345 PLANLAMA DA KAMU YARARI BAĞLAMINDA İZMİR DE NEOLİBERAL KENTLEŞME UYGULAMALARI Gülnur ÇEVİKAYAK Yüksek Şehir Planc s gulnurvuruskan@gmail.com Müberra Cansu İŞVEN Şehir Planc s cansucnss@gmail.com Nehir, YÜKSEL Şehir Planc s nynehir@gmail.com Giriş Günümüz Türkiye si planlama işleyişi, meslek eğitimi verilen üniversitelerde planlama/şehircilik ilkeleri olarak tariflenen eşitlik, adalet, kamu yarar gibi kavramlardan giderek uzaklaşmaktad r. Eskiden kent toprağ nda özel mülkiyete son verilmesini savunanlar, havada, suda mülkiyeti kabul etmiyorsak, toprakta neden ediyorsunuz diye sorarlarm ş, ancak bugünlerde sudaki mülkiyeti bile yasalarla belirler hale gelmiş bulunmaktay z. Planlama alan n ilgilendiren yasal düzenlemelerin kamu yarar bağlam nda irdelenmesi ve söz konusu yasal altyap kullan larak İzmir kentinde gerçekleştirilen neoliberal kentleşme uygulamalar n n yasal mevzuatla ilişkilendirilmesi amaçlanmaktad r. Kamu Yarar Kavram, Neoliberalizm ve Planlama Kamu yarar, üzerinde tam bir uzlaşmaya var lamam ş, farkl bak ş aç lar ile değişik anlamlar yüklenen, dönemlere ve hâkim politikalara göre farkl kavramsallaşt rmalara sahip, belirsizliği ile dikkat çekici bir kavramd r. Son y llarda kamunun geleneksel olarak varl ğ n sürdürdüğü alanlara özel sektörün özelleştirme ve yap-işlet-devret uygulamalar ile girmesi bütün ülkelerde yayg nl k kazanm şt r. Ülkemizde de 1980 li y llardan itibaren kamunun büyük finansman ihtiyac gösteren yat r mlar n n önemli bir bölümü yap-işlet-devret modeli çerçevesinde finanse edilmesi ve kamu varl klar n n çoğu özelleştirme yoluyla özel sektöre devredilmesi gerçekleşmektedir. Yani kamu mülkiyeti çeşitli şekillerle özel mülkiyete aktar lmaktad r. Özel yasal düzenleme ve yanl ş kurumsal girişimlerle planlama ve dolay s yla kentlerimiz ç kmaza sürüklenmektedir. Ne yaz k ki, yap lan düzenlemelerin büyük bölümü kamu yarar na değil, kentsel rant n haks z el değiştirmesine yöneliktir. Ülkemiz kentlerinde, giderek artan kentsel toprak rantlar yla oynaman n çekiciliği, kent topraklar nda rantlar n yönlendirilmesinin temel arac olarak görülen planlaman n yetkilerinin el değiştirmesini de h zland rm şt r. Türkiye nin özelleştirme süreci üç döneme ayr labilir: 1980 li y llar, 1990 l y llar, 2000 sonras. 1980 li y llarda sat ş için gerekli hukuki altyap oluşturulmuştur. KİT yat r mlar önemli ölçüde daralt larak, 1990 l y llarda yoğun bir ideolojik koşulland rma kampanyas ile sat şlar artt r lm şt r. Özellikle Büyük Sermaye, bu ihanet yar ş n n hep ön saf ndad r. Bu aşama 2002 y l sonunda tamamlanm şt r. Özelleştirme as l alt n dönem ini bu tarihten sonra yaşam ş, kamu işletmelerinin elden ç kar lmas korkunç boyutlara ulaşm şt r. 1980 öncesi dönemde kentlerde emeğin yeniden üretimi süreci ön planda iken, 1980 sonras nda kentlerin sermaye birikimi aç s ndan önem kazand ğ görülmektedir. 1980 öncesi dönemlerde küçük ölçekli sanayinin mekân olan kentler, 1980 dönemi sonras nda büyük ölçekli sermaye ve yat r mlar n mekân olmaya başlam şlard r. Bu doğrultuda, planlama alan nda yetki sahibi olan yerel ve merkezi düzeydeki birimler, sermaye birikim süreçlerini ve bu doğrultudaki ihtiyaçlar ön planda tutan, piyasa dinamiklerini gözeten, sermaye odakl bir planlama anlay ş benimsemiştir.
346 Son y llarda, aslen bir bütün olmas gereken planlama yetkileri, al nan her yeni kararla parçalanm ş, kamu yarar kavram her parçalanmayla bir ad m daha gerilemiştir. Sanayiciler ve turizmcilerle başlayan yetki kapma aray ş, zaman içinde özelleştirmeye konu alanlara, toplu konut alanlar na, maden işletmelerine, k y alanlar na, kamu arazilerine, gecekondu alanlar na, demir yollar na ve kara yollar na kadar ulaşm şt r. Böylesi yetki çeşitlenmesinden kaynaklanan parçalanma, planlama kararlar nda ve uygulamada önemli olumsuzluklara, geri dönüşü olanaks z zararlar n ortaya ç kmas na neden olur hale gelmiştir. Sürekli olarak gündeme gelen yani imar kanunu ve kanun hükmündeki kararnamelerle getirilen düzenlemelerle mülkiyet haklar n zedeleyici ve küresel ve yerel dinamiklerin birlikte şekillendirdiği yeni dinamikler üzerinden tariflenen projeci sisteme dayal öneriler bilimsel ve ak lc çözümlerden ne kadar uzaklaşt ğ m z göstermektedir. Söz konusu yasal düzenlemelerle desteklenen neoliberal politikalar ile kamuya ait ya da kamusal değerler olarak niteleyebileceğimiz karayollar ve köprüler, limanlar, fabrikalar, k y alanlar, yeşil alanlar, ormanlar, kent merkezlerindeki tarihi alanlar, eğitim, sağl k ve spor tesisleri; Özelleştirme, Dönüşüm (Afet), Yenileme, Turizmi Teşvik, K y, Orman, Belediye Kanunu ile yasal dayanaklar oluşturularak kamusal özelliklerinden ç kart lmakta ve al şveriş merkezi, otel, rezidans, ticari alanlar gibi özel mülkiyet kapsam nda değerlendirilebilecek fonksiyonlara dönüştürülmektedir. Kamuya ait değerlerin özel mülkiyet kapsam na dönüştürülmesinin yan nda dönüşüm ve yenileme uygulamalar ile özel mülkiyete müdahale edilerek, mülkiyet hakk güvencesizleştirilmekte ve mülkiyetin ayr cal kl kesimler lehine el değiştirmesinin yolu aç lmaktad r. Tarih, doğa ve kültürel değerler, şehircilik ilkeleri, bilimsel raporlar, toplum tepkileri dikkate al nmadan sadece rant h rs ile hareket edilen bu süreçte hukuk ve demokrasi ayaklar alt na al nm şt r. Tüm plan değişikliklerinde görülebileceği gibi asl nda plan değişikliği, mevzuatta tan mlanan şekli ile plan ana kararlar n, sürekliliğini, bütünlüğünü, teknik ve sosyal donat dengesini bozmayacak, bilimsel, nesnel ve teknik gerekçelere dayanarak kamu yarar n n zorunluluğu durumunda yap labilir. Tüm plan değişikliklerinde ise hem kald r lan kullan m kararlar na hemde yeni getirilen kararlar na ilişkin böylesi bir çal şma bulunmamakla birlikte, birçok örnekte görüldüğü gibi resmi kullan m alan, kentin ortak kullan m alanlar n, dolay s yla kamusal işlevleri tariflerken, getirilen iş merkezi ve ticaret kararlar özel biri işlevi yani özel mülkiyeti, kar amaçl ranta yönelik kararlar ile kamu yarar n yok saymaktad r. Bir başka sorun da gereğinden fazla yarat lan al şveriş merkezlerinin kentin diğer ticari bölgeleri üzerinde yaratt ğ bask, onlar n olumsuz etkilenmesidir. Tüm bu kararlarla planlaman n sağlamakla yükümlü olduğu kişi ve kamu yarar aras ndaki dengeler sürekli kamu yarar aleyhine işlemektedir. Neoliberal Politikalar ile Planlama Alan ndaki Yasal Düzenlemeler Neoliberal politikalar çerçevesinde sermaye ile birlikte hareket eden neoliberal devlet, kentsel alanlarda sürekli bir büyüme hedeflemektedir. Söz konusu büyüme hedefine ulaşmada özellikle uluslar aras yat r mc lar olmak üzere proje geliştiricileri büyük önem taş maktad r. Projelerin gerçekleştirilmesi sürecinde proje geliştiricileri aleyhine ortaya ç kabilecek her türlü hukuki sorunun önüne geçilmesi kolaylaşt r c durumlar n yarat lmas merkezi yönetimlerin sorumluluğundad r. Bu doğrultuda mevcut yasalarda, planlarda değişiklikler ve/veya yeni yasal düzenlemeler, planlar devreye girmektedir. Hukuku zorlayan neoliberal kentleşme uygulamalar nda, yerel yönetimler yerine üst düzey kararlar belirleyici olmaktad r. Bu noktada mevcut planlar adeta yok say larak, planlama ilke ve yöntemleri ad m ad m aş nd r lmaktad r.
347 Ülkemizde neoliberal kentleşme politikalar na bağl olarak şehircilik alan ile ilgili yasal mevzuatta yap lan değişiklikler özellikle 2000 y l sonras nda yoğunluk kazanm şt r. Bu çerçevede, 2634 say l Turizmi Teşvik Kanunu, 2985 say l Toplu Konut Kanunu, 3194 say l İmar Kanunu, 3621 say l K y Kanunu ve 5393 say l Belediye Kanunu neoliberal politikalar desteklerken, şehircilik ilkeleri ve kamu yarar aç s ndan olumsuz olarak nitelendirilebilecek değişiklikler bağlam nda incelenmiştir. Bunun yan nda, neoliberal uygulamalar için yasal dayanak oluşturan en önemli yasalardan biri 4046 say l Özelleştirme Uygulamalar Hakk nda Kanun dur. Yenileme Kanunu olarak da bilinen 5366 say l Y pranan Tarihi ve Kültürel Taş nmaz Varl klar n Yenilenerek Korunmas ve Yaşat larak Kullan lmas Hakk nda Kanun ve k saca Dönüşüm ya da Afet Kanunu diye adland r lan 6306 say l Afet Riski Alt ndaki Alanlar n Dönüştürülmesi Hakk nda Kanun da özellikle İstanbul ve Ankara başta olmak üzere neoliberal kentleşme uygulamalar nda s kça başvurulan yasal müdahale araçlar d r. 2634 say l Turizmi Teşvik Kanunu 2634 say l Turizmi Teşvik Kanunu 16.03.1982 tarihinde Resmi Gazete de yay mlanarak yürürlüğe girmiştir. Kanunun amac ; turizm sektörünü düzenleyecek, geliştirecek, dinamik bir yap ve işleyişe kavuşturacak tertip ve tedbirlerin al nmas n sağlamak t r. Resmi Gazete de yay mland ğ tarihten bugüne kadar Kanuna farkl tarihlerde, farkl kanunlarla ek maddeler getirilmiş, baz maddelerinde değişiklikler yap lm ş ve baz maddeleri yürürlükten kald r lm şt r. Buna göre, Kanunda yap lan değişikliklerin, yürürlükten kald r lan maddeler ve getirilen ek maddelerin y llar ve say lar 1983 te 2 adet, 1988 de 1 adet, 1991 de 3 adet, 1997 de 1 adet, 2001 de 1adet, 2003 te 16 adet, 2004 te 1 adet, 2006 da 14 adet ve 2008 de 12 adettir. Turizmi Teşvik Kanunu nda 2000 y l sonras nda gerçekleştirilen, şehircilik ilkeleri ve kamu yarar aç s ndan olumsuz olarak nitelendirilebilecek değişikliklere aşağ da yer verilmektedir. 24.07.2003 tarihli 4957 say l Kanunun 1. Maddesi ile Turizmi Teşvik Kanunu nun 3. Maddesinde yap lan değişiklikle, Kanunda yer alan turizm bölgeleri ve/veya turizm alanlar ve/veya turizm merkezleri tan mlar Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgeleri ve Turizm Merkezleri olarak değiştirilmiş ve Kanuna Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Alt Bölgesi tan m eklenmiştir. Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgeleri: Tarihî ve kültürel değerlerin yoğun olarak yer ald ğ ve/veya turizm potansiyelinin yüksek olduğu yöreleri korumak, kullanmak, sektörel kalk nmay ve plânl gelişimi sağlamak amac yla değerlendirmek üzere s n rlar Bakanl ğ n önerisi ve Bakanlar Kurulu karar yla tespit ve ilân edilen bölgeleri, Turizm Merkezleri: Kültür ve turizm koruma ve gelişim bölgeleri içinde veya d ş nda, öncelikle geliştirilmesi öngörülen; yeri, mevkii ve s n rlar Bakanl ğ n önerisi ve Bakanlar Kurulu karar yla tespit ve ilân edilen, turizm hareketleri ve faaliyetleri yönünden önem taş yan yerleri veya bölümlerini, Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Alt Bölgesi: 1/25.000 veya daha alt ölçekli plân ile belirlenen, içinde turizm türleri ile kültür, eğitim, eğlence, ticaret, konut ve her türlü teknik ve sosyal alt yap alanlar ndan bir veya daha fazlas n kapsayan, kendi içinde alt alanlara ayr şt r labilen arazileri tan mlamaktad r. Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgeleri tan m nda yer alan tarihi ve kültürel değerlerin yoğun olarak yer ald ğ ibaresi her türlü tarihi ve kültürel değerin turizm amaçl kullan ma aç lmas anlam n taş maktad r. Bunun yan nda as l önemli olan değişiklik söz konusu tan mlara yeni eklenen, Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Alt Bölgesi dir. Buna göre, s n rlar Bakanl ğ n önerisi ve Bakanlar Kurulu Karar ile tespit edilen yeni planlama
348 alanlar oluşturulmakta, bütüncül plan anlay ş ndan uzak parçac planlaman n önü aç lmaktad r. Yine 24.07.2003 tarihli 4957 say l Kanunun 2. Maddesi ile Turizmi Teşvik Kanunu nun 7. Maddesinde yap lan değişiklikle Kültür ve Turizm Bakanl ğ ; kültür ve turizm koruma ve gelişim bölgeleri ve turizm merkezleri içinde her ölçekteki plan yapmak, yapt rmak, onaylamak ve tadil etmekle yetkilendirilmiştir. Bunun yan nda, değişiklik ile söz konusu alanlarda tek yetkili Kültür ve Turizm Bakanl ğ olarak tariflenmektedir. Bu durum planlaman n giderek merkezileştirilmesi ve yerel yönetimlerin plan kararlar ndaki yetkisinin ortadan kald rmas aç s ndan olumsuz bir nitelik taş maktad r. 07.05.2008 tarihli 5761 say l Kanunun 2. Maddesi ile Turizmi Teşvik Kanunu nun 8. Maddesinde yap lan değişiklik ile Hazineye ait olan yerlerin ve Hazine mülkiyetinde yeterli alan n bulunmad ğ hallerde, Orman Kanunu na göre orman say lan yerlerin, sağl k turizmi, termal turizm, k ş turizmi, eko-turizm, golf turizmi, k y turizmi, kruvaziyer ve yat turizmi, uluslar aras yar şmalar n yap labileceği spor tesisleri vb. gibi sebeplerle en geç bir ay içerisinde, Orman Bakanl ğ ndan Kültür ve Turizm Bakanl ğ na tahsisine, yat r mc ya intikal ettirilmek üzere, imkân sağlayan düzenlemeler yap lm şt r. Bu değişiklik ile Hazine ye ait kamu arazilerinin ve yeri geldiğinde orman alanlar n n bile turizm amaçl olarak sermaye kesimine kulland r lmas n n önü aç lmaktad r. Değişiklik ile k y turizmi ad alt nda, kamuyarar na kullan lmas esas olan ve herkesin eşit ve serbest yararlanmas na aç k olan k y lar n özelleştirilerek, ayr cal kl kesimlerin kullan m na sunulmas na imkân sağlanmaktad r. Bunun yan nda, taş nmazlar n Kültür ve Turizm Bakanl ğ nca yat r mc lara tahsisi, kiralanmas ve bunlar üzerinde irtifak hakk tesisine ilişkin esaslar ile süreler, bedeller, haklar n sona ermesi ve diğer şartlar, 08.09.1983 tarihli ve 2886 say l Devlet İhale Kanunu ile 31.08.1956 tarihli ve 6831 say l Orman Kanunu hükümlerinden muaf tutulmaktad r. Kanun un 8. Maddesine 24.07.2003 tarihli 4957 say l Kanunun 3. Maddesi ile getirilen ek J bendinde, kültür ve turizm koruma ve gelişim bölgeleri içinde kalan özel mülkiyet konusu arazi ve arsalar n turizm yat r mlar na tahsisi amac yla, 2942 say l Kamulaşt rma Kanununun 27. Maddesi hükümlerine göre acele kamulaşt rma yap lmas na izin verilmektedir. Bu ek madde, yat r mc lar n talepleri doğrultusunda, kamu mallar n n yan s ra her türlü özel mülkiyete ait taş nmaz n da rant amaçl olarak el değiştirmesinin Bakanlar Kurulu karar ile garanti alt na al nmas anlam na gelmektedir. -28.05.2009 tarih ve 27241 say l Resmi Gazete de yay mlanarak s n rlar genişletilen, İzmir- Seferihisar Doğanbey Termal Turizm Merkezi ne ilişkin 1/25.000 ölçekli Çevre Düzeni Plan ; 4957/2634 say l Turizmi Teşvik Kanunu nun 7. maddesi uyar nca Kültür ve Turizm Bakanl ğ Plan İnceleme ve Değerlendirme Kurulu nun 18.05.2011 tarih, 110/11 say l karar doğrultusunda, 23.06.2011 tarihinde onaylanarak İzmir Büyükşehir Belediyesi ask panosunda 18.07.2011 ask ya ç kar lan İzmir Seferihisar Doğanbey Termal Turizm Merkezi Çevre Düzeni Plan bu ölçek ve kapsamda sahip olmas gereken bilimsel bilgiden yoksun ve yetersiz düzeyde olmas, 3194 say l İmar Kanunu na, Plan Yap m na Ait Esaslara Dair Yönetmeliğe, planlama esaslar na ve şehircilik ilkelerine aç kça ayk r l ğ nedeniyle yarg ya taş nm şt r. -05.01.2009 tarihinde Kültür ve Turizm Bakanl ğ taraf ndan onaylanan 1/25000 ölçekli İzmir Dikili Termal Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgesi Çevre Düzeni Plan na öncelikle verimli tar m alanlar bulunan Dikili ilçesinde tar m alan n n kald r larak turizm tesis alan olarak ayr lmas, kamu yarar ve şehircilik ilke ve esaslar na ayk r l ğ,planla verilen bu emsal değerleri ile turizmin bölgede gelişmesi halinde, büyük bir k sm bu güne kadar doğal yap s n korumuş bu alanlar n doğal yap s n n önemli ölçüde bozulacağ,
349 sözkonusu bölge s n rlar n n hangi kriterlere dayan larak verildiği belli olmayan, korumakullanma dengesini nas l sağlayacağ plan aç klama raporu ve plan notlar ile aç kl k getirilmeyen ve yetersiz mekansal çal şmalara dayal olarak haz rlanan bu planlara öncelikle yürütmesinin durdurulmas na ve ard ndan iptaline ilişkin dava aç lm şt r. -14.07.2009 tarihinde İl Özel İdaresi panosunda ask ya ç kar lan İzmir Bergama Allianoi Manisa Soma Menteşe Termal Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgesi Çevre Düzeni Plan na Turizm Koruma ve Gelişim Bölgesi s n rlar içerisinde bulunmas na rağmen Allianoi Antik Kentinin plan onama s n rlar d ş nda b rak lmas, Plan aç klama raporunda jeolojik durum, hidrojeolojik durum, kaynak koruma alanlar, tar m alanlar, tar msal arazi kullan m, korunmas gerekli kültür ve tabiat varl klar ve alanlar ile ilgili araşt rmalar yer verilmemesi, çok büyük alanlar n yüksek yap laşma değerleri ile turizme aç lmas nedenleri ile dava aç lm şt r. 2985 say l Toplu Konut Kanunu 2985 say l Toplu Konut Kanunu, 17.03.1984 tarihinde Resmi Gazete de yay nlanarak yürürlüğe girmiştir. Kanunun amac ve kapsam nda; konut ihtiyac n n karş lanmas, konut inşaat n yapanlar n tabi olacağ usul ve esaslar n düzenlenmesi, memleket şart ve malzemelerine uygun endüstriyel inşaat teknikleri ile araç ve gereçlerin geliştirilmesi ve Devletin yapacağ desteklemeler bu Kanun hükümlerine tabidir denmektedir. Kanunda * Bu bildiri Şehir Planc lar Odas ad na düzenlenmiştir.
350 yap lan değişiklikler, yürürlükten kald r lan maddeler ve getirilen ek maddelerin y llar ve say lar 1990 da 6 adet, 2001 de 8 adet, 2002 de 1 adet, 2003 te 10 adet, 2004 te 5 adet, 2005 te 2 adet, 2006 da 1 adet, 2007 de 3 adet, 2008 de 7 adet, 2010 da 4 adet, 2011 de 1 adet, 2012 de 1 adet, 2013 te 1 adettir. Başbakanl ğa bağl kamu tüzel kişiliğine sahip Toplu Konut İdaresi Başkanl ğ, Toplu Konut Kanunu nda son y llarda yap lan değişikliklerle görev alan oldukça genişletilmiş bir kuruma dönüşmüştür Yap lan değişiklikler, Toplu Konut İdaresi Başkanl ğ n n görev alan n genişletmekte, TOKİ yi Başbakanl ğa bağl proje uygulamaya dönük bir şirket konumuna getirmektedir. Söz konusu projeler, köylerde, gecekondu alanlar nda, tarihi ve yöresel mimariye sahip yerlerde, doğal afet meydana gelen bölgelerde yap labildiği gibi yaln zca yurt içinde değil, yurt d ş nda da yap labilmektedir ve kar amaçl uygulamalar olabilmektedir. Planlar onaylama yetkisi belediyelere ve valiliklere b rak lm ş olsa da, üç ay içinde onaylanmad ğ takdirde Toplu Konut İdaresi Başkanl ğ taraf ndan onaylanmaktad r. Bununla birlikte, planlarla ilgili ask, ilan, itiraza dair kararlar da dahil olmak üzere belediyeler ve ilgili kamu kurumlar taraf ndan yap lacak tüm işlemler Başkanl k taraf ndan yap larak yürürlüğe konmaktad r. Söz konusu alanlarda kamulaşt rma yetkisi de Başkanl ğa verilmektedir. Daha sonra Toplu Konut İdaresi Başkanl ğ gecekondu bölgelerinin tasfiyesine veya iyileştirilerek yeniden kazan m na yönelik gecekondu dönüşüm projeleri geliştirmekle yetkilendirilmiştir. İzmir de ise bu kapsamda Çeşme, Mavişehir TOKİ planlar n n onay süreçleri tamamlanm ş bunun yan s ra Alsancak ve Karş yaka statlar bir dönem kent gündemine gelmiştir. -Başbakanl k Toplu Konut İdaresi Başkanl ğ taraf ndan haz rlanan ve 644 say l Kanun Hükmünde Kararname hükümleri uyar nca uygun görülerek Bakanl k Makam n n 09.05.2013 tarih ve 7136 say l Olur lar ile onaylanan ve 3194 say l İmar Kanunun 8/b Maddesi gereğince 06/06/2013 tarihinde İzmir Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü nde ask ya ç kar lan İzmir İli, Çeşme İlçesi, Reisdere Mahallesi, mülkiyeti TOKİ Başkanl ğ na ait olan parselleri kapsayacak şekilde yap lan 1/5000 ölçekli İlave Naz m İmar Plan ve 1/1000 ölçekli İlave Uygulama İmar Plan n n yürütmesinin durdurulmas takiben iptaline karar verilmesi istenmiştir. Mevcut imar planlar n n hemen bitişiğinde önerilen dava konusu ilave imar plan plan onama s n r mülkiyet esasl oluşturulmas ilave ile mevcut imar planlar aras ndan anlams z ve tan ms z boşluklar ortaya ç karm şt r. Bu durum plan bütünlüğünü bozmakta ve mülkiyet durumuna göre plan s n rlar n n belirlenmesi 3194 say l İmar Kanunu na, şehircilik ilkeleri, planlama esaslar ve hakkaniyetine ayk r d r. Karş yaka İlçesi, Bostanl - Mavişehir Mevkiinde, Toplu Konut Alan ilan edilen alana ilişkin 1/25.000 ölçekli Kentsel Bölge Naz m İmar Plan Revizyonu, 1/5000 ölçekli Naz m İmar Plan ve 1/1000 ölçekli Uygulama İmar Plan ; 644 say l Çevre ve Şehircilik Bakanl ğ n n Teşkilat ve Görevleri Hakk nda Kanun Hükmünde Kararname hükümleri ile 3194 say l İmar Kanunu nun 9. maddesi uyar nca tadilen re sen Bakanl k Makam n n 17.05.2012 tarih ve 7748 say l Olur lar ile onaylanan ve 3194 say l İmar Kanunun 8/b Maddesi gereğince 11.06.2012-10.07.2012 tarihleri aras nda ilan panonuzda ask ya ç kar lan planlara ilişkin yürütmesinin durdurulmas takiben iptaline karar verilmesi istenmiştir.
351 Plan s n r n n büyük bir bölümü İzmir Valilik Makam n n 25.11.2011 tarih ve 3/9563 say l Olurlar ile 2985 say l Toplu Konut Kanunu nun 4. Maddesi uyar nca toplu konut alan ilan edilmesi söz konusu kanunun amac ile çelişmesi ve sözkonusu plan kararlar ile yoğunluğun artt r lmas, sosyal donat alanlar n n azalt lmas ve plan tekniği ve planlama hiyerarşisine ayk r l klar nedeniyle dava süreci devam etmektedir. -Toplu Konut İdaresi Başkanl ğ taraf ndan haz rlanan ve Bakanl k Makam n n 05.12.2012 tarih ve 18688 say l Olur ile 644 say l Çevre ve Şehircilik Bakanl ğ n n Teşkilat ve Görevleri Hakk nda Kanun Hükmünde Kararname hükümleri ve 3194 say l İmar Kanunu nun 9. Maddesi uyar nca onaylanan İzmir İli, Menemen İlçesi, Gazi Mustafa Kemal Mahallesi, 281 ada, 1 parsel üst ölçekli Manisa-Kütahya-İzmir Planlama Bölgesi 1/100.000 ölçekli Çevre Düzeni Plan nda tar m alan kullan m nda kalmakta iken bölgenin plan yap m ilkelerine ayk r olarak haz rlanmas vb. nedenlerle Üniversite Alan belirlenmesine yönelik 1/5000 ölçekli Naz m İmar Plan ve 1/1000 ölçekli Uygulama İmar Plan naöncelikle yürütmesinin durdurulmas takiben iptaline karar verilmesi amac yla dava aç lm şt r. 3194 say l İmar Kanunu 3194 say l İmar Kanunu, 09.05.1985 tarihinde Resmi Gazete de yay mlanarak yürürlüğe girmiştir. Kanunun amac ; yerleşme yerleri ile bu yerlerdeki yap laşmalar n; plan, fen, sağl k ve çevre şartlar na uygun teşekkülünü sağlamak t r. Kanun da yürürlüğe girdiği tarihten itibaren, 1989 da 3 adet, 1994 te 1 adet, 1997 de 4 adet, 1998 de 2 adet, 2002 de 1 adet, 2003 te 2 adet, 2005 te 3 adet, 2008 de 3 adet,2009 da 5 adet, 2012 de 1 adet ve 2013 te 14 adet düzenleme yap larak baz maddeler yürürlükten kald r lm ş, baz lar değiştirilmiş ve ek
352 maddeler getirilmiştir. Neoliberal politikalar kapsam nda değerlendirilebilecek ve şehircilik ilkeleri ve kamu yarar aç s ndan olumsuz nitelikte kabul edilebilecek düzenlemeler aşağ da verilmektedir. -İzmir Büyükşehir Belediye Meclisi nin 13.07.2012 tarih ve 05/695 say l karar ile onaylanarak 03.09.2012 03.10.2012 tarihleri aras nda ilan panonuzda ask ya ç kar lan Buca ilçesinde 1/5000 ölçekli Naz m İmar Plan nda Özel Proje Alan, Rekreasyon Alan ve Sosyal ve Kültürel Tesisler Alan kullan m karar ndaki Şirinyer Park n n bulunduğu alanda yeniden düzenleme yap lmas na yönelik haz rlanan plan değişikliği ile üst ölçekli planlarda Kentsel Yeşil Alan olarak belirlenen ve hiçbir şekilde bu alanlar azalt c plan değişikliği yap lamaz hükmüne rağmen, Şirinyer Park üst ölçekli planla uyumsuz olarak özel proje alan karar getirilerek ticaretin önünü açan plan değişikliği de yarg ya taş nmak zorunda kalm şt r. 4046 say l Özelleştirme Uygulamalar Hakk nda Kanun 27.11.1994 tarihinde Resmi Gazete de yay mlanarak yürürlüğe giren 4046 say l Özelleştirme Uygulamalar Hakk nda Kanun, neoliberal politikalar çerçevesinde düzenlenen ve uygulamalar aç s ndan yasal dayanak oluşturan temel nitelikte bir Kanun olma özelliği taş maktad r. Özelleştirme İdaresi Başkanl ğ nca tan mlanan özelleştirmenin ana felsefesi, neoliberal devlet yaklaş m n ve çal şma alanlar n özetlemektedir. Buna göre özelleştirmenin ana felsefesi, devletin, asli görevleri olan adalet ve güvenliğin sağlanmas yolundaki harcamalar ile özel sektör taraf ndan yüklenilemeyecek altyap yat r mlar na yönelmesi, ekonominin ise pazar mekanizmalar taraf ndan yönlendirilmesidir (http://www.oib.gov.tr/baskanlik/felsefe.htm). Özetle, Anayasa da tan mlanan sosyal devlet ilkesi, Özelleştirme İdaresi Başkanl ğ taraf ndan belirlenen özelleştirmenin ana felsefesi ile yok say lmaktad r. Devletin, adalet ve güvenliği sağlamak d ş nda özel sektör taraf ndan yüklenilemeyecek altyap yat r mlar için kaynak sağlamas görevi, sermaye ile devlet aras ndaki ilişkiyi aç kça ifade etmektedir. Özellikle 2000 y l sonras nda kamuya ait taş nmazlar n özelleştirilmesi yoluyla kentlerde rant odakl projelerin say s artmaya başlam şt r. İZMİR de söz konusu projelerin gerçekleştirildiği kentlerin baş nda gelmektedir.
353 -Özelleştirme Yüksek Kurulunun 04/01/2012 tarihli ve 2012/01 say l karar ile; İzmir Liman alan n n yolcu liman ve yük liman olarak faaliyet gösterecek şekilde yeniden yap land r lmas na ilişkin Özelleştirme Yüksek Kurulu nun 25/10/2010 tarih ve 2010/89 say l karar na istinaden Özelleştirme İdaresi Başkanl ğ nca haz rlanan Kruvaziyer Liman Alan belirlenmesine yönelik 1/1000 ölçekli Uygulama İmar Plan Değişikliği ne ilişkin dava süreci başlat lm şt r. Alsancak Liman Plan ile liman ve kruvaziyer turizm ihtiyac n n çok üstünde ve AVM niteliğinde ticaret birimi önerisi getirilmesi plan n temel amac ile çelişmektedir. Plan ile İzmir in en büyük al şveriş merkezlerinden biri getirilmektedir. Kentin merkezi iş alan nda bu tür ve ölçekte AVM önerilmesi kent ekonomisini olumsuz yönde etkileyecektir. Plan, AVM lerin yer seçiminde önemli görülen kriterleri değerlendirmemiş, kent ekonomisine, ulaş m na ve makroformuna etkisini incelememiştir.plan ile, yap laşman n gerçekleşmesi mümkün olmayan alanlar dahi (iskele ve yak n çevresi) emsal hesaplar na dahil edilmiştir. Böylelikle, yap laşmaya müsait alanlarda, plan üzerinde verilen değerden daha yüksek yoğunlukta yap laşman n önü aç lm şt r. E:1,35 yoğunluklu Kruvaziyer Liman Alan nda yoğunluk, iskeleler ve yak n bölgesi ç kar larak belirlenmelidir. -Özelleştirme İdaresi Başkanl ğ taraf ndan 11.03.2008 gün ve 2008/20 say l karar ile onaylanan Konak Belediye Başkanl ğ taraf ndan ask ya ç kar lan Alsancak 1823 ada, 17 parseldeki 1/1000 ölçekli imar plan değişikliğinin öncelikle yürütmesinin durdurulmas na ve ard ndan iptaline karar verilmesi talebi ile aç lan dava sonucu verilen karar ile sözkonusu parselin Resmi Tesis Alan ndan ç kar larak 0.40/3.50 yap laşma koşullu Tali İş Merkezi Alan na dönüştürülmesine ilişkin imar plan değişikliği iptal edilmiştir. -İzmir Kent gündeminin Karayollar olarak bildiği alana ilişkin Özelleştirme İdaresi Başkanl ğ nca haz rlanarak Özelleştirme Yüksek Kurulu nun 03.10.2012 tarih ve 2012/144 say l karar ile onaylanan 1/25000 ölçekli çevre düzeni plan ve 1/5000 ölçekli naz m imar plan değişikliği ve 1/1000 ölçekli Uygulama İmar Plan Değişikliği ile üst ölçekli planlarda Kentsel Yeşil Alan olarak belirlenen söz konusu parsellerin, E:2.00 ve Hmax: 10 yap laşma koşullu yüksek yoğunluklu ticaret alan na dönüştürülmesi ve arazi kullan m kararlar itibar yla, söz konusu bölgede yap, nüfus ve trafik yoğunluğunu artt rmakta, emsal teşkil edici ve plan bütünlüğünü bozucu bir nitelik taş mas aç kça hukuka, kamu yarar na, şehircilik ilkelerine ve planlama esaslar na ayk r l klar nedeniyle yarg ya taş nm şt r.
354 5366 say l Y pranan Tarihi ve Kültürel Taş nmaz Varl klar n Yenilenerek Korunmas ve Yaşat larak Kullan lmas Hakk nda Kanun 05.07.2005 tarihli Resmi Gazete de yay mlanarak yürürlüğe giren Kanun un amac, büyükşehir belediyeleri, büyükşehir belediyeleri s n rlar içindeki ilçe ve ilk kademe belediyeleri, il, ilçe belediyeleri ve nüfusu 50.000'in üzerindeki belediyelerce ve bu belediyelerin yetki alan d ş nda il özel idarelerince, y pranan ve özelliğini kaybetmeye yüz tutmuş; kültür ve tabiat varl klar n koruma kurullar nca sit alan olarak tescil ve ilan edilen bölgeler ile bu bölgelere ait koruma alanlar n n, bölgenin gelişimine uygun olarak yeniden inşa ve restore edilerek, bu bölgelerde konut, ticaret, kültür, turizm ve sosyal donat alanlar oluşturulmas, tabii afet risklerine karş tedbirler al nmas, tarihi ve kültürel taş nmaz varl klar n yenilenerek korunmas ve yaşat larak kullan lmas d r. Kanun ile özellikle tarihi kent merkezlerinde bulunan sit alan olarak tescil edilmiş alanlar, imar planlar nda belirlenen kararlara uygunluğu aranmaks z n, s n rlar Bakanlar Kurulunca belirlenen yenileme alan ilan edilerek parçac l olarak projelendirilmektedir. Yasan n yürütülmesi ile ilgili işlemler tüm sit alanlar nda olduğu üzere yine Kültür ve Turizm Bakanl ğ taraf ndan üstlenilmiş ve tüm Kültür ve Tabiat Varl klar n Koruma Kurullar ndaki işleyişin yenileme alanlar ndan sorumlu olan kurullarda da işletilmesi geçerlilik kazanm şt r. Bu kapsamda en temel tart şma konusu yenileme alan ilan edilen bölgelerde yer alan ve taş nmaz kültür varl ğ olarak tescil edilmiş eserlere yap lacak müdahaleler konusunda ortaya ç kmaktad r. Bu konuda Koruma Yüksek Kurulu nun 5.11.1999 tarih ve 660 say l Taş nmaz Kültür Varl klar n n Grupland r lmas, Bak m ve Onar mlar hakk ndaki İlke Karar bağlay c bir belgedir. 5366 say l yasan n idarelere getirdiği re sen karar verme yetkisiyle bölgede yaşayan nüfusun mülkiyet haklar n n ihlal edildiği ve uygulama sonunda bölgede mülk sahipleri ve diğer kullan c lar n kaç n lmaz bir biçimde değişeceği tehdidi vard r.yenileme alan ilan ve projelendirilmelerinin bölgenin planlama süreçlerinin d ş nda tutulmas n n yaratt ğ sorunlar n yan s ra bir diğer problem de yenileme alan projelerinin tümüyle fiziki mekân n düzenlenmesine yönelik olarak tarif edilmesidir. * Bu bildiri Şehir Planc lar Odas ad na düzenlenmiştir.
355 Bu kapsamda İzmir Kemeralt bölgesinde planlama çal şmalar devam ederken 2007 y l nda Kentsel Yenileme Alan ilan edilmiştir. Bugünün planc lar ve tüm meslek uzmanlar ve kentliler olarak kentlerimizde gerçekleştirilen y k m, işlevsizleştirme ve yok etmeye doğru giden sürecin fark nda olmal ve bu doğrultuda kentlerimizin geleceğine ve yaşam alanlar m za yönelik al nan kararlara müdahil olmak için çabalamaktan vazgeçmemeliyiz. Kentlerimizde gerçekleştirilen rant odakl uygulamalar n fark nda olmak, bu konularda bilinçlenmek ve kentli olma bilincinin bir parças olarak kentlerimize sahip ç kmak için harekete geçmeliyiz. Mevcut neoliberal sistem kurallar na karş, kent mekân n yaşamaya elverişli hale getirmek, kentlerimizde kullan m değerini değişim değerinden üstün tutan bir anlay şla karar verme süreçlerine dâhil olmak için çal şmak içinde yaşad ğ m z dönemde bugünün planc lar n n ve kentlilerin sorumluluğundad r. Bu kapsamda TMMOB Şehir Planc lar Odas İzmir Şubesi nce 2000 li y llardan sonra h z kazanan neoliberal kentleşme uygulamalar na karş aç lan baz dava örnekleri aşağ da gösterilmektedir.
356
357
358
359
360 Kaynakça: Balamir, M. (2007) Küresel Gelişmeler, Neoliberal Politikalar, Risk Toplumu ve Planlama Alan, 8 Kas m Dünya Şehircilik Günü 31. Kolokyumu, Planlama Meslek Alan Geçmişten Geleceğe, 7-9 Kas m, Ankara. Ersoy, M. (1995) Özelleştirme ve Planlama, Planlama Dergisi 1-2, say : 12, s:48-52, Ocak-Haziran. Keskinok, H.Ç.(2006) Kentleşme Siyasalar, Kaynak Yay nlar, İstanbul Resmi Gazete Tarihi:16.03.1982 Say s : 17635 2634 say l Turizmi Teşvik Kanunu Resmi Gazete Tarihi:17.03.1984 Say s : 18344 2985 say l Toplu Konut Kanunu Resmi Gazete Tarihi:09.05.1985 Say s : 18749 3194 say l İmar Kanunu Resmi Gazete Tarihi:17.04.1990 Say s : 20495 3621 say l K y Kanunu Resmi Gazete Tarihi:27.11.1994 Say s : 22124 4046 say l Özelleştirme Uygulamalar Hakk nda Kanun Resmi Gazete Tarihi:05.07.2005 Say s : 25866 5366 say l Y pranan Tarihi ve Kültürel Taş nmaz Varl klar n Yenilenerek Korunmas ve Yaşat larak Kullan lmas Hakk nda Kanun Resmi Gazete Tarihi:13.07.2005 Say s : 25874 5393 say l Belediye Kanunu Resmi Gazete Tarihi:04.07.2011 No: 27984 Mük. 644 say l Çevre ve Şehircilik Bakanl ğ n n Teşkilat ve Görevleri Hakk nda Kanun Hükmünde Kararname Resmi Gazete Tarihi:31.05.2012 Say s : 28309 6306 say l Afet Riski Alt ndaki Alanlar n Dönüştürülmesi Hakk nda Kanun Saraç, O. (2002) Kamu Yarar Kavram, Maliye Dergisi, say :139, Ocak-Nisan. Şengül, T. (2007) Planlama Meslek Alan ve Dönüşümü: Bir Çerçeve Önerisi, 8 Kas m Dünya Şehircilik Günü 31. Kolokyumu, Planlama Meslek Alan Geçmişten Geleceğe, 7-9 Kas m, Ankara. ŞPO Özelleştirme ve Kamu Arazileri Komisyonu, (1995) Kent Planlamas nda Kamu Arazileri, Planlama Dergisi 1-2, say : 12, s:44-47, Ocak-Haziran. İnternet Kaynaklar www.tdk.gov.tr Erişim tarihi: 25.07.2013 http://www.oib.gov.tr/baskanlik/felsefe.htm Erişim tarihi: 16.01.2012 Mimarlar Odas, (2011) Ülkemizde Mimarl k / Kentleşme Politika ve Uygulamalar, Değerlendirme ve Öneriler http://www.izmimod.org.tr/index.php?sayfa=270511&bolum=haber&kat=dev, Erişim Tarihi: 30.06.2011