TÜRKİYE NİN 1. BÖLÜM YER ŞEKİLLERİ İKLİM, TOPRAK, SU VE BİTKİ VARLIĞI - Türkiye nin Görünen Yüzü: Yer Şekilleri - Ülkemizde Dış Kuvvetlerin Oluşturduğu Yer Şekilleri - Türkiye nin İklimi - Türkiye nin Başlıca Bitki Toplulukları - Türkiye nin Toprak Tipleri - Türkiye nin Su Varlığı
TÜRKİYE NİN GÖRÜNEN YÜZÜ: YER ŞEKİLLERİ TÜRKİYE NİN DAĞLARI Türkiye de en yaygın olan yer şekli dağlar; I. jeolojik zamanda oluşmaya başlamıştır. Bu dağlar zamanla dış kuvvetler tarafından aşındırılarak, yüksekliklerini kaybetmişlerdir. II. jeolojik zamanda Tetis Denizi nin tabanında birikerek oluşan kalın tortul tabakalar, III. jeolojik zamandaki Alp orojenezi ile kıvrılmış, Anadolu nun kuzey ve güneyindeki dağ sıraları oluşmuştur. Türkiye deki dağların büyük bir bölümü orojenik hareketler sonucu oluşmuş kıvrımlı ve kırıklı yapıdaki dağlardır. Bir kısmı da volkanizma sırasında çıkan lav ve küllerin birikmesiyle oluşan volkanik dağlardır. D a ğ l a r ı r e ü Ilgaz Dağ arı K l a rı C a Dağl ni u l u Dağlar k Bo roğl ı ö K Sü n d i k en Kaz Dağları r Ma d a Yu n d Emir S B o zda ğ l ar ulta Da ğl ar ğl ar ı Da ey ey ik G B ı n e eş n t rı M e ğ la a Aydın D Bo r l ka A la d Da ğla r ı G i re sun K ö se kb it hue lla Me Riz e A p o Çi men K D a ğ l a r A r a s ı su Kara Akdağlar arı Da ğl n er rca Tec Me ı r a ağl D eydoğu lı Gün To ht a ro Ta oğa sl ar nb ar l i B ağ Küçük Ağrı Uludağ Kula Hasan Karacadağ s la r ğ la rı Süphan Erciyes Nemrut Melendiz Karadağ A Büyük Ağrı Tendürek Karacadağ man o ld Da Kırık Dağları sc Yı ız Kıvrım Dağları OROJENİK DAĞLAR er TÜRKİYE NİN DAĞLARI VOLKANİK DAĞLAR Kıvrım Dağları Kırık Dağları Volkan Dağı TÜRKİYE NİN PLATOLARI Türkiye platoları fazla olan bir ülkedir. Bunun en önemli nedeni, IV. jeolojik zaman başlarında Anadolu ve yakın çevresinde meydana gelen epirojenik Çata lca K ocae Kars Erzurum hareketlerdir. Türkiye deki platolar oluşumlarına göre şu şekilde gruplandırılabilir: Ardahan li Haymana Bozok Yazılıkaya Cihanbeyli a) Aşınım Platoları: Çevresine göre yüksekte kalan yerler dış kuvvet- Obruk ler tarafından aşındırılır ve düzleştirilir. Daha sonra bu tür alanlar epirojenik hareketlere bağlı olarak yükselir ve akarsularca derin vadilerle par- Uzunyayla Gaziantep Şanlıurfa Teke Taşeli çalanır. Bu şekilde oluşturulan platolara aşınım platoları denir. Marmara Plato Bölgesi nde bulunan Çatalca - Kocaeli Platosu gibi. b) Tabaka Düzlüğü (Yatay Duruşlu) Platoları: Sert bir tabaka üzerinde gelişmiş düzlüklerdir. Yazılıkaya, Uzunyayla, Obruk, Cihanbeyli, Haymana platoları ile Güneydoğu Anadolu daki Gaziantep ve Şanlıurfa platoları gibi. c) Lav Platoları: Volkanizma sırasında akışkanlığı fazla olan lavların çukur alanları doldurmalarıyla oluşan hafif dalgalı düzlüklerin daha sonra akarsular tarafından parçalanmasıyla oluşurlar. Doğu Anadolu Bölgesi ndeki Erzurum - Kars ve Ardahan Platoları gibi. d) Karstik Platolar: Su tarafından kolayca çözünebilen kalker (kireç taşı), jips (alçı taşı) veya kaya tuzu gibi karstik taşların yaygın olarak bulunduğu ve kalın tabakalar oluşturduğu alanlarda meydana gelen platolardır. Teke Platosu ve Taşeli Platosu gibi.
Tektonik Tektonik hareketler sırasında kırılarak çöken alanlara zamanla alüv- Adapazarı, Düzce, Karacabey ve İnegöl (Bursa), Ovalar Delta yonların birikmesiyle oluşan ovalardır. Tokat Turhal, Malatya, Elazığ, Erzurum, Eskişehir. Akarsuların karalardan aşındırdığı malzemeyi deniz içerisinde biriktirçukurova, Çarşamba, Bafra, Silifke, Balat. mesi sonucu oluşan ovalardır. Ovaları Taban Seviyesi GÖRE OVALAR OLUŞUMLARINA ŞEKİLLERİNE TÜRKİYE NİN OVALARI TÜRKİYE NİN OVALARI Ovası Karstik dıkları alüvyonları biriktirmeleri sonucunda oluşan ovalardır. Ovalar Dağ İçi Suğla, Tefenni, Gölhisar. K vr m da lar n n aras nda akarsular n alüvyonlarını biriktirmesi sonu- Ovası Dağ Eteği Ovası Volkanik Göl Yeri Ovası cu oluşan ovalardır. Dağların eteklerinde akarsular tarafından oluşturulmuş birikinti konileri şerek dağ eteklerinde oluşturulan ovalardır. Volkan patlamasıyla çıkan lavların tektonik çukurlukları doldurmasıyla oluşturulan ovalardır. III. jeolojik zamanda çok sayıdaki gölün günümüze kadar kuruması ya da küçülmesiyle ortaya çıkan arazilerin, daha sonra kısmen akarsula- Kıyı GÖRE OVALAR Malatya, Elaz, Bingöl, Muş, Malazgirt. zamanla birleşerek birikinti yelpazelerine, birikinti yelpazeleri debirle- Amanos Dağları nın yamaçları. rın getirdikleri alüvyonlarla örtülmesi sonucu oluşmuş ovalardır. (Alçak) Adapazarı, Köyceğiz, Dalaman, Manavgat, Serik. Muğla, Kestel, Elmalı, Avlan, Korkuteli, Acıpayam, Eriyebilen kayaçların (karstik) yaygın olduğu alanlardaki ovalardır. Ovalar BULUNDUĞU YERE Akarsuların denize ulaşamadan deniz seviyesine yakın yerlerde taşı- Develi (Kayseri). Konya Ovası, Akşehir Gölü, Hotamış Gölü, Sultan Sazlığı. Çukurova, Çarşamba, Bafra, Silifke, Balat, Selçuk, Deniz kıyılarında oluşan ovalardır. Menemen, Dikili, Samandağı, Antalya, Dalaman. Ovaları Pasinler, İç Erzurum, Erzincan, (Amasya), Tosya (Kastamonu), Kurşunlu, Çerkeş Ovalar (Çankırı), Bolu, Düzce, Adapazarı, Sapanca. Bafra Kargı Vezirköprü Ladik Erbaa Düzce Çerkeş Suluova Niksar Taşova Kaynaşlı Sarıkamış Koyulhisar Bolu Zile Turhal Suşehri Pasinler Kağızman Çubuk OtlukbeliAşkale Ayaş Erzurum Horasan Akıncılar Iğdır Eskişehir Tercan Eleşkirt Ağrı Erzincan Sapanca Gemlik Biga Orhangazi İznik Yenişehir Ulubat Gönen Karacabey Bursa Manyas İnegöl Edremit Balıkesir Ezine Soma Kütahya Kırkağaç Simav Dikili Bergama Gediz Afyon Akhisar Manisa Salihli Uşak Akşehir Turgutlu Alaşehir Çivril Torbalı Tire Ödemiş Yenipazar Sarayköy Söke Nazilli Tavas Kestel Aydın Tefenni Korkuteli Muğla Acıpayam Çarşamba Adapazarı Ilgaz Varto Aksaray Konya Elazığ Bingöl Afşin Elbistan Malatya Pazarcık Yavuzeli İslahiye Suruç Ceylanpınar Nizip Harran (Altınbaşak) Elmalı Amik İç Ovalar Malazgirt Erciş Muş Bitlis Hizan Bahçesaray Beytüşşebap (Sivas), Niksar,Erbaa (Tokat), Taşova, Suluova, Merzifon (Yüksek) Deniz seviyesinden yüksekte oluşan ovalardır. Ergene Suşehri Meriç Menemen Bakırçay Küçük Menderes Balat Köyceğiz Dalaman Antalya Finike Serik Manavgat Çukurova Silifke Samandağı Kıyı Ovaları
Ü L K E M İ Z D E D I Ş K U V V E T L E R İ N O L U Ş T U R D U Ğ U Y E R Ş E K İ L L E R İ TÜRKİYE DE AK ARSULARIN OLUŞTURDUKLARI YER ŞEKİLLERİ A. Aşındırma Şekilleri Vadi Akarsular, aş nd r c güçleriyle yeryüzünü şekillendirirler. Bu şekillerin baş nda vadiler gelir. Ülkemizde akarsular n oluşturduklar vadi çeşitlerinin hepsine rastlan r. Başlıcaları; çentik vadi, kanyon vadi, boğaz vadi ve tabanl vadidir. Çentik (Kertik) Vadi Kanyon Vadi Boğaz (Yarma) Vadi Tabanlı Vadi Akarsuların kaynaklarını aldıkları yukarı yatak kesimlerinde görülen vadi tipidir. Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Dağları ndan akarsuların kaynaklandıkları yerlerde görülür. Karstik alanlarda, akarsuyun yatağındaki kayaçları basamaklar şeklinde aşındırmasıyla oluşturduğu vadilerdir. Örneğin, Ihlara Vadisi (Melendiz Çayı), Göksu Vadisi ve Köprülü Kanyon. Dağların kıyı çizgisine paralel uzandığı alanlarda, bu tür dağla sıralarını yararak geçen akarsuların oluşturduğu vadilerdir. Türkiye de en fazla Doğu Anadolu, Karadeniz ve Akdeniz Bölgelerinde görülür. Örneğin, Kızılırmak, Yeşilırmak, Seyhan, Zap Suyu. Yatak eğiminin ve derine doğru aşındırmanın azaldığı, yanlara doğru aşındırmanın başladığı dönemlerde akarsu yatağında belli bir taban oluşur. Örneğin, Ege Bölgesi akarsu vadilerinde olduğu gibi. Menderes Akarsular e imin azald yerlerde sa a sola büklüm yaparak akar. Oluşan bu şekillere menderes ad verilir. Menderesler en çok Ege Denizi ne dökülen akarsular m zda görülür. Ege Bölgesi ndeki Bakırçayı, Gediz, Büyük Menderes ve Küçük Menderes akarsularında olduğu gibi. Menderes Kırgıbayır (Badlands) Peribacaları Dev Kazanı Akarsularca derin Bitki örtüsünden yoksun Volkan tüflerinin (volkan vadilerle parçalanmış, olan yarı kurak bölgelerde külü) yaygın olduğu eğimli çevresine göre yüksekte kalmış düzlüklere nedenle sel sularının oluşan sel ve selinti suları- erozyon şiddetlenir. Bu arazilerde, yağışlar sonucu plato denir. İç Anadolu etkisiyle bazı alanlarda nın, farklı dirençteki tabakaları aşındırması şelaleleri ve Güneydoğu kırgıbayır (badlands) sonucunda Anadolu da alanlar kaplar. geniş denilen yeryüzü şekilleri oluşur. İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu bölgeleri ile İçbatı Anadolu Bölümü nde rastlanır. oluşan şekillerdir. İç Anadolu Bölgesi nde Nevşehir deki Ürgüp-Göreme (Kapadokya) yöresi örnekverilebilir. Doğu Anadolu Bölgesi nde Tortum (Erzurum), Sera (Trabzon), Muradiye (Van), Akdeniz Bölgesi nde Manavgat, Kurşunlu ve Düden bulunmaktadır. Özellikle şelalelerde; yüksekten düşen su kütlesinin, düştüğü yeri oyması sonucu çanak şeklinde çukurluklar oluşur. Bu tür çukurluklara dev kazanı denir. B. Biriktirme Şekilleri Delta Akarsuların taşıdıkları alüvyonların deniz ve göl kıyılarında biriktirilmesi sonucu deltalar meydana gelir. Bafra, Çarşamba, Göksu, Silifke ve Çukurova birer delta ovasıdır. Irmak (Kum) Adası Akarsu yatağının genişlediği ve eğimin azaldığı yerlerde, akarsu yatağının orta kısmında oluşan geçici birikim şekilleridir. Irmak adaları Marmara ve Ege akarsularında daha sık görülürler. Birikinti Konisi Eğimin fazla olduğu yerlerden inen derelerin oluşturduğu koni biçimindeki yığınlardır. Dağ İçi Ovası Dağlık alanlardan geçen akarsuların oluşturdukları ovalardır. Amanos (Dörtyol - Erzin) Dağları nın yamaçlarındakiler örnek olarak verilebilir.
TÜRKİYE DE K ARSTİK ŞEKİLLER Türkiye de karstik şekiller Akdeniz Bölgesi nde Toroslar üzerinde görülürler. Teke Yarımadası, Zonguldak İstanbul Göller Yöresi, Taşeli Platosu ve Güneydoğu Çankırı Toroslar karstik şekillerin bulunduğu alanlardır. Ankara Sivas Bunların dışında Batı Karadeniz Bölümü nde Erzurum Zonguldak, Kastamonu, Bartın çevreleri, Kocaeli Yarımadası, Konya yöresinde kalkere bağlı Van İzmir Konya karstik şekiller görülürken, Sivas, Erzincan ve Çankırı çevresindeki jipsli alanlarda erime Antalya Adana çukurluklarına rastlanır. Kalkere (kireç taşı) bağlı karstik alanlar Jipse (alçı taşı) bağlı karstik alanlar A. Aşındırma Şekilleri Lapya Karstik aşınım şekillerinin en küçük ve en yaygın olanıdır. Küçük çaplı yarıklar ve kanalcıklar şeklinde bir görünüme sahiptir. Akdeniz Bölgesi nde özellikle Taşeli Platosu nda ve Bolkar, Aladağlar ile Gidengelmez Dağları çevresinde sıkça rastlanır. Dolin - Uvala Çapları birkaç metre ile 2 metre arasında değişen çukurluklara dolin denir. Dolinlerin birleşmesiyle oluşan biraz daha büyük çukurluklara ise uvala denir. En fazla Bolkar, Aladağlar ve Göller Yöresi ile Karaman ın güneyinde rastlanır. Polye (Göl Ova) Obruk Uvalaların birleşmesiyle meydana gelen çapları birkaç metre ile birkaç kilometreyi bulan en büyük karstik aşınım şekline polye denir. Polyelere göl ovada denir. Muğla, Kestel, Elmalı, Avlan, Korkuteli, Acıpayam, Suğla, Tefenni, Gölhisar polyeleridir. Karstik alanlarda mağara tavanlarının çökmesi ya da yatay tabakaların derine doğru fazla oyulmasıyla meydana gelen çukurluklara obruk adı verilir. Kızören, Timraş, Kuruobruk ve Çıralıdeniz obruğu (Konya), Cennet ve Cehennem obrukları (Silifke) örnekleridir. Karstik Mağara Karstik alanlarda çözünmeyle oluşan diğer bir şekil ise karstik mağaralardır. Damlataş ve Dim (Alanya), Karain (Antalya), Düdensuyu (Manavgat), İnsuyu ve Kızılin (Burdur), Narlıkuyu (Mersin), Düden (Manavgat) karstik mağaralara örneklerdir. B. Biriktirme Şekilleri Sarkıt - Dikit ve Sütun Karstik mağara tavanlarından sızan suların buharlaşması sırasında içerisindeki kirecin çökelmesiyle aşağıya doğru sarkan şekillere sarkıt, mağara tavanlarından damlayan suların yerde buharlaşması ve içindeki kirecin çökelmesiyle oluşan şekillere dikit adı verilir. Sarkıt ve dikitlerin zamanla birleşmesiyle oluşan şekillere ise sütun adı verilir. Sarkıt, dikit ve sütunlara en çok Akdeniz Bölgesi ndeki karstik mağaralarda rastlanır. Traverten Genellikle sıcak su kaynaklarının yakınında ve kalsiyum karbonatlı suların yayılarak aktığı alanlarda, kirecin çökelmesi ile oluşan basamaklara traverten denir. Türkiye de en tipik traverten oluşumları Pamukkale de (Denizli) görülür. Bunun yanısıra Antalya ve çevresinde, Silifke nin (Mersin) kuzeybatısındaki Göksu vadisinde de travertenlere rastlanmaktadır.
T ÜRKİYE DE BUZULLARIN OLUŞTU RDUKLARI YER ŞEKİLLERİ ar lar Türkiye nin yer şekillerinin oluşumunda etkisi en olan dış kuvvet buzullardır.türkiye kıyılarında enlem etkisi gereği buzul etkisi görülm ça Ilgaz nız k mezken özel konum elemanı olan yükseltinin etkisiyle buzullar ve Dağları Gire n Kaç it Yal su c s Me ağı buzul şekilleri görülür. Türkiye de buzul çeşitlerinden takke buzulu, Uludağ D Ağrı Mercan Tendürek Dağları sirk buzulu, vadi buzulları vardır. Bu yüzden; bu buzulların oluşturbingöl Erciyes Süphan Barla duğu buzul vadiler ve sirk çukurlukları görülür. Buzul Dağı üzerinde Dağı Sultan Dağı Dağları Buzul (Cilo) Davras Aladağlar birçok sirk gölü vardır. Ağrı Dağı çok yüksek olmasından dolayı, Dedegöl Dağı Dağı Dağı Bolkar Geyik Türkiye nin en büyük takke (örtü) buzuluna sahiptir. Türkiye de, buzuldağları Dağları Bey IV. jeolojik zamanda buzullaşmaya Dağları ların biriktirme şekillerinden biri olan morenlere tekne vadilerin uğrayan sahalar Günümüzdeki buzullar (aktif buzullar) önünde rastlanır; ancak bunlar pek yaygın değildir. Toros Dağları sisteminde, batıdan doğuya doğru Bey Dağları, Sultandağları, Geyik, Barla, Davras ve Dedegöl, Aladağlar, Bolkar, Bingöl, Buzul (Cilo) ve Sat Dağları nda Doğu Karadeniz Bölümü nde Kaçkar, Giresun, Yalnızçam ve Mescit Dağları nda Kuzeydoğu ve Doğu Anadolu da, Erzurum un kuzeyinde Mescit ve Yalnızçam Dağları nda, Süphan ve Ağrı Dağı nda, İç Anadolu da Erciyes Dağı nda, Marmara Bölgesi nde Uludağ da buzul şekillerine rastlanır. Günümüzde üzerinde buzul olan (aktif buzul) dağlarımız; Kaçkar, Ağrı, Buzul (Cilo), Erciyes ve Bolkar Dağlarıdır. T ÜRKİYE DE RÜZGÂRLARIN OLUŞTURDUKLARI YER ŞEKİLLERİ Rüzgâr, kurak bölgelerde ve kıyılarda etkili olan dış kuvvettir. Bu nedenle Türkiye de rüzgârın oluşturduğu şekiller çok azdır. İç Anadolu (Konya-Karapına Yöresi) ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde rüzgârların aşındırması ve biriktirmesiyle oluşan şekillere rastlanır. Bu durumun en önemli nedeni, kuraklık ve bitki örtüsünün cılız olmasıdır. Rüzgârın kuvvetli etkili olduğu sahalar Rüzgârın orta derecede etkili olduğu sahalar A. Aşındırma Şekilleri Kurak ve yarı kurak bölgelerde, rüzgârların zeminden 1 metre kadar havaya kaldırdığı kum tanelerini kayaların alt kısımlarına çarptırarak aşındırmasıyla ortaya çıkan mantar görünümlü kayalara mantar kaya denir. Nevşehir yöresinde (Gülşehir) bu tür şekillere rastlanır. B. Biriktirme Şekilleri Rüzgârların taşıdığı kumları hızının kesildiği yerlerde ya da herhangi bir engelin gerisinde biriktirmesi ile oluşan kum tepeciklerine kumul denir. Rüzgârların estiği yöne ve süresine göre kumullar sürekli yer ve biçim değiştirir. Türkiye de kumullara daha çok Konya Bölümü nde ve kıyılarda rastlanır.
TÜRKİYE DE DALGA VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ Dalga aşındırması tüm kıyılarımızda etkili olmakla birlikte, dağların kıyıya paralel uzandığı Akdeniz ve Karadeniz kıyılarımızda daha yaygındır. Dalgaların kıyıda yaptıkları aşındırma faaliyetleri sonucu oluşan kıyıdaki uçurumlara falez (yalıyar) denir. Falezler, denizin birdenbire derinleştiği ve dağların kıyı çizigisinden itibaren birdenbire yükseldiği kıyılarda oluşur. Karadeniz ve Akdeniz kıyılarımız başta olmak üzere tüm kıyılarımızda falezlere rastlanır. Kıyılarda, denizin biriktirdiği kum ve çakıllarla kaplı alanlara kumsal ya da plaj denir. Akdeniz ve Ege kıyılarında yaygındır. Bartın İstanbul Sinop Samsun Rize Giresun Ordu Trabzon Zonguldak Bursa İzmir Muğla Antalya Adana Mersin Aşındırılan alanlar (Falez oluşumu görülen alanlar) Dalga ve akıntılar, kıyı boyu sürükledikleri kumulları kıyıdan denize doğru biriktirmeleriyle kıyı oklarını ya da kıyı kordonlarını oluştururlar. Kıyı kordonları bir koy ağzını kapatırsa lagün (deniz kulağı ya da kıyı set gölü) oluşur. Çatalca yarımadasında Büyük ve Küçük Çekmece Gölleri ile Durusu (Terkos) Gölü gibi. Kıyı yakınındaki bir adayı karaya bağlayarak tombolo (saplı ada) oluştururlar. Tuzla ve çevresi (İstanbul), Sinop ve Kapıdağ yarımadaları ile Alibey Adası ve çevresi (Ayvalık). TÜRKİYE DE HEYELAN Yamaçlardaki toprak, ufalanmış örtü ile birlikte taşların yerlerinden koparak eğim boyunca aşağıya doğru kaymaları, yuvarlanmaları olayına heyelan denir. Türkiye de heyelanın en fazla olduğu yerler, Kuzey Anadolu Dağları nın kuzey yamaçlarıdır. En fazla ise Doğu Karadeniz Bölümü de oluşmaktadır. Doğu Karadeniz de Tortum ve Sera Gölleri ile Batı Karadeniz de Yedi Göller ve Abant Gölü heyelan sonucu oluşan göllerdir. TÜRKİYE DE EROZYON Türkiye toprak aşınması ve erozyonun dünyada en fazla görüldüğü ülkeler arasında yer alır. Türkiye`de erozyonla birim alandan taşınan toprak, Afrika dan 22, Avrupa`dan 17 ve Kuzey Amerika dan 6 kat daha fazla gerçekleşiyor. Ülkemizde yarı kurak İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri ile bitki örtüsünden yoksun çıplak yamaçlarda erozyon şiddetlidir. Türkiye de erozyon en fazla sırasıyla Fırat, Dicle ve Yeşilırmak Havzaları`nda görülür. Arazinin engebeli olması, ormanların tahrip edilmesi, hızlı nüfus artışı ile doğal kaynakların aşırı tüketilmesi, yanlış arazi kullanımı, aşırı otlatma ile mera alanlarının daralması, doğal bitki örtüsünün, kıyı bölgelerimiz dışında cılız olması gibi faktörler Türkiye de erozyonu hızlandıran nedenlerdir.
TÜRKİYE NİN İKLİMİ TÜRKİYE NİN İKLİMİ ÜZERİNDE ETKİLİ OLAN FAKTÖRLER 1 2 3 4 Matematik Konumu (Enlem) Yer Şekilleri.Yükselti. Bakı Rüzgârlar Etrafındaki Denizlerin Etkisi 5 6 Etrafındaki Basınç Merkezleri Etrafındaki Kara Kütleleri TÜRKİYE DE SICAKLIK Türkiye de sıcaklığın dağılışını, kuzey - güney doğrultusunda enlem farkı, batı - doğu doğrultusunda denizden uzaklık ve yükseltinin artması etkiler. Kıyılarımızda nemin fazla olması nedeniyle yıllık sıcaklık farkı az iken, iç kesimlerde karasallığın etkisiyle kışlar soğuk, yazlar sıcak geçmekte bu da bölgeler arasında sıcaklık farkını arttırmaktadır. Doğu Anadolu Bölgesi nde yükseltiden dolayı bu fark daha da fazla olmaktadır. Türkiye de sıcaklık, kıyılarda enlem farkına, iç kesimlerde ise denizden uzaklık, yükselti, yer şekilleri gibi faktörlere bağlı olarak değişir. Türk i ye d e Y ı l l ı k O r t a l a m a S ı c a k l ı k D a ğ ı l ışı En düşük sıcaklıklar, Kuzeydoğu Anadolu da (Erzurum Kars platosu) görülür. (Nedeni, yükselti ve karasallık) En yüksek sıcaklıklar, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin güneyi ile Ege ve Akdeniz kıyılarında görülür. (Nedeni, enlem etkisi). Kıyı bölgelerindeki yıllık sıcaklık ortalamaları, iç bölgelerden daha yüksektir. Sıcaklık genel hatlarıyla güneyden kuzeye doğru gidildikçe azalmaktadır (enlem etkisi). Sıcaklık kıyıdan uzaklaştıkça azalır. (Nedenleri karasallık ve yükselti) Türk i ye d e O c a k Ay ı O r t a l a m a S ı c a k l ı k D ağılışı En düşük sıcaklıklar, Doğu Anadolu Bölgesi dir. Özellikle Erzurum - Kars ve Hakkâri yöreleridir. (Nedeni, yükselti ve karasallık) En yüksek sıcaklıklar, Akdeniz ve Ege kıyılarında görülür. (Nedeni, enlem ve denizellik) Kıyı şeridi boyunca kuzeye doğru gidildikçe sıcaklık azalır. (Nedeni, enlem etkisi) İç bölgelerde sıcaklık, iç bölgelerden düşüktür. (Nedeni, yükselti ve karasallık) İç bölgelerde doğuya doğru gidildikçe sıcaklık azalmaktadır. (Nedeni, yükselti) Türkiye Yıllık Sıcaklık Ortalamaları Haritası Çizim: Kadir DOĞRUSÖZ Sıcaklık ( C) 8 8 16 km -4 4 8 12 16 2 Türkiye de Ocak Ayı Sıcaklık Dağılışı Haritası 8 8 Çizim: Kadir DOĞRUSÖZ Sıcaklık ( C) 16 km -2-16 -12-8 -4 4 8 12
Türkiye de Temmuz Ayı Ortalama Sıcaklık Dağılışı Türkiye de Temmuz Ayı Sıcaklık Dağılışı Haritası Sıcaklıklar güneyden kuzeye doğru azalmaktadır. (Nedeni, enlemin etkisi) En düşük sıcaklıklar, Doğu Anadolu Bölgesi ndedir. Özellikle Erzurum - Kars ve Hakkâri yöreleridir. (Nedeni, yükselti ve karasallık) En yüksek sıcaklıklar, Güneydoğu Anadolu nun güneyinde görülür. (Nedeni, karasallık ve samyeli rüzgârları) Bu dönem Akdeniz ve Ege kıyılarında sıcaklıklar yüksektir. Batıdan doğuya doğru gidildikçe sıcaklık azalır. (Nedeni, Çizim: Kadir DOĞRUSÖZ Sıcaklık ( C) yükselti) 8 8 16 km 1 12 16 2 24 28 32 34 Türk i ye d e Y ı l l ı k S ı c a k l ı k Fa rk l a r ı Sıcaklık farkını etkileyen en önemli unsur ise atmosferdeki nem oranıdır. Atmosferdeki nem oranı ise özellikle karasallık-denizellik ile yükseltiye bağlı olarak değişim gösterir. Kıyılardan uzaklaştıkça sıcaklık farkları artar. En az sıcaklık farkları Karadeniz Bölgesi ndedir. En fazla sıcaklık farkları Doğu Anadolu Bölgesi nde görülür. T Ü R K İ Y E Y İ Sibirya Termik Yüksek Basıncı İzlanda Dinamik Alçak Basıncı Asor Dinamik Yüksek Basıncı Basra Termik Alçak Basıncı Sıcaklık farkları batıdan doğuya doğru artar. E T K İ L E Y E N B A S I N Ç Sibirya Termik Yüksek Basıncı 6 kuzey enleminde oluşur. Türkiye de kışın etkilidir. Etkili olduğu dönemlerde kışlar çok soğuk ve uzun olur. Türkiye ye doğu ve kuzeydoğudan sokulur. İzlanda İzlanda Dinamik Alçak Basıncı 6 kuzey enleminde kaynağını alır. Türkiye de kışın, Sibirya yüksek basıncı etkisini azalttığı zaman etkilidir. Etkili olduğu dönemde kışlar ılık ve yağışlı geçer. Türkiye ye batı ve kuzeybatıdan sokulur. Asor Dinamik Yüksek Basıncı 3 kuzey enlemlerinden kaynağını alır. Türkiye ye batıdan sokulur. Türkiye de bütün yıl etkilidir. En fazla yazın etkilidir. Yazın kuraklığa sebep olur. Türkiye ye kuzeybatıdan sokulur. Kışın Sibirya ile birleşerek sert ve uzun kış soğuklarının yaşanmasına neden olur. M E R K E Z L E R İ Sibirya AV R U PA A SY A Akdeniz Basra Sahra Çölü Basra Termik Alçak Basıncı 3 kuzey enleminde kaynağını alır. Yazın ekilidir. Türkiye ye güney ve güneydoğudan sokulur. Özellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi ni etkileyerek bu bölgeye Samyeli rüzgârları olarak sokularak sıcak ve kurak etki yapar. AFRİKA Atlas Okyanusu Hint Okyanusu
TÜRKİYE Yİ ETKİLEYEN RÜZGÂRLAR SOĞUK YEREL RÜZGÂRLAR Karayel: Kışın kuzeybatıdan esen soğuk rüzgârdır. Genellikle sıcaklıkların düşmesine ve kar yağışlarına neden olur. Yıldız: Kuzeyden esen soğuk rüzgârdır. Genelde fırtına şeklinde eser. Karadeniz ve Marmara bölgelerinde etkili olur. Poyraz: Kuzeydoğu yönlü eser. Kış mevsiminde soğuk ve kuru rüzgârlardır. Ayaz hava oluşturur. GÜNLÜK (DEVİRLİ) RÜZGÂRLAR Meltem: Yaz mevsiminde Ege kıyılarında görülen rüzgârlardır. a) Kara ve Deniz Meltemleri: Gündüz denizden (deniz meltemi), gece ise karadan (kara meltemi) eserler. Deniz meltemine Ege de İmbat rüzgârları adıda verilir. b) Dağ ve Vadi Meltemleri: Uludağ, Erciyes Dağı, Ağrı Dağı, Nemrut Dağı, Süphan Dağı nda bu tür meltemler eser. Gündüz vadiden dağa, gece ise dağdan vadiye doğru eserler. SÜREKLİ RÜZGÂRLAR Karayel Yıldız Poyraz Lodos Kıble Samyeli Batı Rüzgârları: Türkiye nin matematik konumu gereği (Orta kuşak ülkesi) etkili olan rüzgârlardır. Genel hava dolaşımının batıdan doğuya doğru SICAK YEREL RÜZGÂRLAR Lodos: Güneybatıdan esen nemli ılık veya sıcak rüzgârdır. Akdeniz, Ege ve Marmara Bölgelerinde etkili olurlar. Kıble: Anadolu da güneyden esen rüzgârdır. Samyeli (Keşişleme): Güneydoğudan esen sıcak ve kuru rüzgârdır. Yazın çok sıcak ve kuru estiğinden çöl rüzgârlarına benzer. Yazın Güneydoğu Anadolu nun sıcaklık değerlerini arttırıcı etki yapar. Föhn: Sıcaklıkları arttırıcı ve kurutucu etki yapan rüzgârdır. Türkiye de ise en fazla Doğu Karadeniz (Doğu Karadeniz Dağları) ve Akdeniz de (Toros Dağları nda) etkilidirler. olmasını sağlayarak Türkiye ye nemli ve yağışlı hava kütlelerinin daha çok batıdan sokulmasına neden olur. TÜRKİYE DE NEM VE YAĞIŞ Türkiye de Nemin Dağılışı Türkiye de yıllık bağıl nemin en fazla olduğu yer Karadeniz kıyılarıdır. Bu oran %7 %8 civarındadır. Bu nedenle Karadeniz kuraklığın en az olduğu bölgedir. Bağıl nem oranı güneye gidildikçe azalır. Bağıl nemin yıl boyunca en az olduğu yer Güneydoğu Anadolu Bölgesi dir. Yıl boyunca bağıl nemin en olduğu ikinci bölge İç Anadolu Bölgesi dir. Bağıl nemin yaz mevsiminde azalır ve Güneydoğu Anadolu da % 5 in altına düştüğü görülür. Bu nedenle Güneydoğu Anadolu kuraklığın en fazla olduğu bölgedir. Kış mevsiminde sıcaklığın düşmesine bağlı olarak bağıl nem oranında artış görülür. Bu nedenle Türkiye nin büyük bir kısmı en fazla yağışı, sıcaklık değerlerinin düştüğü kış mevsiminde alır.
Türkiye de Yağış ve Dağılışı Türkiye de yağışın dağılışı her yerde aynı değildir. (Yükselti, dağların uzanışı, denize göre konum, hakim rüzgâr yönü etkilidir.) Türkiye Akdeniz ikliminin yağış rejimi etkisi altındadır. Kıyı kesimlerinde yağışlar iç kesimlerden fazladır. İç kesimlerde yüksek yerlerde yağış miktarı fazladır (Hakkâri). İç kesimlerde etrafı yüksek dağlar çevrilmiş çukur alanlar az yağış alır (Iğdır, Malatya ve Tuz Gölü gibi). Türkiye de en çok cephe yağışları görülmektedir. Kıyı ve iç kesimler arasında farkın en az Ege Bölgesi ndedir. (Dağların kıyı çizgisine dik uzanması). 8 8 16 km Türkiye Yağış Haritası Çizim: Kadir DOĞRUSÖZ Yağış (mm) < 3 4 6 8 12 14 > Türkiye de yağışların en az görüldüğü Tuz Gölü, Konya Ovası, lğdır ve Malatya çevreleridir. (Nedeni, bu alanların etrafının dağlarla çevrili olması) Kıyı bölgelerimizde en fazla yağış alan yerler dağların denize bakan yamaçlarıdır. (Doğu ve Batı Karadeniz kıyıları, Yıldız Dağları ve Menteşe Yöresi) Kış mevsiminde Doğu Anadolu nun büyük bir kısmında yağışlar kar şeklindedir. En Az Yağış Tuz Gölü ve çevresi, Iğdır Ovası, Malatya Ovası, Çoruh Vadisi, Kelkit Vadisi, Altınbaşak Ovası, Ceylanpınar Ovası. En Fazla Yağış En az Rize yağış- Hopa arasındaki kıyılar, Zonguldak - İnebolu arasındaki kıyılar, Antalya Körfezi kıyıları, Yıldız Dağları, Menteşe Yöresi, Hakkâri. Yağış Rejimleri En fazla yağış En az yağış Düzenli Düzensiz Yağış oluşum şekli Yağış türü Karadeniz Sonbahar İlkbahar Düzenli Orografik Yağmur Akdeniz Kış Yaz Düzensiz Cephe Yağmur Marmara Kış - İlkbahar Yaz Karasal (Orta Anadolu) Karasal (Kuzeydoğu Anadolu) Kısmen Düzenli Orografik ve cephe Yağmur - Kar İlkbahar Yaz Düzensiz Konveksiyonel Yağmur - Kar Yaz Kış Düzensiz Konveksiyonel Yağmur - Kar TÜRKİYE NİN İKLİM ÇEŞİTLİLİĞİ Türkiye matematik konumu gereği Orta kuşakta, yani ılıman iklim kuşağında yer alır. Bulunduğu kuşakta Akdeniz makro klimasının etkisi altındadır. Özel konumunun elemanlarının etkisiyle de (denize uzaklık, yükseklik, dağların uzanış doğrultusu gibi), farklı iklim tiplerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Ilıman karasal, sert karasal ve Karadeniz iklimi gibi. Matematik konumu gereği Türkiye nin her yerinde görülmesi beklenen maki bitki örtüsünün yerini step, çayırlar ve yer yer ormanlar almış olup doğal bitki örtüsü çeşitlenmiştir. Matematik konumu gereği Türkiye nin her yerinde görülmesi beklenen terra rossa topraklar yerini kahverengi orman, podzol, çernezyom vs. almış olup toprak örtüsü çeşitlenmiştir. M A R M A R A D E N İ Z İ Marmara İklimi Ege Türü Akdeniz İklimi Akdeniz İklimi Batı Karadeniz İklimi Orta Karadeniz İklimi Doğu Karadeniz İklimi Karadeniz Arkası İklimi Türkiye de İklim Çeşitleri Haritası Çizim: Kadir DOĞRUSÖZ 8 8 16 km İç Anadolu Karasal İklim Doğu Anadolu Karasal İklim Güneydoğu Anadolu Karasal İklim Trakya Tipi Karasal İklim
TÜRKİYE DE GÖRÜLEN BAŞLICA İKLİM TİPLERİ SERT KARASAL İKLİMİ ILIMAN KARASAL İKLİMİ KARADENİZ İKLİMİ AKDENİZ İKLİMİ Akdeniz iklimi genel iklim sınıflandırmasında yazları kurak ılıman iklim olarak adlandırılır. Akdeniz, Ege bölgeleri, Güney Marmara Bölümü nde etkilidir. Ege Bölgesi nde dağların kıyı çizgisine dik uzanması nedeniyle bu alanda iç kesimlere doğru etki alanını genişletmiştir. Yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlıdır. Yağış rejimi düzensizdir. En yağışlı mevsim kış mevsimi olup yaz mevsimi kurak geçer. Kış yağışları cepheseldir. Yıllık yağış miktarı 6 mm ile 12 mm arasında değişir. Türkiye de yaz mevsimi, en uzun bu iklimin görüldüğü yerlerde yaşanır. Doğal bitki örtüsü makidir. Karadeniz Bölgesi nin kıyı ve dağların kuzeye bakan kesimleri ile Marmara Bölgesi nin Karadeniz kıyı kuşağında etkilidir. Yazlar nispeten serin, kışlar ise kıyı kesiminde ılık, yüksek kesimlerde kar yağışlı ve soğuk geçer. Yıllık sıcaklık farkı azdır. Yıllık yağış miktarı fazla olup her mevsimi yağışlıdır. Yağışlar orografiktir. Yağışlar sonbahar ve kış mevsimlerinde artarken ilkbahar ve yaz mevsimlerinde azalır. Türkiye nin en çok yağış alan iklimidir. Bağıl nem ve bulutluluk oranı en fazla olan iklim tipidir. Doğal bitki örtüsünü, kıyı bölümünde geniş yapraklı nemli ormanlar ve yüksek kesimlerde ise soğuk ve nemli şartlarda yetişen iğne yapraklı ormanlar oluşturur. İç Anadolu olmak üzere, Güneydoğu Anadolu, İçbatı Anadolu, Doğu Anadolu Bölgesi nin çukur alanlarında, Ergene Havzası, Kuzey Anadolu ve Toros Dağları nın iç kesimlerine bakan yamaçlarında görülür. Yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve nispeten yağışlıdır. Kış sıcaklıkları C nin altına düşer. Yıllık yağışın büyük bölümü ilkbaharda düşer. Kışın yağış kar şeklindedir. Yazlar sıcak ve kuraktır. En az yağış yazın düşer. İlkbahar yağışları konveksiyoneldir (Yükselim ya da Kırkikindi yağışları). Yağış rejimi düzensizdir. Doğal bitki örtüsü ilkbahar yağışları ile yeşerip, yaz kuraklığında kuruyan otlardan oluşan bozkırdır (step). Erzurum - Kars platosunda görülür. Yaz mevsimi kısa ve serin, kış mevsimi soğuk ve uzundur. En fazla yağış yaz mevsiminde, en az yağış ise kış mevsiminde düşer. Kışın yağış kar şeklindedir. Yıllık yağış miktarı 5 mm nin altındadır. Yağış rejimi düzensizdir. Yaz yağışları konveksiyoneldir. Doğal bitki örtüsü yaz yağışları ile yeşeren uzun boylu otlardan oluşan çayırlardır. mm 3 25 2 15 1 5 3 25 2 15 1 5 O Ş M N M H T A E E K A Sıcaklık Sıcaklık Yağış C 3 mm C 3 O Ş M N M H T A E E K A Yağış mm C 25 15 125 1 75 5 25 O Ş M N M H T A E E K A Sıcaklık Yağış mm C 2 15 125 1 75 5 25 O Ş M N M H T A E E K A Sıcaklık Yağış 25 2 15 1 5 25 2 15 1 5 2 15 1 5-5 15 1 5-5 -1
TÜRKİYE DE GÖRÜLEN BAŞLICA BİTKİ TOPLULUKLARI AĞAÇ FORMASYONU ÇALI FORMASYONU OT FORMASYONU a. Geniş Yapraklı Ağaçlar Ormanı: Kayın, meşe, kestane, söğüt, huş, gürgen, çınar, kavak vb. ağaçların oluşturduğu ormanlardır. Bu tür ağaçlar kış mevsiminde yapraklarını dökerler. Karadeniz Dağları nın kuzey yamaçlarında 1 metre yüksekliğe kadar ve Marmara Bölgesi nde Yıldız Dağları nın denize dönük yamaçlarında da görülür. Akdeniz Bölgesi nde ise sığla (günlük ağacı) ormanları, Akdeniz kıyı kuşağında Köyceğiz Gölü, Fethiye ve Marmaris çevresinde endemik bir olarak görülür. b. İğne Yapraklı Ağaçlar Ormanı: Fıstık çamı, sarıçam, ardıç, porsuk, servi, karaçam, kızılçam, ladin, göknar, sedir vb. ağaçların oluşturduğu ormanlardır. Bu tür ağaçlar yaz-kış yapraklarını dökmezler. Karadeniz Bölgesi nde 12 metre ve özellikle 15 metreden 2 metreye kadar her zaman yeşil olan iğne yapraklı ağaçlar (sarıçam) ormanı bulunur. Akdeniz Bölgesi nde Torosların güney yamaçlarında bu ormanlar 7 metrelerden başlamakta ve 15-2 metrelere kadar çıkmaktadır. Bu orman katının çoğunu kızılçam ağaçları oluşturur. c. Karışık Yapraklı Ağaçlar Ormanı: Bazı bölgelerde iğne yapraklı ağaçlar ile geniş yapraklı ağaçlar bir arada bulunur. Bu tür ağaçların birleşerek oluşturdukları ormanlardır. Kuzey Anadolu Dağları nın denize dönük yamaçlarında 1-15 metreler arasında yaygınlık gösterir. a. Maki: Akdeniz iklim bölgesinde kızılçam ve meşe ormanlarının insanlar tarafından tahrip edilmesiyle ortaya çıkan çalı ve ağaççık topluluğudur. Genellikle boyları 1-3 metre boyunda olan bu ağaççıklar yaz kuraklığına dayanıklı bitki türleridir. Yabani zeytin (delice), zeytin, mersin, keçiboynuzu, kermez meşesi, sandal, kocayemiş, defne, sakız, menengiç, zakkum, incir, turunçgiller makiye bazı örneklerdir. Makilere, Akdeniz ve Ege Bölgeleri nin kıyı kesimlerinde rastlanır. Çoğu yerde deniz kıyısından başlayan makilerin üst sınırı, sıcaklıktan dolayı (enlem etkisi) Akdeniz Bölgesi nde 7-8 metrelere, Ege Bölgesi nde 5-6 metrelere Güney Marmara Bölümü nde ise 3 metrelere kadar çıkabilmektedir. b. Garig: Maki bitki örtüsünün tahrip edildiği yerlerde daha kurakçıl ve daha az gelişmiş, bir metre yüksekliğinde dikenli çalılardan oluşan bitki toplulukları görülür. Garig veya frigana adı verilen bu bitkileri; abdest bozan, diken çalısı, laden, lâvanta çiçeği, yasemin, funda, süpürge çalısı ve kekik gibi bitki türleri oluşturur. c. Psödomaki (Yalancı Maki): Karadeniz Dağları nın denize dönük yamaçlarında da çalı topluluğuna denir. Kızılcık, sumak, muşmula, adi fındık, yabani erik örnek olarak verilebilir. a. Bozkır (Step): İç Anadolu da, Güneydoğu Anadolu da ve Doğu Anadolu nun alçak kesimlerinde görülür. İlkbahar yağışlarıyla ve havanın ısınmaya başlamasıyla yeşerip yaz sıcaklığı ve kuraklığıyla da kururlar. Bozkır bitki örtüsü Türkiye nin iç kesimlerinde geniş bir yayılma alanına sahiptir. Bu topluluğu oluşturan başlıca elemanlar; yavşan otu, gelincik, üzerlik, geven, kılıç otu, çiriş otu, misk soğanıdır. İnsan eliyle tahrip edilen ormanların yerini alan bozkırlara antropojen bozkır adı verilir. a. Çayır (Alpin-Dağ Çayırları): Yüksek dağlık alanlarda ağaç sınırının da üzerindeki bölgelerde gelişen bitki topluluğudur. Toroslar da 22-23 metre, Kuzey Anadolu Dağları nda 2 metreden sonra görülür. Doğu Anadolu da (Erzurum - Kars gibi yüksek platolarda) ise karasallığın etkisiyle 28 metrelere çıkabilmektedir. Kardelen, mine, yıldız, kar çiçekleri, düğün çiçeği, taşkıran ve çayır otları örnek olarak verilebilir.
1. ZONAL TOPRAKLAR Kahverengi Orman Toprakları Orman altında gelişen, bol miktarda organik madde içeren, koyu renkli topraklardır. Kuzey Anadolu Dağları nın denize bakan yamaçlarında yaygındır. Aynı şekilde Yıldız Dağları nın denize bakan yamaçlarında da görülür. Kırmızı Akdeniz Toprakları (Terra-Rossa) Akdeniz ikliminin etkili olduğu yerlerde görülürler. Güney Marmara, Ege Bölümü ile Akdeniz Bölgesi nde hâkim toprak türüdür. Dolin, uvala ve polye gibi karstik çukurlukların tabanında oluşmuş bu topraklar karstik yörelerin başlıca tarım alanlarıdır. TÜRKİYE NİN TOPRAK TİPLERİ Genellikle kahverengi asit orman toprakları ve podsoller Engebeli dağlık alanlardaki sığ ve taşlı topraklar Alüvyal topraklar Kurak sahalardaki kızıl renkli, kireçli ve alkali topraklar Yumuşak kireç taşları üzerinde oluşmuş rendzinalar Kırmızı Akdeniz Toprakları (Terra rossalar) Ağır bünyeli killi topraklar (Vertisoller) Volkanik arazide kumlu topraklar (Regasoller) Çoğunlukla dağlık arazi üzerinde taşlı topraklar Çernezyomlar (Kara topraklar) Kıyılardaki tuzlu topraklar ve kumullar Kahverengi bozkır toprakları 2. İNTRAZONAL TOPRAKLAR 3. AZONAL TOPRAKLAR Kumlu ve Tüflü Topraklar Volkanik oluşmuş topraklardır. Uludağ (Bursa), Bergama nın Kozak Yaylası (İzmir), İç Anadolu da; Erciyes, Karadağ, Karacadağ, Hasan Dağı, Melendiz Dağı, Nevşehir - Ürgüp, Niğde, Aksaray, Ankara, Konya ve Karapınar çevresinde görülürler. Türkiye Toprak Dağılışı Haritası Çizim: Kadir DOĞRUSÖZ Alüvyal Topraklar Akarsu biriktirmesiyle oluşan bu topraklara; Çukurova, Büyük Menderes ve Küçük Menderes, Gediz, Bakırçay, Bafra, Çarşamba ve Silifke delta ovaları ile Kuzey Anadolu Fay Hattı üzerindeki tüm çöküntü ovalarında (Düzce, Bolu, Erbaa, Niksar ile Erzurum vb.) rastlanır. Kestane Renkli BozkırToprakları Ilıman karasal iklimin etkili olduğu yerlerde yükseltinin nispeten fazla olduğu yıllık yağış miktarının 5 mm den fazla olduğu alanlarda bozkır bitki örtüsü altında oluşan topraklardır. İç Anadolu, Doğu Anadolu platoları ile Göller Yöresi nde yaygındır. Tahıl tarımı için kullanılır. Kahverengi Bozkır Toprakları Ilıman karasal iklimin etkili olduğu yerlerde yükseltinin nispeten az olduğu yıllık yağış miktarının 5 mm den az olduğu alanlarda bozkır bitki örtüsü altında oluşan topraklardır. İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu nun çöküntü ovalarında yaygındır. Çernezyom (Kara Topraklar) Sert karasal ikliminin etkili olduğu yerlerde görülürler. Erzurum - Kars platosundaki düzlük alanlarda, bazalt ve killi yapıdaki arazilerde, çayır bitki örtüsünün altında oluşmuş topraklardır. Doğu Karadeniz Bölümü nde de görülür. Büyükbaş hayvancılık faaliyetleri için kullanılırlar. Vertisoller Topraklar (DönenTopraklar) Kil ve kireç oranı fazla olan topraklardır. Bu tür topraklara daha çok Trakya da rastlanır. Ergene Havzası ve Bursa - Karacabey arası (Güney Marmara), Menemen (İzmir), Muş ve Konya ovalarında görülür. Güney Marmara da kepir, İç Anadolu da ise taş doğuran toprak olarak adlandırılır. Rendzina (Kireçli Topraklar) Kalker, kil ve marnlardan oluşan gevşek göl tortulları üzerinde oluşan topraklardır. Ege, Trakya, İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerinde çöküntü alanlarında yaygındır. Bu alanlar kuru tarım ya da zeytinlikler olarak değerlendirilir. Tuzlu Topraklar (Çorak Topraklar) Bunlara halomorfik topraklar da denir. Kapalı havza ve eski göl tabanlarında oluşurlar. Yapılarında bol miktarda tuz bulunur. Başta Tuz Gölü olmak üzere, Burdur Gölü, Acıgöl, Ereğli (Konya) yakınlarında görülürler. Tarım yapılamaz. Kolüvyal Topraklar (Yamaç Toprakları) Dağların yamaçlarında ufalanan çeşitli malzemeler, eğimin azaldığı dağların eteklerinde oluşan birikinti konilerinde görülen topraklardır.türkiye de en fazla sıradağların güneye bakan yamaçlarında bulunur. Litosoller (Taşlı Topraklar) Eğimli yamaçlarda aşınmanın sürekli olması nedeniyle ana kayanın ayrışmasından oluşmuş taşlı topraklardır. Taşeli Platosu, Bozdağ, Aydın ve Bitlis Dağları, Kaçkar Dağları nın yamaçları, İç Anadolu daki ve Doğu Anadolu daki volkan dağlarının yamaçlarında görülürler. Regosoller (Kumlu - Tüflü Topraklar) Kumlu depolar üzerinde bulunan topraklardır. İç Anadolu ve Doğu Anadolu nun volkanik arazilerinde yaygındır. İç Anadolu da olduğu gibi üzüm bağı, patates, Isparta da olduğu gibi gül bahçeleri için elverişlidir.
TÜRKİYE NİN SU VARLIĞI Tektonik Göller Karstik Göller Tuz, Sapanca, İznik, Manyas, Burdur, Hazar, Akşehir, Eber Salda, Timraş, Kestel, Avlan, Elmalı, Suğla, Kızören DOĞAL YAPAY GÖLLER GÖLLER Buzul Gölleri Atatürk Keban Karakaya Hirfanlı Sarıyar Hasan Uğurlu Suat Uğurlu Altınkaya Adıgüzel Aslantaş Menzelet Dicle Kralkızı Derbent Oymapınar Kemer baraj gölleri Aynalı Kilimli Karagöl Türkiye de doğal göllerin yanı sıra, oluşumlarında birden fazla olayın etkili olduğu göller de vardır. Karma oluşumlu göller adı da verilen bu göllerin oluşumunda Set Gölleri Heyelan Set Gölleri Tortum, Sera, Abant, Yedigöller, Zinav, Sülük Volkanik Göller Krater Gölleri Gölcük (Isparta) tektonik olayların yanında volkanik veya karstik olayların da etkisi vardır. Türkiye de Göller yöresinde yer alan göllerin çoğu, tektonik ve karstik oluşumludur. Bu göllerin başlıcaları; Beyşehir, Eğirdir, Yarışlı, Kovada ve Suğla dır. Doğu Anadolu daki Van Gölü başta olmak üzere göllerimizin Kıyı Set Gölleri Büyük Çekmece, Küçük Çekmece, Durusu (Terkos) Kaldera Gölleri Nemrut çoğunda tektonik ve volkanik olaylar birlikte etkili olmuştur. Volkanik Set Gölleri Balık, Erçek, Nazik, Haçlı, Çıldır Alüvyal Set Gölleri Eymir, Mogan, Köyceğiz, Bafa (Çamiçi), Marmara Göllerden Yararlanma Tuz Gölü nden tuz, Van Gölü nden soda elde edilirken Van Gölü nde ulaşımdan da yararlanılır. Bazı göllerden turizm amaçlı yararlanılır (Abant, Yedigöller gibi). Beyşehir ve Eğirdir göllerinde ise balıkçılık yapılır. İznik, Eğirdir ve Beyşehir göllerinden tarımda sulama amaçlı yararlanılır. Maar Gölleri Meke Tuzlası Acıgöl
TÜRKİYE DE AKARSULAR Türkiye deki akarsuların büyük bir bölümü kaynaklarını topraklarımızdan alır ve ülkemizi çevreleyen denizlere dökülür. İç bölgelerimizdeki bazı küçük akarsular denize kadar ulaşamayarak iç kısımlardaki kapalı havzalarda son bulur. Bir kısım akarsularımız ise kaynaklarını başka ülkelerden alarak (Asi ve Meriç) ülkemiz sınırları içinden denize ulaşır. Doğu Anadolu Bölgesi nden kaynaklarını alan bazı akarsular (Fırat, Dicle, Aras ve Kura) Türkiye sınırları dışında denizlere dökülür. TÜRKİYE AKARSULARININ GENEL ÖZELLİKLERİ Kızılırmak, Fırat, Dicle, Yeşilırmak, Sakarya gibi akarsularımızın dışında, akarsuların boyları kısadır. Çünkü, Anadolu bir yarımadadır ve yer şekilleri engebelidir. Akarsularımız genellikle açık havzaya sahipken, yarı kurak iklim özelliği gösteren iç bölgelerimizden kaynaklarını alan küçük akarsular, denizlere kadar ulaşamayarak kapalı havzaları oluştururlar. Örneğin, Tuz Gölü, Van Gölü ve Göller Yöresi gibi. Akarsularımız denge profiline ulaşmamışlardır. Çünkü, Türkiye genç oluşumlu bir arazi yapısına sahip olduğu için akarsularımız aşındırmalarını tamamlayamamıştır. Türkiye akarsularının pek çoğunun akıttığı su miktarı, mevsimlere göre önemli farlılıklar gösterir. Çünkü, yağış rejimimiz düzensizlik gösterir. Akarsularımızın pek çoğu ülke sınırları içinden doğmakta ve kendi topraklarımızdan denize ulaşmaktadır. Örneğin, Kızılırmak, Sakarya, Yeşilırmak, Gediz ve Bakırçay gibi. Akarsularımız ulaşıma elverişli değildir. Çünkü, rejimleri düzensiz olup akış hızları fazladır. Genel olarak akım miktarları düşük ve rejimleri düzensizdir. Çünkü, yıllık yağış miktarımız az olup yağış rejimimiz düzensizlik gösterir. Akarsularımızın akış hızları fazla ve hidroelektrik potansiyelleri yüksektir. Çünkü, Türkiye arazisi genç ve engebeliliği fazla olma özelliği gösteirir. Aşındırma güçleri fazla olup bol miktarda alüvyon taşırlar. Çünkü yükselti ve eğimin etkisiyle erozyon etkileri fazladır. TÜRKİYE NİN KAPALI HAVZALARI İç Anadolu Kapalı Havzaları Göller Yöresi Kapalı Havzası Van Gölü Kapalı Havzası Hazar Denizi Kapalı Havzası BULGARİSTAN YUNANİSTAN Asi Havzası Karadeniz e dökülen akarsular Çoruh Yeşilırmak Filyos Sakarya Meriç Ergene Marmara M A R M A R A Marmara Kuzey Ege Küçük Menderes D E N İ Z İ Meriç ve Ergene Havzası Batı Karadeniz Havzası Susurluk Havzası Ceyhan Havzası Susurluk Gediz Büyük Menderes Marmara ya dökülen akarsular Susurluk Harşit Kızılırmak Bartın Bursa Batı Akdeniz TÜRKİYE NİN AKARSU HAVZALARI Burdur Sakarya Akarçay Antalya Batı Karadeniz A K D E N İ Z Fırat ve Dicle Havzası Antalya Havzası Çoruh Havzası Kuzey Ege Havzası Konya Havzası Konya Doğu Akdeniz Kızılırmak Marmara Havzası Doğu Karadeniz Havzası Gediz Havzası Yeşilırmak Havzası Burdur Havzası Ege ye dökülen akarsular Meriç Bakırçay Gediz Küçük Menderes Büyük Menderes T ü r k i y e n i n A ç ı k Yeşilırmak Seyhan K A R A D E N İ Z Asi H a v z a l a r ı Ceyhan Doğu Karadeniz SURİYE TÜRKİYE NİN AÇIK HAVZALARI Fırat - Dicle 1 1 2 3 4 km Doğu Akdeniz Havzası Büyük Menderes Havzası Batı Akdeniz Havzası Sakarya Havzası Van Gölü Havzası Akarçay Havzası Çoruh Küçük Menderes Havzası Akdeniz e dökülen akarsular Dalaman Aksu Köprüçay Eşen Manavgat Göksu Seyhan Asi Basra Körfezi ne dökülen akarsular Fırat Dicle Aras Van Gölü IRAK GÜRCİSTAN ERMENİSTAN Kızılırmak Havzası Aras Havzası Seyhan Havzası İ R A N
TÜRKİYE DE YER ALTI SULARI VE KAYNAKLAR Türkiye yer altı suları bakımından oldukça zengindir. Özellikle alüvyal ovalar ve karstik alanlar dikkati çeker. Çünkü bu tür arazilerden yer altına bol miktarda su sızmaktadır. Yer altı suyu bakımından zengin alanlar; Marmara Bölgesi ndeki tektonik ovalar, Kıyı Ege deki çöküntü ovaları, Akdeniz deki karstik alanlar, Doğu Anadolu daki çöküntü ovalarıdır. Yer altı suyu Türkiye de taban suları, artezyen suları ve karstik sular şekilde bulunmaktadır. TÜRKİYE DE YER ALTI SULARINDAN YARARLANMA Türkiye de yer altı suları, özellikle yüzey sularının yetersiz olduğu, kurak ve yarı kurak yörelerimizde sulama suyu olarak çok daha önem kazanır. Başta Konya Ovası olmak üzere, Aksaray, Ceylanpınar ve Altınbaşak ovalarında (Şanlıurfa) bazı tarım alanlarının sulanmasında yer altı suları kullanılmaktadır. Adapazarı, İzmit, Denizli, Erzurum gibi birçok yerleşim birimlerinin içme ve kullanma suyu, yine yer altından sağlanmaktadır. Afyon, Eskişehir, Denizli, Yalova, Balıkesir, Bursa gibi illerde sıcak sular sağlık turizmi açısından değerlendirilmektedir. Sarayköy (Denizli) ve Germencik (Aydın) yörelerinde sıcak sular jeotermal enerji üretimi için değerlendirilmektedir. Beypazarı, Kızılcahamam, Alaşehir ve Afyon gibi yerlerde ise çözünmüş hâlde mineraller içeren maden suları şişelenerek kullanıma sunulmaktadır. Eskişehir, Afyon, Sandıklı ve Kızılcahamam gibi yerlerde konutların ısıtılmasında kullanılmaktadır. TÜRKİYE DE SICAK SU KAYNAKLARI Türkiye de, kırıklı arazi yapının çok olması nedeniyle, kaplıca ve maden suyu bakımından zengindir. Kaplıcalar ve maden suları, kırık hatları boyunca sıralanmıştır. TÜRKİYE NİN SICAK SU KAYNAKLARI Artezyen (Basınçlı Su) Kaynakları: Konya, Ankara, Eskişehir, Erzurum, Malatya, Bursa ve Denizli de daha sık rastlanmaktadır. Karstik (Voklüz) Kaynaklar: Akdeniz Bölgesi nde sıkça rastlanır. Toroslarda, Pozantı daki Şekerpınarı en güzel örneğini oluşturur. Bunun yanı sıra, İzmir deki Kemalpaşa ve Malatya daki Pınarbaşı örnek olarak verilebilir. Bu kaynakların bazıları tek başına bir akarsu oluşturacak kadar gür suya sahip olabilir. Akdeniz de bu tür kaynaklara genelde düden adı verilir. En tanınmış örneği Antalya da Düden Suyu dur. Fay Kaynakları: Bol miktarda eriyik madde içermelerinden dolayı mineralce zengin sulardır. Sıcak suların dağılışlaru şöyledir: Güney Marmara Kaplıcaları Bursa ve Balıkesir çevresinde yoğunlaşmıştır. Bursa şehir merkezinde Çekirge semti, Armutlu ve Oylat (İnegöl), Balıkesir de Gönen, Susurluk, Havran, Edremit, Burhaniye kaplıcaları, Yalova da Termal, Sakarya da Akyazı-Kuzuluk ve Ilıcaköy kaplıcaları önemlidir. Batı ve Güneybatı Anadolu Kaplıcaları Denizli, Aydın, İzmir ve Muğla çevresi, Türkiye nin kaplıca bakımından en zengin alanları arasında yer alır. İzmir de Balçova, Dikili, Çeşme, Şifne ve Bergama, Denizli de Pamukkale, Karahayıt, Yenice ve Sarayköy, Muğla da Sultaniye ve Bodrum kaplıcaları, Manisa da Salihli, Kurşunlu kaplıcaları önemlidir. İçbatı Anadolu Kaplıca ve Maden Suları fyon ve Kütahya ya toplanmıştır. Afyon da, Sandıklı, Uyuz, Ömerli, Heybeli, Geçek ve Gazlıgöl kaplıcaları ile Kütahya da Simav-Eynal, Gediz, Aksaz kaplıcalarıdır. Güney Anadolu Kaplıcaları Adana da Haruniye, Mersin de Tarsus,, Mut ve Sapanca, Hatay da Reyhanlı, Erzin, Kahramanmaraş ta Elbistan kaplıcalarıdır.
1. Anadolu yarımadası belirdiği günden itibaren birçok iç ve dış kuvvetinin etkisinde kalmıştır. Dolayısıyla Türkiye de çok çeşitli yeryüzü şekilleri oluşmuştur. Diyen bir kişi düşüncesini savunabilmek için aşağıdakilerden hangisini neden olarak gösteremez? A) Tektonik olaylara çok uğramış olması B) Çeşitli dış kuvvetlerin etkisinde kalması C) Arazi yapısının çeşitli taş ve tabakalardan oluşması D) Farklı iklim özelliklerine sahip olması E) Ekvator un kuzeyinde Orta kuşakta yer alması 4. Yeryüzünün yüksek alanları çeşitli dış kuvvetler tarafından aşındırılarak düzleştirilmektedir. Düzleşen bu geniş alanlar daha sonra epirojenik hareketlerle tekrar yükselebilir. Bazen bu alanlar akarsular tarafından parçalanır. Bu platoların en önemli örneği Kocaeli platosudur. Paragrafta özellikleri anlatılan plato türü aşağıdakilerden hangisidir? A) Aşınım platosu B) Tabaka düzlüğü platosu C) Lav platosu D) Karstik plato E) Göl yeri platosu 2. Jeosenklinallerdeki tortul malzemeler, yumuşak ise kıvrılır, sert ise kırılır. Kırılma hareketi sonucunda yüksekte kalan kısımlara horst, alçakta kısımlara ise graben adı verilir. Horst ve grabenler birbirlerinden fay hatları ile ayrılırlar. Buna göre aşağıdakilerden hangisi ülkemizdeki horstlara bir örnektir? A) Kaçkar Dağları B) Canik Dağları 5. Orojenik hareketler sırasında tortul tabakalar kıvrılamayacak kadar sert ise kırılmak zorunda kalır. Kırılma sonucunda çöken yerlere graben denir. Buna göre, Türkiye de bulunan aşağıdaki ovalardan hangisi tamamıyla bir graben içine yerleşmiş akarsudur? A) Seyhan B) Gediz C) Manavgat D) Göksu E) Sakarya C) Yıldız Dağları D) Küre Dağları E) Aydın Dağları 3. Türkiye de bulunan volkanik dağlarla ilgili verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Volkanik faaliyetlerin en fazla olduğu zaman II. jeolojik zamandır. B) Trakya da volkanik faaliyet olmamıştır. C) Tuz Gölü ve Van Gölü Kapalı havzaları sönmüş yanardağların bulunduğu sahalardır. D) İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgeleri volkanizmanın en yaygın olarak görüldüğü sahalardır. E) Uludağ iç püskürük bir volkan dağıdır. 6. Türkiye de akarsuların denize döküldükleri yerlerde taşıdıkları malzemeleri biriktirmeleri delta ovaları oluşmuştur. Fakat kıyılarımızda sadece delta ovaları bulunmamaktadır. Akarsuların denize dökülmelerinin bulunmadığı yerlerde kıyı ovaları bulunur. Örneğin, Adapazarı Ovası. Buna göre, aşağıdakilerden hangisinde kıyı ovaları doğru olarak verilmiştir? A) Çukurova - Bafra - Antalya - Karacabey B) Çarşamba - Avlan - Tefenni - Konya C) Adapazarı - Ceylanpınar - Ödemiş - Akhisar D) Tire - Manisa - Soma - Bergama E) Manavgat - Köyceğiz - Finike - Dalaman 1. E 2. E 3. A 4. A 5. B 6. E
7. Yatay tabakalı geçirimli arazilerde, yağışların da yetersiz olması nedeniyle yamaçlar fazla aşındırılamamaktadır. Buna karşın derine aşındırma ön plandadır. Oluşumu boğaz vadilere benzer. Fakat kalkerli arazi üzerinde oluştukları için yamaçları basamak basamak düzlüktür. Buna göre yukarıda bazı özellikleri anlatılan vadi tipine örnek olarak aşağıdakilerden hangisi verilebilir? A) Ağasar Vadisi B) Köprülü Kanyon C) Kelebekler Vadisi D) Munzur Vadisi E) Zelve Vadisi 1. Kireç taşı yapılı arazide oluşan derin kuyu biçimindeki çukurlardır. Karstik şekillerin en ilginçlerinden biri olan bu şekillerin derinliği 4 metre ile 3 metre arasında, çapları da yüzlerce metre olabilir. Konya Bölümü nde (Kızören) ve Mersin de (Cennet ve Cehennem) örneklerine rastlanır. Tuz Gölü nün güneyinde adıyla da anılan bir platomuz vardır. Yukarıda özellikleri anlatılan karstik şekil aşağıdakilerden hangisidir? A) Kör vadi B) Polye C) Obruk D) Dolin E) Karstik mağara 8. Aşağıda, Türkiye akarsularıyla ilgili verilen özelliklerden hangisi yanlıştır? A) Yeryüzü şekillerinin genel uzanışına paralel olarak doğu batı yönlü akarlar. B) Uzunlukları fazla değildir. Bunun nedeni, dağların kıyıya paralel uzanması ve Türkiye nin çok geniş bir ülke olmamasıdır. C) Yer şekillerinden dolayı akarsu havzaları dardır. D) Rejimlerin düzenlidir. Nedeni, ülkemizde belli bir sıcak ve kurak mevsiminin bulunmayışıdır. E) Akarsular birçok yerde dar ve derin vadilerden aktıkları için hidroelektrik enerji potansiyelleri fazladır. 11. Son jeolojik zamanda dünya genelinde büyük iklim değişimleri yaşandı. Bu iklim değişimine bağlı olarak, buzul çağları meydana gelmiştir. Özellikle son buzul çağında, Türkiye deki yüksek dağlar, buzullarla kaplanmıştır. Kıyı dağlarında 22 metre civarında oluşan buzullaşma, iç bölgelerimizde özellikle Doğu Anadolu dağlarında 25-3 metrenin üzerine çıkmıştır. Buna göre, aşağıdaki dağlarımızdan hangisinde buzul aşınım izlerine rastlanmaz? A) Ağrı dağı B) Uludağ C) Kaçkar Dağları D) Kazdağı E) Erciyes Dağı 9. Türkiye akarsuları denge profillerini kazanamamıştır. Fakat Ege Bölgesi ndeki akarsular, Türkiye genelinin aksine denge profili kazanmaya en yakın akarsulardır. diyen bir gözlemci yargısına kanıt olarak aşağıdakilerden hangisini gösterirse doğru olur? A) Batıdan doğuya doğru akmasını B) Boylarının uzun olmasını C) Akış hızlarının fazla olmasını D) Kaynaklarını iç bölgelerden almasını E) Yataklarında menderesler oluşturmasını 12. Rüzgâr erozyonunun en fazla görüldüğü yerler kurak - yarı kurak iklim bölgelerinde bitki örtüsünden yoksun ya da bitki örtüsünün cılız olduğu alanlardır. Bu açıklamaya göre, aşağıdaki coğrafi bölümlerimizden hangisinde rüzgâr erozyonunun en fazla meydana gelmesi beklenir? A) Konya Bölümü B) Güney Marmara Bölümü C) Erzurum-Kars Bölümü D) Adana Bölümü E) Yıldız Dağları Bölümü 7. B 8. D 9. E 1. C 11. D 12. A
13. Dağların kıyı çizgisine dik olarak uzanış gösterdiği kıyılara enine kıyılar denir. Türkiye de enine kıyılar Ege Bölgesi nde görülür. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi enine kıyıların özelliklerinden biri değildir? A) Şelf alanı geniştir. B) Kıyı derinliği fazladır. C) Koy ve körfez oluşumu fazladır. D) Deniz etkisi kıyıdan iç kesimlere kadar geçebilmektedir. E) Akarsuların denize döküldükleri yerlerde biriktirme yapmaları kolaydır. 16. Türkiye de... fazla olduğu kesimlerde havanın sıcaklığı azalır, yağışlar daha çok kar şeklinde olur ve sıkça don olayları görülür. Kar örtüsünün yerde kalma süresi oldukça uzar. Kış mevsimi soğuk ve uzun, yaz mevsimi sıcak ve oldukça kısa geçer. Paragrafta boş bırakılan yere Türkiye iklimini etkileyen faktörlerden hangisi getirilmelidir? A) Dağlarının uzanış doğrultusu B) Bakı C) Yükselti D) Basınç alanlarının E) Etrafındaki denizlerin 14. Türkiye deniz seviyesinde bir ülke olsaydı ve üzerinde engebelere neden olan dağlar, tepeler, vadiler, plato gibi yüzey şekilleri bulunsaydı, enlem etkisine bağlı olarak Türkiye de sıcaklık değişimi nasıl olurdu? A) Güneyden kuzeye doğru düzenli bir şekilde azalırdı. B) Batıdan doğuya doğru düzenli bir şekilde azalırdı. C) Kıyı kesimlerde düşük iç kesimlerde ise fazla olurdu. D) Kıyı çizgisine paralel uzanan dağların kuzey yamaçlarında fazla güney yamaçlarında az olurdu. E) Kuzeyden güneye doğru düzenli bir şekilde azalırdı. 17. Ülkemizin güneydoğusundan sokulan alçak basınç alanı karasal-tropikal bir hava kütlesi olup çok kuru ve sıcaktır, yağış getirmez. Bu hava kütlelerinin etkisiyle ülkemizde özellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde yaz mevsimini kurak geçer. Etkili oldukları dönemde sıcaklık ve buharlaşmayı arttırırlar. Paragrafta bazı özellikleri anlatılan ve Türkiye de de etkili olan basınç merkezi aşağıdakilerden hangisidir? A) İzlanda B) Basra C) Sibirya D) Asor E) Balkanlar 15. Aşağıdakilerden hangisi nemin sıcaklık üzerindeki etkisine örnek olarak gösterilebilir? A) Kışın sıcaklık ortalamalarının Ankara da Samsun dan düşük olması B) Ordu nun kış sıcaklık ortalamalarının Adana dan düşük olması C) Yaz sıcaklık ortalamalarının Kars ta Afyon dan düşük olması D) İlkbahar sıcaklık ortalamalarının Zonguldak ta Antalya dan düşük olması E) Sonbahar sıcaklık ortalamalarının Antalya da İstanbul dan yüksek olması 18. Rüzgârlar, kendilerini oluşturan hava kütlelerinin özelliklerine göre; sıcak, soğuk, nemli veya kurutucu etkiler yaparlar. Rüzgârların karadan veya denizlerden esmesi de farklı etkiler yapar. Rüzgârların etkileri mevsime göre farklılaşır. Aşağıda verilen Türkiye yi etkileyen yerel rüzgârlardan hangisinin sıcaklık değerlerini arttırmasında temel faktör enlem değildir? A) Fhön B) Lodos C) Samyeli D) Kıble E) Keşişleme 13. B 14. A 15. A 16. C 17. B 18. A