Prof. Dr. C. Sencer İMER Doç. Dr. Zeliha SEÇKİN Prof. Dr. Yavuz DEMİREL

Prof. Dr. C. Sencer İMER Doç. Dr. Zeliha SEÇKİN Prof. Dr. Yavuz DEMİREL

Neyin doğru neyin yanlış olduğu sorunu insan yaşamında her zaman ve her şartta önemini korumuştur. Bu arayış, iyi nin nasıl belirleneceği problemini de beraberinde getirmektedir. Bu anlamda ahlakı, bireyler arasındaki iyi ilişkilerin yürümesi ve gelişmesini sağlayan değer sistemi (Özgener, 2009: 7) olarak adlandıran anlayışın temelinde de neyin iyi neyin kötü olduğu sorunu yatmaktadır.

Bu sorun, filozofların olduğu kadar günümüz insanının da yoğun bir şekilde gündeminde yer almaktadır. Bu sorun, Kant için de temel bir konudur. Kant, iyinin ne olduğu sorusuna mutlak anlamda iyiyi kapsayacak bir cevap verme isteği ile hareket etmektedir.

Etik yaklaşım, sonuçsalcı (teleolojik) ve sonuçsalcı olmayan (deontolojik) şeklinde bir ayrimla ele alınmaktadır. Sonuçsalcılık açısından bir eylem kendi başına iyi veya kötü değildir. O eylemin iyi veya kötü oluşu eylemin sonucuna bağlıdır. Eylemin sonucu yarar sağlıyorsa iyi, sağlamıyorsa kötü dür. Immanuel Kant ile anılan deontoloji kuramı ise, ahlaki davranışın her koşul ve durumda ortaya konması gereken davranış olduğu kabulüne dayanmaktadır. Bir başka ifade ile bu kuram, eylemin sonucunu önemli görmemektedir (Tepe Küçükoğlu, 2012: 180).

Aristo, etiğe, bireyin günlük hayatında faydalı olacak davranışların keşfedilmesi şeklinde bir anlam yüklemektedir. Kant ise etiği, kendimizi nasıl mutlu edeceğimizi değil, mutluluğumuzu nasıl değerli kılacağımızı gösteren bir doktrin olarak tanımlamaktadır.

Kant, ahlaki algıda önemli olan şeyin neyi yapmamız gerektiği değil, neyi istememiz gerektiği ile ilgili olduğuna gönderme yapmaktadır.

Kant a göre bir davranışın ahlakiliğinin kriteri, onun her zaman bir kural, bir genel yasa olması na bağlı bulunmaktadır. Bu bağlamda ahlaksal iyilik, irademizin kurallar aracılığı ile yönetilmesidir. Eylemleri genel geçer kılan kuralların olması gerekir ve bu kurallar insanların ortak amaçlarından türetilir. Eylemlerimiz bunlarla uyum sağlamalıdır ve bunlar da ahlaksal kurallardır (Kant, 2007:20).

Kant ahlaklılığı istemeyle ilgili görmektedir. Ahlaklılık, belirli bir özellik taşıyan bir istemeye sahip olmaktır. Ahlaklılık iyiyi istemektir. Kant Neyi istemek iyidir? sorusuna cevap vermek için, önce istemeyi nelerin belirleyebildiğini araştırıyor. İstememizi, genellikle, mutluluk adı altında toplanabilecek öznel içerikli ilkeler belirliyor ve isteklerimizin gerçekleşmesi için eylemde bulunuyoruz. Kant, bu bağlamda istememizi, doğal nedensellik adını verdiği eğilimlerimizin, tutkularımızın ve çıkarlarımızın belirlediğini ifade etmektedir.

Kant a göre, isteme belirlenmeden eylemde bulunulamaz. O zaman, istemeyi ne belirlerse, neyi isteyerek eylemde bulunursak, ahlaklı eylemde bulunmuş oluruz? Ahlak yasasıyla Kant, öznel isteme ilkelerimiz için bir kriter getirmeyi amaçlamaktadır.

Kant a göre genel, değişmez ve zorunlu sayılması gereken ilkeler deneyimden değil, saf akıldan türetilebilirler. Ahlaksal her yasa kesin bir zorunluğu ifade etmektedir. Ahlaksal zorunluk varsayımsal değil, kesindir ve ahlaksal zorunluk özgür eylemin mutlak iyiliğinden kaynaklanır. Her eylem karar alındıktan sonra zorunludur, ama bu eylemi gerçekleştirmek için bir de hareket gereklidir.

Hareket baskıdan kaynaklanıyorsa eylemin zorunluğu hukuksaldır; ancak bu hareket eylemin manevi iyiliğinden çıkıyorsa o zaman eylemin zorunluğu etikseldir.

Bu bağlamda, örneğin, başkalarına iyilik etmenin faziletine inanan, bunu kendine maksim olarak benimseyen birey, sadece tanıdığı ve sevdiği insanlara iyilik edip, tanımadığı veya sevmediği insanlara kötülük ederse, bu davranış Kant a göre ahlaki bir davranış olmayacaktır. Bu eylemin ahlaki olabilmesi, bireyin davranışına temel oluşturan maksimin bütün insanlara yönelik olmasına bağlı bulunmaktadır (Kant, 2007: 66).

Kant a göre özgürlük, bireyin akla dayanan eylemlerinde gerçekleşme imkânı bulmaktadır. Gelişigüzellik içeren özgürlüğü dışlayan Kant, salt pratik aklın kendi kendisine yasa koyması manasında pozitif özgürlüğü önemser. Bu bağlamda Kant ın temel düşüncesi üç alana dayalı olarak biçimlenmektedir: 1. Fizik, 2. Mantık (logic) kuralları ve 3. Etik.

1. Alan (Fizik): Bütün tabii bilimler bu alanda yer alır ve biz bu kanunlara uymak zorundayız. 2. Alan (Mantık): Bu alan insanın nasıl düşündüğü ile ilgili, mantığın koyduğu ilkeleri kapsamaktadır. 3. Alan (Etik): Bu alan etik le ilgilidir. Nasıl davranalım ki, davranışımız doğru olsun? ve Nasıl davranalım ki, davranışımız iyi olsun sorularının cevabını arar.

Kant, bizim için iyi olan, bizi tatmin eden, bize faydalı olan doğrudur, iyidir çıkarımında bulunur. Bize faydalı olanın doğruluğu ve iyiliği, Kategorik Emir Prensibi (Golden Rule) çerçevesinde değer bulmaktadır. Bu kural, uyulmak zorunda olan, kayıtsız şartsız uymak zorunda olduğumuz şey anlamına gelmektedir. Buna göre;

Kural: Davranırken öyle davran ki, davranışına sebep olan maksimin bir tabiat kanunu olmasını hür iradenle isteyebilesin. Tabiat kanunu nasıl herkes için geçerliyse, bu kural da herkes için geçerli olsun (Kant, 2013: 38-40).

Örnek 1: Bir insan iyi durumda, bir diğeri ise zor durumda. İyi durumda olan, zor durumda olan insana yardım etmeli mi? İyi durumda olan insan, zor durumda olana yardım etmiyorsa, bunun böyle olmasını (tabiat kanunu olmasını) hür iradesi ile isteyebilir mi? Bu durumun tabiat kanunu olması mümkün. O zaman güçlü, zayıfı ezer, zayıf yok olur.

Örnek 2: Birisi geri vermemek üzere borç para alabilir öznel ilkesinin genel geçer olmasını isteyebilir miyiz? Bu genel geçer bir ilke olabilir mi? Herkes böyle yaparsa ne olur? Bu ilke ayakta kalabilir mi? Bu durumda borç alan kişi, karşısındaki kişiyi aldatmasının bir tabiat kanunu olmasını hür iradesi ile isteyebilir mi? Böyle bir durumu kendisi için isteyemeyecektir.

Örnek 3: İnsanların çeşitli yetenekleri, kabiliyetleri vardır. Acaba insan bu yeteneklerini ilgilenmeyerek, geliştirmeyerek sırt üstü yatsa, bu etik bir davranış mıdır? İnsan bunun bir tabiat kanunu olmasını hür iradesi ile isteyebilir mi? Kendisi, insanların geliştirdiği imkânlardan yararlanırken, kendisini geliştirmemesi gerektiği düşüncesinin tabiat kanunu olmasını hür iradesi ile isteyebilir mi?

Eğer bunun bir tabiat kanunu olmasını hür iradesi ile isterse, faydalandığı bütün imkânları kaybetmiş olacaktır. Bu da çalışma ahlakı açısından doğru değildir. Bu bağlamda bireylerin kendilerini geliştirmelerinin önünü açmaktan hem kendileri hem de yönetim sorumludur.

Örnek 4: Birtakım sıkıntılarla karşılaşan bir insan, intihara teşebbüs etse, bu davranışı etik midir? O zaman birtakım sıkıntılarla karşılaştığında insan, hayatına son verilmesi durumunu hür iradesi ile tabiat kanunu olmasını isteyebilir mi? Neticede bütün insanlar yaşamlarının çeşitli dönemlerinde güçlüklerle karşılaşabilirler.

Bu düşünce ile hareket eden birey, kendi varlığını ortadan kaldırmış olur ki, bu doğru bir durum değildir.

Kant ın etik alan ile ilgili düşüncesi birbirini tamamlayan üç faktöre sıkı sıkıya bağlı görünmektedir: Koşulsuz buyruk, özgür irade ve ödev ahlakı. 1. Koşulsuz Buyruk: Buyrukları koşullu ve koşulsuz olarak ele alan Kant, bir amaca ulaşmak için araç olmayan, nesnel zorunlu olarak ortaya çıkan koşulsuz buyruğu ahlak yasası olarak görmektedir (Ketenci ve Topuz, 2009: 6). 2. Özgür İrade/Özgürlük: İçgüdülerine tabi ve bunlara göre davranan bir insan hür değildir; içgüdülerine göre hareket eden birisidir. Buna göre insan etik davranmadığı ölçüde hür değildir. Kant, özgürlüğü ahlak yasasının koşulu olarak görmektedir (Kant, 2001: 24).

2. Özgür İrade/Özgürlük: İçgüdülerine tabi ve bunlara göre davranan bir insan hür değildir; içgüdülerine göre hareket eden birisidir. Buna göre insan etik davranmadığı ölçüde hür değildir. Kant, özgürlüğü ahlak yasasının koşulu olarak görmektedir (Kant, 2001: 24).

3. Ödev Ahlakı: İnsan akla sahip olmakla, olgular dünyasının üstüne çıkarak, bu dünyaya bir anlam kazandırır ve bu anlam kazandırmayı ahlak yasası ile yapar. Ahlak yasası da bireyden, ödevden çıkan, ödev kaynaklı eylemler yapmasını emreder.

Kant a göre, insan ahlaklı davranabildiği ölçüde özgürdür. Ancak, örgüt çalışanlarının örgüt içi politik davranışlar, kendini koruma içgüdüsü, duruma göre hareket et, rahat et anlayışı vb. gerekçelerle gönüllü veya bazen istemese de gönülsüz olarak etik davranışlardan taviz verdikleri durumlar söz konusu olabilmektedir.

Kant ise, herkesin her durumda kayıtsız şartsız uymak zorunda oldukları davranışların gerekçelerini sunmaktadır. Kayıtsız şartsız buyruk, etik davranışlardan taviz vermenin gerekçelerini de geçersiz kılacak bir yapı öngörmektedir.

Farklı disiplinlere konu olan örgütsel adalet kavramı Adams ın Adalet Teorisi ne dayandırılmaktadır. Adams teorisini, örgüt çalışanlarının kendi çalışmaları sonucunda elde ettikleri çıkarları, diğer örgüt çalışanlarının elde ettikleri çıkarlarla karşılaştırıp örgütsel adalet algılarını şekillendirecekleri varsayımına dayandırmaktadır. Bu karşılaştırma, çalışanın örgüte karşı geliştireceği tutumun da en önemli belirleyicisidir.

Örgütsel adalet ile ilgili yapılan çalışmalar bir bütün olarak değerlendirildiğinde; dağıtımsal, prosedürel (işlemsel) ve etkileşimsel adalet olarak üç alt boyutu ile ele alındığı görülmektedir. 1. Dağıtımsal Adalet: Örgütsel kararların sonuçlarına odaklı bir olguya işaret eden dağıtımsal adalet, kökenlerini sosyal eşitlik teorisinden almakta ve sosyal içerikli davranışların çıktıların dağıtımı üzerine inşa edildiğini varsaymaktadır.

2. Prosedürel (İşlemsel) Adalet : Örgütsel adalet bağlamında yapılan ilk çalışmalar, adaletin dağıtımsal boyutu üzerine yoğunlaşmış, 1980 lerden sonra ise prosedürel adalet ilgi odağı haline gelmeye başlamıştır.

Literatürde prosedürel adalet iki boyutta ele alınmaktadır. Birinci boyut, yönetimin temel fonksiyonları arasında yer alan karar alma süreci ile ilgili işlem ve uygulamaların yapısal özelliklerini temsil etmekte ve bu bağlamda biçimsel süreçle ilgili konuları içermektedir. İkinci boyut ise karar alma sürecinin aşamalarını veya karar alma süreci sırasında izlenmekte olan politika ve uygulamaların hayata geçiriliş biçimleri ile ilgilidir.

Prosedürel adalete ilişkin temel varsayım, çalışanların süreçler üzerinde kontrollerinin olduğunu algıladıkları zaman yapılan işlemleri adil olarak gördükleri temeline dayanmaktadır. Bu etki, adil süreç etkisi, diğer bir adlandırma ile söz hakkı etkisi olarak adlandırılmaktadır.

3. Etkileşimsel Adalet: Etkileşimsel adalet, bireyler arası ilişkilere yapılmış olan yatırımlar ile bu ilişkilerden elde edilmesi beklenen çıktılarla ilgili bir olgudur. Literatürde adaletin, nadir olarak, kişisel bir erdem olarak da ele alındığı görülmektedir. Örneğin bireyin içsel durumunu betimleyen bir karakter özelliği olarak, adaleti bir erdem olarak anlamak gerekmektedir. Bu bağlamda adalet, genellikle aşağıdaki üç şekilden biri olarak düşünülür:

1. Bir toplum özelliği olarak adalet 2. Belirli bir eylemin özelliği olarak adalet 3. Sosyal ya da yasal kuralların bir özelliği olarak adalet

Swenson (1998); Wakefield (1998) ve (Donaldson ve Mayer (2014); işletmelerde adaletin sosyal boyutuna dikkat çekmektedirler. Sosyal adalet, duygusal çöküntünün önlenmesinde ve azaltılmasında önemli rol oynamaktadır. İşletmelerde, sosyal adalet odaklı çalışmaların özellikleri arasında aşağıdaki hususlar yer almaktadır:

1. Hedef müşterilerin, güçlü yanları, içinde bulunduğu durum ve kaynaklarının en iyi şekilde değerlendirilmesi. 2. Müşterilerin yaşamlarını ve tecrübelerini nasıl tanımladıkları ve onlara nasıl anlam yüklediklerinin merkezinde ırk, cinsiyet, sınıf, yetenek, cinsel eğilim ve diğer farklılıkların yer aldığının farkına varılması.

3. Müşterilerle olan ilişkilerde ve örgütsel bağlamlarda müşteriler ve çalışanlar arasındaki güç dengesizliklerini düzeltmeye yönelik bilinçli çaba gösterilmesi.

Her birey tektir. Farklı fikirlere, düşüncelere, deneyimlere, tecrübelere ve fiziksel özelliklere sahip olan bireyler, bir aile, bir işletme veya bir toplumda barış ve huzur içinde yaşayabilmek için herkes tarafından kabul gören ve saygı gösterilen kural ve değerlere gereksinim duyarlar. Her birey, bir şeyi yapmaya veya yapmamaya karar vermekte ve doğal olarak da bu kararın sonuçlarına katlanmakta özgürdür. Bireyin bir şeyi kendi özgür iradesi ile yapmasıyla, zorunlu olduğunu düşündüğü için yapması arasında büyük fark vardır.

Bu zorunluluk/isteklilik ahlak ve etikle açıklanabilir. Ahlak söz konusu olduğunda, adaletin yeri, ahlakın pratik fayda sağlamasına gerekçe oluşturmasıdır. Bu bağlamda Kant ın ahlak yasasını kesin bir buyruk (kategorik imperatif) olarak tanımlaması, ahlak yasasına kesinlik ve her durumda geçerlilik kazandırmaktadır.

Kant ın kesin buyruktan kastı, bir insanı hiçbir zaman bir araç olarak görmeyip her zaman kendi başına bir amaç olarak görmeyi işaret etmektedir. Bu ön kabul, çalışanın, örgüt içerisindeki değeri ile ilgili konumunun da temelini oluşturmaktadır.

Bu bağlamda ahlak ile adalet arasındaki sarmal ilişki, uygulamada konuyu daha önemli hale getirmektedir. Literatür incelemesi yapıldığında etik ve adalet arasındaki ilişkiye yoğun bir ilgi gösterildiği görülmektedir (Cropanzano ve Stein 2009; Treviño ve Weaver, 2001; Schminke, Ambrose ve Noel, 1997).

Bu ilginin nedeni konusunda Cropanzano ve Stein (2009) in tespitleri dikkat çekicidir. Cropanzano ve Stein e göre, davranışsal etik çalışanlar benzerleri ile karşılaştırıldığında, örgütsel adalet araştırmacıları da şu temel soruya en az onlar kadar önem vermektedirler: İnsanlar için ahlaki meseleler neden önemlidir? İki alanın (tarafın) da bu soruya verdikleri cevaplar benzerlik arz etmektedir.

Bu bağlamda ahlak araştırmacıları, bireyler ve onların inançlarının örgüt algılarını nasıl etkilediğine odaklanırken, adalet araştırmaları durumlar ve içinde bulunulan durumun özellikleri, bireylerin örgütlerle ilgili algılarını nasıl etkilediğine odaklanmaktadır.

Ancak, Kant adaletli olabilmede işlenen fiile uygun olarak cezalandırmadan yana bir anlayışı benimser ve affediciliği adalete ters olacağı varsayımı ile reddeder. Kant'a göre, adalet, cezalandırılmayı gerektirir ve affedicilik bu göreve ters düşer.

Bir başka deyişle, affedicilik bir görev olarak düşünüldüğünde, genellikle insanın adalet algısının üstünde olan bir takım ilahi emirlere dayandırılır. Affetme bu şekilde ele alındığında pişmanlık ve düzeltme merkezli olmaktan bile ayrı düşünülebilir. Örneğin, birinin düşmanlarını sevmesi emri düşmanın kendini düzeltmesine ve pişman olmasına bağlı değildir (Fiala, A. 2012:495).

Bireyin kendisi ve başkaları için iyi yi, doğru yu istemesi, ahlaki açıdan önemli sonuçlara sahiptir. İyi ve doğru nun ne olduğu ve önemi yüzyıllardır tartışılmaktadır. İyi ve doğru ya kaynaklık edecek evrensel ilkeler oluşturabilme çabası da bu anlamda önemli hale gelmektedir.

Kant a göre herhangi bir eylem, evrensel yasaya uygun olmalıdır. Bu uygunluk, Davranırken öyle davran ki, davranışına sebep olan maksimin bir tabiat kanunu olmasını hür iradenle isteyebilesin. ifadesinde karşılık bulmaktadır. Bunun önkoşulu, insanın yapıp ettiklerini özgür iradesi ile yapmasına bağlı görünmektedir.

İnsanın ahlaklı olmasının ölçütü maksimin ahlak yasasına uygun veya bir doğa yasası olabilecek niteliğe sahip olmasıdır. Böyle bir anlayışa dayalı olarak gerçekleşen eylem, hem özünde hem de sonuçsal olarak adaleti de temsil edecektir.

İyi yi isteme; koşulsuz buyruk ve özgür iradeye dayalı olarak gerçekleştiğinde, eylemin adalete kaynaklık edeceği de söylenebilir. Bu bağlamda, adalete konu olan her eylem, karar ve sürecin ahlaki ilkelere dayalı olarak ortaya çıkması, eylemden etkilenenlerin kabullenmesini kolaylaştırabilir. Kant ın etik ilkelerine göre karar alan bir yönetici, adalet kaygısı ile hareket etmemiş olsa bile sonucun kendiliğinden adil olacağı söylenebilir.

Gerçekte, etik davranmak, adaleti de kapsayacak bir sonuç doğursa da, adaletli davranan birisi ahlaklı da davranmış olacaktır. Kant ı bu noktada diğer ahlakçı düşünürlerden farklı kılan şey ise, bireyin davranışa sebep olan maksimin bir tabiat kanunu olmasını hür iradesi ile istemesidir. Bir başka ifade ile, yapılan eylemi dış faktörlerden bağımsız olarak eylemin gerekliliğinden dolayı yapmayı istemektir.

TEŞEKKÜR EDERİZ