle kar ıla tırılır. Törenler, uyulması zorunlu eylemler olarak algılanabilir ve ele tiriye u rayabilirler. Buna kar ılık törenlerin ele tirilmesi durumunda da rahatsızlık duyulabilir ve bu durum da 20 S. Lucas, Political Ritual and Social ntegration, Sociology, 9,1975, p.291. 21 Özbudun, a.g.e, s.3. 22 Connerton, a.g.e, s.70. 23 Eliade, a.g.e, s.48. 24 Tekeli, a.g.m, s.3 4.

6 huzursuzluk yaratabilir. 25 Tören ele tirisi ve ele tirinin ele tirisi Türkiye dâhil tüm ülkelerde görülebilen davranı lardır. Toplumların tarihinde önemli bir yere sahip olan ayin-tören konusu üzerinde özellikle 1980 lerden itibaren incelemeler yapılmaya ba landı ı söylenebilir. Yüzyılın ba ında daha çok ilkel toplumlar açısından de erlendirilirken, sonraki dönemde modern ça açısından da tarihi kökenleri incelenmeye ba lanmı tır. 26 Dolayısıyla, törenlerin modern ça açısından önemi ele alınırken tarihsel süreçte Sanayi Devriminin sonucu olarak ortaya çıkan üretim artı ı ve pazarların geni lemesi Batı feodalitesinin kapasitesini zorlamaya ba lamasının, Hümanizma, Rönesans ve Reformun sonucunda Fransız Devrimi nin geli erek, milli devletlerin temelinin atılmasında etken olu unun bu açıdan önemi vardır denilebilir. 27 Aydınlanma denilen bu dönemde insan aklı ön plana çıkmı tır. Rasyonalist felsefe de denilen aydınlanmada, insan yazgısı Tanrı buyruklarından ve onun yorumcusu kiliselerden çıkmı, akıla devredilmi tir. 28 1789 da patlak veren Fransız Devrimi, 1830 ve 1848 ihtilalleri ile Avrupa yı özgürlük, e itlik özellikle de milliyetçilik fikirleri ile sarsıntıya u ratmı tır. 29 Fransız Devrimi nin milliyetçilik görü ü, Avrupa da o dönemin krallıklarının me rulu u için önemli bir tehlike unsuru olmu tur. Bu ba lamda krallıklar me ruluklarını devam ettirebilmek için, daha çok geçmi e yönelik geleneksel de erleri içeren yeni sembol ve törenler olu turmak zorunda kalmı lardır. 30 u halde törenlerin, siyasal iktidarı me ru hale getirme i levi ortaya çıkmı tır denilebilir. Bu çerçevede öncelikle siyasal iktidarın tanımı yapılacak 25 a.g.e, s.71. 26 Özbudun, a.g.e, s.11. 27 a.g.e, s.90. Milli Devletlerin olu umu ve temelleri ile ilgili bkz. Suavi Aydın, Modernle me ve Milliyetçilik, Ankara, 1993, s.60 80. Aytunç Altındal, Laiklik: Enigmaya Dönü en Paradigma, stanbul, 1994; Elie Kedouire, Avrupa da Milliyetçilik, Çev. M.Haluk Timurta, Ankara, 1971; Server Tanilli, Dünyayı De i tiren On Yıl Fransız Devrimi Üstüne ( 1789 1799), 3. Baskı, stanbul, 1990. 28 Aydınlanma dönemi fikirleri ile ilgili geni bilgi için bkz. Murat Sarıca, Siyasi Dü ünce Tarihi, 7. Baskı, stanbul, 1996. Necip Aslan, Ça ımızı Hazırlayan Dü ünce, stanbul, 1967. 29 Emre Kongar, Devrim Tarihi ve Toplum Bilim Açısından Atatürk, 5. Baskı, stanbul, 1999, s.37.fransız Devrimi, 1830, 1848 htilalleri ile ilgili geni bilgi için bkz. A. Aulard, Fransa nkılâbının Siyasi Tarihi, Demokrasinin ve Cumhuriyetin Kaynakları ve Geli mesi, Çev. Nazım Poroy, Ankara, 1987. Eric J. Hobsbawm, Devrim Ça ı 1789 1848, Çev. Alâeddin enel- Jülide Ergüder, Ankara, 1989; Fahir Armao lu, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi, ( 1789 1914), Ankara, 1997, s.33 78. 30 Eric Hobsbawm, and T.Ranger (ed.), The nvention of Tradition, Cambridge Universty Press, 1989, s.1 2.

7 olursa; toplumun bütünü üzerine kurumsalla mı yaptırım gücü olarak ifade edilebilir. 31 Sembol ise, toplum hayatının ortak tasarımlarıdır denilebilir. 32 Sonuç olarak, ayinlerin bir kısmı, bu geli melere ba lı olarak zamanla yeni sembollerle in a edilerek, belli bir dünya görü ünü veya siyasal iktidarları topluma benimsetmeye yönelik törenleri biçimine dönü meye ba lamı tır denilebilir. 33 Fransız Devrimi ile Batı Avrupa da farklı etnik bölgelere ait kimlikler dinsel cemaatlerden ve imparatorluk fikirlerinden arınmaya ba lamı, ortak yazgıyı payla maya gönüllü olmakla mümkün olabilecek milliyetçilik etrafında toplanmaya ba lamı tır. 34 Kilisenin toplum üzerindeki baskısını azaltabilmek için takvimde, ay, mevsim ve yer isimlerinde de i iklikler yapılmı tır. Cadde ve meydan isimleri artık rasyonel, bilgi verici ve yeni düzene uygun hale getirilmi ve bu do rultuda aziz, kral, asilzade isimleri kaldırılmı tır. Bu yeni yapılanma içersinde bayrak, milli mar, milli kahramanlar gibi yeni semboller üretilerek, laik bir yapı ile yeni törenler olu maya ba lamı tır. Dini ziyafetlerin yerini Cumhuriyet ölenleri almı tır. 35 Böylece geçmi teki geleneksellikle ilgili ba lar önemini kaybederken, artık yeni bir mazi olu turma çabası ba lamı tır. 36 Yeni olu mu milli devletlerin dinle olan ili kileri daha ba ından itibaren sıkıntılı olmu tur. Din insanlı ın tümüne seslenirken, milliyetçilik tek bir unsura yönelmi tir. Din çok güçlü bir me ruluk olu turmu ken, milliyetçilik ile yeni de erler ortaya atılmı tır. Özbudun un belirtti ine göre, milli devletler bir taraftan yeni sembolleri ile topluma yeni bir kimlik vermeye çalı ırken, di er taraftan da, kapitalizm- burjuva, sosyalizm-i çi sınıfı gibi ayrımlardan do abilecek e itsizlik, gerilim ve çatı malarını gururda, tasada ortaklık, milli birlik adı altında ortadan kaldırmaya yönelmi lerdir. 37 31 Özbudun, a.g.e, s.39. 32 Mimar Türkkahraman, Siyasal ktidarların Me rula tırılmasında Sembollerin Rolü, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyoloji Anabilim Dalı, Yayınlanmamı Doktora Tezi, Sakarya, 1997, s.90. 33 David Kertzer, Ritual, Politics and Power, Yale Universty Press, New Haven, London, 1988, 43. Connerton, a.g.e, s. 77. 34 Özbudun, a.g.e, s.91; Tekeli, a.g.m, s.6. 35 Rene Pillorget, The Cultural Programmes Of The 1789 Revolution, History, C.70, 230,1985, p.387 389. 36 Hobsbawm, a.g.e, s.1 2. 37 Özbudun, a.g.e, s.92.

8 Yeni olu an siyasal iktidarların toplum tarafından benimsenmesi ve siyasal iktidarların me ruiyetlerinin sa lama çabalarında, törenler çok güçlü araçlar olmu tur. Ayrıca siyasi iktidarın me ruiyeti dı ında toplumsal dayanı ma ve düzeni sa lamada ve sürdürmede, milli karakteri güçlendirmede ve halkın e itilmesinde de törenlerin önemli bir yer tuttu u bilinmektedir. 38 Fransız Devrimi ile ba layan hâkimiyetin tek kayna ı millettir 39 sloganıyla olu turulan yeni törenler, tarihsel farklılıklara ba lı olarak her millette farklı geli mi tir. 40 Böylece milletleri tanımlayan ve onları birbirinden farklı kılan mit, anı, sembol ve de erler de farklıla mı tır. Örne in, Fransa da krallık rejimi sembollerinin ortadan kalkması ile milli hâkimiyetin olu abilece i savunulmu ve Cumhuriyetçi, laik e ilimler çerçevesinde geli irken, ngiltere de ise bu süreç millile mi monar inin kraliyet törenleri eklinde belirginle meye ba lamı tır. 41 Geleneksel törenleri din ve dil ile ilgili olan Almanya da da Fransız Devrimi nin etkisi ile önemli bir de i im ya anmı tır denilebilir. Ancak bu de i im 1933 de Hitler in iktidarı ile militarist bir yapıya dönü meye ba lamı tır. Bu çerçevede tören takvimi 30 Ocak ta Hitler in iktidarı ele geçirmesi kutlaması ile ba lamaktadır. 42 24 ubat gününde yapılan törende partinin kurulu u kutlanmı tır. 20 Nisan da Hitler in do um günü kutlanmı tır. 1 Mayıs uluslar arası i çi bayramı olmaktan çıkartılıp, adeta Alman halkına, milli enlik günü olarak mal edilmi tir. 21 Haziran yaz gündönümü, SS subaylarının ve Hitler gençli inin geçi i ile kutlanmı tır. Eylülün ilk günlerinde Parti Kurultayı kalabalık bir gösteri eklinde yapılmı tır. 43 Ayrıca Ekim ayının ba ında kutlanan hasat enli i Alman köylüsünün milli sosyalist enli i olarak kabul edilmi tir. Bu törenler içinde en etkili olanı 1923 de meydana gelen kan ile vaftiz töreni adı ile anılan Birahane Darbesi 38 Tekeli, a.g.m, s.6. 39 David Beethem, The Legitimation of Power, Macmillan, London, 1991, s.128. 40 Antony D. Smith, Ulusların Etnik Kökeni, Ankara, 2002, s.10. 41 Stanley Idzerda, Icoclasm During the French Revolution, American Historical Review, Vol. LX, 1954, s.18. 42 Bugün, Hitler in radyoda; Milletine kendisine emanet edilen güçle neler yaptı ının konu ması ile ba lıyordu. Sonra me aleli geçit töreni yapılıyor, Hitler gençli i içersinde liderlik vasıfları kazanmı 18 ya ındaki partililere tam üyelik sıfatı verilmesi ve her caddeden duyulacak radyo konu maları ile tören sona eriyordu. Bkz. Connerton, a.g.e, s.66. 43 Bir hafta süren bu toplu gösteriler 1927 den 1938 e kadar geni katılımla yapılmı, 1938 de 950 bin ki i ile rekora ula mı tır. Bkz. Connerton, a.g.e, s.67.

9 olayıdır. 44 Her yıl 8 Kasım da bu olayda, hayatta kalanlar kan ni anı takmı olarak Münih te geleneksel toplanma yerlerinde bulu up, Hitler in Nasyonal Sosyalist hareketin 14 ehidine adanmı konu masını dinleyip, ertesi gün ölen ki ilerin adlarını a ır a ır mırıldanarak ba komutanlı a yürüyü yapmı lardır. 45 1917 de Rusya da meydana gelen devrim sonrası, iktidarın Çarlıktan Bol eviklere geçti i bilinmektedir. Rejim de i ikli i ile Bol evikler yeni rejimin me rulu unu olu turabilmek, toplumla rejim arasındaki ba ı kurabilmek için eski sistemin sembollerini ortadan kaldırmaya ba lamı lardır. Bu do rultuda Aralık 1918 de 1 Ocak (Yeni yıl), 22 Ocak Kanlı Pazarda Ölenleri Anma Günü, 12 Mart Otokrasinin Kaldırılma Günü, 18 Mart Paris Komünü Günü, 1 Mayıs ve 7 Kasım Aralık Devrimi Kutlama Günü 46 olmak üzere, yeni rejim tarafından altı tane resmi gün ilan edilmi tir. Kısaca denilebilir ki Batı toplumlarının en eski tarihlerinden itibaren yaptıkları ayin, karnaval ve festivaller genel itibarıyla dini içerikli olmu tur. mparatorluk veya krallıkların me ruiyetlerinin de parçası sayılan bu etkinlikler 1789 da patlak veren kısa zamanda dalga dalga Avrupa ya yayılan Fransız Devrimi ile nitelik de i tirmeye ba lamı tır. Bu ba lamda, imparatorlukların yerini milli devletler ve laik düzen almaya ba lamı tır. Böylece, yeni sistem me ruiyetini kabul ettirmek ve eski sistemi tamamen ortadan kaldırmak maksadıyla yeni semboller geli tirmeye ba lamı tır. Bayrak, mar, milli günler vb. hususlar ile milli devletlerin temeli olu turulmu tur. Yapılan törenler de bu sisteme uyarlanarak de i tirilmi tir. Her bir ülke içinde bulundu u artlara, tarihi olaylarına ve benimsedi i rejime göre milli günlerini belirlemeye ba lamı tır. Milliyetçilik temeli üzerine oturan yeni 44 I. Dünya Sava ı ndan yenik çıkan Almanya da 1920 1923 yılları arasında ya anan ekonomik kriz, siyasi krizi de derinle tirmi tir. Halk iyice fakirle mi tir. 1918 Yılında temeli atılmı olan Nazi Partisi nin 1921 yılı kongresinde Adolf Hitler parti ba kanlı ına tam yetkili Führer ( önder) olarak seçilmi tir. 8 Kasım 1923 yılında ya anan bunalımdan faydalanmak isteyen Hitler silahlı SA subayları ile birlikte Münih te bir darbe giri iminde bulunmu tur. Çıkan çatı mada adamlarından 14 ki i ölmü tür. Bu darbe giri imi ba arısız olmu ve Hitler tutuklanmı tır. Tutuklu kaldı ı sürede Kavgam adlı eserini yazmı tır. Birahane darbesinde ölen 14 ki i ilk Nazi ehitleri olarak anılmı ve bu gün erefli bir gün olarak kabul edilmi tir. Birahane Darbesi ile ilgili geni bilgi için bkz. William Shirer, Nazi mparatorlu u, 1. Cilt, Çev. Rasih Güran, stanbul, 1992, s.100 114. 45 Bkz. Connerton, a.g.e, s,68. 46 Türkkahraman, a.g.e, s.35. Rusya daki geli melerle ilgili geni bilgi için bkz.christopher A.P. Binns, The Changing Face of Power: Revolution and Accomadation in the Development Of Soviet Ceremonial, Man, Vol.14, 1980, p. 585 605

10 düzende önemli günler; gurur veren, zafer kazanılan günler veya devlet kurucularını anma ve kutlama üzerine kurulmu ve bu ba lamda yapılan törenler tüm yeni rejimler tarafından sistemin korunması ve güçlendirilmesi için en önemli unsurlar olmu tur.

11 I.BÖLÜM TÜRKLERDE CUMHUR YET ÖNCES BAYRAM KAVRAMI VE YAPILAN KUTLAMALAR Geriye dönüp tarihsel süreç içinde Türklerde önemli gün veya olayları, kutlama faaliyetleri de erlendirilmek istendi inde, bunu genel bir bölümlendirme ile slam öncesi dönem ve slamiyet in kabulü sonrası dönem olarak incelemek mümkündür. Ancak temel olarak bu bölümleme esas alınmakla birlikte, slamiyet öncesi dönem hakkında genel bir bilgi verildikten sonra, slamiyet in kabulü sonrası ile ilgili olarak özellikle Osmanlı Devleti nin II. Me rutiyet öncesi ve sonrasında kutlanan bayramları ele alınıp incelenecek, daha sonra da I. Dünya Sava ı nda Osmanlı nın yenik dü mesi ile Anadolu da ba layan Milli Mücadele sürecinde, anılan bu bayramların ne dereceye kadar kutlanmaya devam edildi ine de inilmeye çalı ılacaktır. 1. Osmanlı Devleti Dönemine Kadar Türklerde Bayram Kavramı ve Kutlamalar Daha önce de belirtildi i gibi toplumların önem verdikleri bir olayın yıldönümünde çe itli etkinliklerle bu olayı hatırlayıp kutladı ı veya andı ı günler o toplumların bütün fertleri tarafından benimsenen ve halkın tüm imkânlarıyla katıldı ı ortak faaliyetleridir. Türklerde de bu tür kutlama ve anma faaliyetleri Batılı toplumlarda oldu u gibi dini veya milli bir inanı tan, toplumun ortak hatıralarından, geleneklerinden ve tabiatından do mu tur denilebilir. Türklerde bu ortak kutlama günlerini ifade eden genel kavram bugün için bayram kavramı ile ifade bulmaktadır. Ancak bayram kavramını dı ında da kullanılan bazı kavramlar bulundu u bilinmektedir. Dolayısıyla, slamiyet öncesi dönemden ba layarak Osmanlı dönemine kadar Türklerin kutlama faaliyetlerinin neler oldu una de inmeden önce Bayram kelimesinin ve onun dı ında kullanılan kutlama veya anma ifade eden kavramların neler oldu u ve nasıl kullanıldı ına de inmek yerinde olacaktır. Türklerde Bayram kavramının ne zamandan beri kullanıldı ı kesin olarak belli de ildir. Bayram, bezrem/bezram, beyrem veya Arapça da tekrar dönmek

12 anlamına gelen iyd kökünden türetilmi tir. 47 Bu kavramı ilk olarak Ka garlı Mahmud XI. Yüzyılda Divan-ı Lügat it Türk adlı eserinde kullanmı tır. Kelimenin aslının Bedhrem oldu unu, bu kelimeyi O uzlar ın beyrem ekline çevirdiklerini ve halk arasında gülme ve sevinme, bir yerin ı ıklarla ve çiçeklerle bezenmesi ve orada sevinç içinde e lenilmesi 48 olarak tanımlamı tır. Ka garlı Mahmud un slam dan önce Türklerin id günü yok idi 49 cümlesi büyük bir ihtimalle slam Dini ile ilgili bayramları yoktu anlamına gelmektedir. Bu anlamda eski Türklerde çok sayıda törenlerin oldu u bilinmektedir. 50 Bu törenlerin en eski ekillerinin nasıl oldu una dair tarihi belgeler mevcut olmamakla beraber, bazı kalıntılar bu geleneksel davranı larla ilgili bilgi vermi tir. Eski Türklerde sefere çıkmak, barı yapmak, dü manı teslim almak gibi önemli olaylar çe itli törenlerle kutlanmı tır. Külahını çıkartıp koltuk altına almak, ku ak çözüp boyuna asmak, galibin silahının altından geçmek, itaat sembolleri olarak de erlendirilmi tir. 51 Di er taraftan, yapılan devlet törenleri ise toplumun tamamı ile ilgiliydi. Birlikte ya ama heyecanı ve milli uur bu törenlerde dile getirilmekteydi. Toylar olarak adlandırılan bu törenler Dede Korkut ta, 52 Büyük Hanın yaptı ı ulu toy ile beylerin yaptırdıkları küçük toylar eklinde ifade edilmi tir. Büyük toyda oturma ve yemek yeme törelerine çok dikkat edilmi tir. Dede Korkut ta toylar, ba arı ve kutlama toyları, ilk av toyu, akın dönü lerinde ve tutsaklıkların bitiminde yapılan toylar, dü ün toyları, ölü a ları, ad verme toyları, çocu u olmayanların yaptırdıkları dilek ve hacet toyları, yemin, u urlama ve kar ılama toyları eklinde çe itlendirilmi tir. 53 Genel olarak eski Türk tören ve bayramlarında ba lıca dört unsur görülmektedir: 1-Dini inanç ve tapınmaları ile ilgili ritüelleri; Kurban kesme ve ya mur duasına çıkma gibi ritleri buna örnek olarak verilebilir. 47 Sargon Erdem, Bayram, slam Ansiklopedisi, C.5, stanbul, 1992, s.257. 48 Ka garlı Mahmut, Divan-ı Lügat it- Türk, Çev. Besim Atalay, C.I, Ankara, 1939, s,263,484; CIII. Ankara, 1941, s,176. 49 A.g.e, s.133. Ka garlı Mahmud, O uzların bayrama id günü dediklerini kaydetmi tir. 50 Bahaeddin Ögel, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Geli me Ça ları, 3. Baskı, stanbul, 1988, s.772. 51 Abdülkadir nan, Eski Türklerde Teslim ve taat Sembolleri, Makaleler ve ncelemeler, Ankara, 1968, s.331 332. 52 Dede Korkut Hikâyeleri için bkz.muharrem Ergin, Dede Korkut Kitabı, C.I-II, Ankara, 2004. 53 Ögel, a.g.e, s.772 773.

13 2-Hayatlarında rol oynayan nesneler; Türklerin büyük devletler kurarak Orta Asya ya hâkim olmalarında at ve demir önemli bir yere sahiptir. Kılıç, süngü, bıçak, topuz, kalkan, temren, zırh ve tolga gibi sava malzemeleri hep demirden yapılmaktaydı. Tarihi kayıtlara ve inanı a göre, Ergenekon dan çıkı ta demirden ba ka ate te önemli rol oynamı tır. Bu ba lamda Türkler, di er toplumlarda oldu u gibi topra ı, suyu, ate i ve havayı kutsal saymı lardır. 54 3-E lence ile ilgili unsurlar; Eski Türklerin bayramlarının en önemli kısmını e lence olu turmu tur. Türklerin bayramlarındaki e lenceleri ne eli bir yapıda olduklarını göstermektedir. Bu konuda fazla bilgi olmamakla beraber, at ve ok yarı ları yapılıp, güre tutuldu u, ne eli arkılar söylendi i ve kımız içildi i anla ılmaktadır. 55 4-Türkler bayramlarında giyinmeye ve süslenmeye önem vermi lerdir. Özellikle kıyafetlerde kırmızı, ye il ve sarı hâkimdir. 56 Türkler bayram yerini de süslemeye özen göstermi lerdir. Bayram yerleri ı ıklarla, çiçeklerle süslenmi tir. 57 Yukarıda belirtilen unsurlar çerçevesinde Türklerin en eski tarihlerinden itibaren var olan bayram ve törenlerine örnekler verilecek olursa; Hun Türkleri lkbaharda Mayıs ayında Lung-Cın denilen yerde toplu halde büyük bir bayram yapmaktaydılar. Çin kaynaklarından alınan bilgiye göre, Hunların milattan yüz yıllar önce 21 Mart tarihinde yemeklerini alarak kırlara çıktıkları ve çe itli ekillerde e lendikleri görülmektedir. Bu bayramda hem inançları ile ilgili adetlerini yerine getirirler, hem de çe itli etkinlikler düzenlerlerdi. Bu bayramın Göktürkler döneminde de devam etti i bilinmektedir. 58 Göktürk asilzadeleri her yıl, atalarının çıktı ına inandıkları Ötüken deki Ecdad Ma arası na gider, takdis merasimleri yaparlardı. Bu törende bayram yapıp yapmadıkları bilinmemektedir. Ancak, bütün halkın Mayısın ikinci haftasında Gök 54 Salim Koca, Eski Türklerde Bayram ve Festivaller, Türkler, 3. Cilt, Bölüm 16, Ankara, 2002, s.54 55. 55 W. Radloff, Sibirya dan ( Seçmeler) II, Çev. Ahmet Temir, stanbul, 1994, s.275. Ögel, a.g.e, s.775. 56 Abdülkadir nan, Altay Mezarlarında Bulunan Eski Türk Mezarları, Belleten, Sayı,43, 1947, s.499. 57 Koca, a.g.m, s.55. 58 Re at Genç, Türk Tarihinde ve Kültüründe Nevruz, Anayurttan Atayurda Türk Dünyası, Sayı:12, Ankara, 1997, s.1 2.

14 Tanrıya ve yerin ruhlarına kurban kesmek suretiyle büyük bir bayram yaptıkları sanılmaktadır. 59 Uygur Türklerinde de Hunlar ve Göktürklerin bayramlarına benzer kutlamaların var oldu u bilinmektedir. 450 Yılında Uygur Türklerinde 5 grup birle erek, Çin in kuzeyinde büyük bir tören yapmı lardır. Bu törenden önce Gök Tanrı ya kurban kesip, sonra arkılar söyleyip, e lenmi lerdir. 60 Uygurların 840 dan sonra yarı yerle ik hayata geçtikleri bilinmektedir. Her ne kadar Budizm dinini kabul etmi lerse de eski geleneklerini devam ettirmi lerdir. X. Yüzyılın ilk çeyre i içinde Uygur ka anını ziyaret eden Çin elçisine göre; Uygurlar, Mart ayının dokuzuncu günü bir festival (so uk yemek festivali) düzenler ve birbirlerinin üzerine su atarak e lenirlerdi. Birbirlerini ıslatmalarının sebebi, güne in kavurucu etkisini azaltma ve ya mur istemelerine ba lanmaktadır. 61 Yakutlardaki en büyük bayram ise Mayıs ayı sonlarında veya Haziranda yapılan Ayı Toyon bayramıdır. nanı a göre, çok merhametli oldu una inanılan Ayı Toyon, insanların özel hayatına karı maz ve kurbanlar da istemezdi. 62 Türklerin Orta Asya da kendilerine has olarak ya adıkları bir hayat vardır. Aynı biçimde yukarıdaki bilgilerden de anla ılaca ı gibi yine kendilerine has bayram ve festivalleri olmu tur. Bu bayramların ço unun tabiat ve iklim artları ile olu tu u görülmektedir. Aslında tarih boyunca iklim artlarının toplumların hayatları üzerinde etkili oldukları bilinen bir gerçektir. Bu ba lamda tüm toplumlar için geçerli sayılan bu husus, bir taraftan o halkın ekonomik ve sosyal ya antısını olu tururken, di er taraftan da kutlama, enlik, bayram, ayin gibi törenlerinde de etkili olmu tur. Türkler için ise kı mevsimi kısılmak ve birçok eyden mahrum olmaktır. Yaz ise yayılmak, kı aylarının ekonomik bunalımından kurtulmaktır. Bu sebepten dolayı Türkler, kı ın sonu yazın ba langıcı olan bahar ayında bayram yapmayı tercih etmi lerdir. 63 59 Nuraniye- Erkin H. Ekrem, Uygurlarda Nevruz Kutlamaları, Anayurttan Atayurda Türk Dünyası, Sayı: 12, Ankara, 1997, s.75; Wolfram Eberhard, Çin in imal Kom uları, Ankara, 1942, s.76. 60 a.g.e, s.73. 61 Özkan, zgi, Çin Elçisi Wang-Ye-Te nin Uygur Seyahatnamesi, Ankara, 1989, s.60. 62 Büyük Lügat ve Ansiklopedi, 2. Cilt, Bayram Maddesi, stanbul, bty, s.224. 63 Ahmet Pirverdio lu, Eski Türklerde Yılba ı ve Bahar Gelene i, Türkler, C. 3, Bölüm 16, s.44. Koca, a.g.m, s.52.

15 Türk topluluklarının, baharla ilgili gelenekleri ve türleri oldukça çe itlidir. Türklerde çok eskiden beri baharın geli i, tabiatın canlanı ı, destanlarda, masallarda, türkülerde, iirlerde, â ıkların kopuzunda, sazlarında ifade edilmi tir. Divan-ı Lügat it- Türkte baharın geli i suların ço alması, karların eriyip da ba larının görünmeye ba lamaları, dünyanın nefesinin ısınması yani havaların ısınması, türlü çiçeklerin açması, yeryüzüne yemye il bir ipek kuma ın serilmesi, hayvanların ço almaları olarak yorumlanmı tır. 64 Kutadgu Bilig de de bahar yay ve yaz kelimeleri ile ifade edilmi tir. 65 Türklerin Ergenekon Destanına 66 göre, demir parçasını örs üzerinde dövmeleri bir süre sonra devlet adamları tarafından kutlanan bir devlet töreni haline gelmi tir. Kutlama zamanı Mart ayının sonlarına gelmi ve bu güne özgür, ba ımsız gün denmi tir. Türklerde yılba ı bahar mevsiminin ilk ayındadır. Divan-ı Lügat it- Türkte On iki Hayvanlı Türk Takviminde yılba ı, 21 Mart tır. Türkler çe itli tören ve bayramlarla baharın geli ini kutlamı lardır. Bu bayramlardan en dikkati çeken, Nevruzdur. Çe itli adlarla anılan Nevruz, Altaylardan Balkanlara kadar uzanan bir co rafyada birçok ba ımsız veya özerk topluluklar tarafından bahar bayramı olarak kutlanmaktadır. 67 Türkler bugüne Yengi Gün de demektedirler. 68 Nevruz, eski Türklerin ve ranlıların yılba ı olarak kabul ettikleri bir gündür. Farsça bir kelime 64 Divan-ı Lügat it- Türk, C.I, s.119,179,214,215,236,285,331; C.II, s, 122,283. 65 Abdülhaluk Çay, Türk Ergenekon Bayramı Nevruz, 7.Baskı, Ankara, 1996, s.19. 66 Göktürkler Hunların soyundan bir koldur. Eski Türk inanı ına göre; Göktürkler dü manları Lin Devletine yenilmi ve 10 ya ındaki bir erkek çocuk dı ında hepsi öldürülmü tür. Askerler bu çocu a acıyıp, ayaklarını kesip bataklı a atmı lardır. Bundan sonra di i bir kurt ortaya çıkmı ve çocu u almı tır. Çocu un kurt tarafından bakılıp iyile ti ini duyan Lin Devleti askerleri çocu u öldürmek üzere ararlarken kurt çocu u alıp Tanrı Da larının kuzeyinde bir ma araya gitmi tir. (Bu ma araya XIII. Yüzyıldan sonra Ergenekon denmi tir.) Bundan sonra kurt çocuktan on erkek çocuk do urmu, bu çocuklar da dı arıdan on kızla evlenmi ve ço almaya ba lamı lardır. Yüz aile olduktan sonra hep birlikte ma aradan çıkmı lardır. Ergenekon destanına göre, Türkler bu ma aradan çıkabilmek için ma aranın demir duvarlarını eritmi lerdir. Sonra da demirci olmu laradır. Ergenekon Destanı ile ilgili bkz. Ögel, a.g.e, s.43 44; Çay, Ergenekon Destanı ve Nevruz Bayramı, Milli Folklor, Sayı 25, Bahar 1995, s. 2 7. 67 Ka garlı Mahmut un Divan-ı Lugat it Türk adlı eserinde Yengi Kün ve bedhrem (bayram) olarak geçen bu gün Türk halkları tarafından Nevruz, Nevruz-i Sultan, Sultan Nevruz, Mart Dokuzu, Mart Bozumu (Türkiye), Bahar Bayramı, Novruz (Azebaycan), Navröz, Yeni Kün, Nevbahar (Özbekistan), Nevruz (Türkmen), Navrız, Naurız, Ulıstın Ulı Künü, Ulıs Künü( Kazak), Sabontoy gibi isimlerle anılmaktaydı. Ayrıca Ergenekon (Kuzeybatı Türkleri) ve Bozkurt (Azarbeycan) adları ile de bilinmekteydi. Pirverdio lu, a.g.m, s.44. M. Öcal O uz, Somut Olmayan Kültürel Miras: Türkiye de Nevruz/ Yenigün, Milli Folklor, C. 9, Sayı; 65, Bahar 2005, s.5; Çay, a.g.e, s. 19. 68 Divan-ı Lügat it- Türk, C.I, s.347. Çay, a.g.e, s.24.