13 su?leyman tuncay:layout 1 11/9/10 3:16 PM Page 187 YURTDIŞI HİZMET BORÇLANMASI YAPARAK EMEKLİ OLANLARIN SOSYAL GÜVENLİK DESTEK PRİMİNE TABİ OLARAK ÇALIŞMALARI ÖNÜNDEKİ ENGEL KALDIRILDI Süleyman TUNÇAY* I. GENEL AÇIKLAMALAR Bilindiği üzere, 1982 tarihli Anayasamızın Yabancı Ülkelerde Çalışan Türk Vatandaşları başlıklı 62.maddesinde Devletin, yabancı ülkelerde çalışan Türk vatandaşlarının aile birliğinin, çocuklarının eğitiminin, kültürel ihtiyaçlarının ve sosyal güvenliklerinin sağlanması, anavatanla bağlarının korunması ve yurda dönüşlerinde yardımcı olunması için gereken tedbirleri alacağı ifade edilmiştir. Devlet tarafından yabancı ülkelerde yaşayan Türk vatandaşlarının sosyal güvenliklerinin sağlanmasına ilişkin gerekli tedbirlerin alınması Anayasa ile güvence altına alınmış olup bu amir hüküm karşısında Türk Sosyal Güvenlik Sistemimizde, yabancı ülkelerde yaşayan Türk vatandaşlarına yurt dışında geçen bazı sürelerinin yurt içinde borçlanma yapmak suretiyle sosyal güvenlikleri bakımından değerlendirilmesine yönelik bazı yasal düzenlemeler yapılmıştır. Ülkemizde, yurt dışı hizmet borçlanmasına yönelik ilk kanuni düzenlemeye 30.05.1978 tarihli 2147 sayılı Yurt Dışında Çalışan Türk Vatandaşlarının Yurt Dışında Çalışma Sürelerinin Sosyal Güvenlik Bakımından Değerlendirilmesi Hakkında Kanun ile gidilmiştir. Ancak 2147 sayılı Kanun, günün koşullarına cevap verememesi nedeniyle 08.05.1985 tarihinde kabul edilen ve halen yürürlükte bulunan 3201 sayılı Yurt Dışında Bulunan Türk Vatandaşlarının Yurt Dışında Geçen Sürelerinin Sosyal Güvenlikleri Bakımından Değerlendirilmesi Hakkında Kanun (T.C. Yasalar,1985) ile yürürlükten kaldırılmıştır. * Sosyal Güvenlik Kurumu Başmüfettişi 187
13 su?leyman tuncay:layout 1 11/9/10 3:16 PM Page 188 Yurt dışında yaşayan ve çalışan Türk vatandaşlarının, yurt dışında geçen sürelerinin borçlanılması ve sosyal güvenlikleri bakımından değerlendirilmesine ilişkin iş ve işlemleri halen yürürlükte bulunan 3201 sayılı Kanun ve ikincil mevzuatı çerçevesinde yürütülmektedir. Yurt dışı hizmet borçlanmasından, yurt dışında 18 yaşını doldurduktan sonra ev kadını veya sigortalılıkta geçen sürede ve bu sürelerin arasında veya sonunda her birinde bir yıla kadar olan işsizlik sürelerinde ve borçlanma talep tarihinde Türk vatandaşı olanlar ile bunların ölmeleri halinde hak sahibi kimseleri yararlanabilecektir. 3201 sayılı Kanuna göre borçlanma yapılan süreler, Türkiye de daha önceden herhangi bir sosyal güvenlik kanununa göre çalışması bulunmayanlar için 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun (T.C. Yasalar, 2006) 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi kapsamında sigortalılık süresi olarak kabul edilir. Türkiye de daha önce sigortalılık çalışması bulunanların borçlanma yapması halinde, borçlanılan süreler borçlanma talep tarihinde tabi olunan en son sigortalılık hali esas alınarak belirlenir. Yani borçlanma yapacak kişinin talep tarihinde en son sigortalılık hizmeti 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında geçmiş ise borçlanılan süreler 4/a bendi kapsamında sigortalılık süresi, en son sigortalılık hizmeti 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (c) bendi kapsamında geçmiş ise bu kez borçlanılan süreler 4/c bendi kapsamında sigortalılık süresi olarak kabul edilir. 1 Yine sosyal güvenlik sistemimizde adına prim ödenen sigortalı ve ölümü halinde hak sahibi eş, çocuk, ana ve babalarına sağlanan sosyal güvenlik yardımlarından bir tanesi de aylık bağlanmasıdır. Bağlanan bu aylıklar uzun vadeli sigorta kollarından yapılan tahsise bağlı bir ödeme çeşididir. 3201 sayılı Kanuna göre yurt dışında sigortalılık ve ev kadını olarak geçen sürelerin borçlanılarak yaşlılık (emekli) aylığına hak kazanılması bakı- 1 5510 sayılı Kanunun kısa ve uzun vadeli sigorta kolları uygulaması bakımından: 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamındaki sigortalılar; hizmet akdi ile bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılanları, (b) bendi kapsamındaki sigortalılar; köy ve mahalle muhtarları ile hizmet akdine bağlı olmaksızın kendi adına ve hesabına bağımsız olarak çalışanları, (c) bendi kapsamındaki sigortalılar; kamu idarelerinde çalışanları ifade eder. 188
13 su?leyman tuncay:layout 1 11/9/10 3:16 PM Page 189 mından değerlendirilmesinde Türkiye de yürürlükte bulunan sosyal güvenlik kanunları geçerlidir. Sosyal güvenlik destek primi, sosyal güvenlik kanunlarına göre emekli aylığı bağlanan sigortalıların, tekrar sigortalı bir işte çalışmaya başlamaları halinde emekli aylıklarının ödenmesine devam olunarak elde kazançları üzerinden belli oranlarda sigorta primi alınmasını sağlayan bir uygulamadır. Bilindiği üzere daha önce kaleme almış olduğumuz Yurtdışı Hizmet Borçlanması Yaparak Aylık Bağlananlar Sosyal Güvenlik Destek Primine Tabi Olarak Çalışabilir mi? başlıklı yazımızda (Tunçay, 2009) 5510 sayılı Kanun yürürlüğe girmeden önce ülkemizde yaşayan vatandaşlarımızdan sigortalı olanlar, emekli ve yaşlılık aylığı bağlananlar ve kanun yürürlüğe girdiği tarihte sosyal güvenlik destek primine tabi olarak çalışmaya devam edenlerin kazanılmış hakları korunarak aylıkları kesilmeksizin çalışmalarına izin verilmiş olduğu, bununla birlikte aynı uygulamanın yurt dışı hizmet borçlanması yaparak emekli aylığı bağlananlar için geçerli olmadığı, 3201 sayılı Kanunun 6 ncı maddesinde yapılan özel düzenlemeye göre yurt dışı hizmet borçlanması yaparak yaşlılık aylığı bağlananların sosyal güvenlik destek primine tabi olarak yeniden sigortalı bir işte çalışmalarına izin verilmemiş olduğu hususlarında açıklamalarda bulunmaya çalışmıştık. Bu çalışmamızda ise T.B.M.M. Genel Kurulunda 16/06/2010 tarihinde kabul edilerek yasalaşan 5997 sayılı Bazı Kanunlarda ve 190 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamede Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun (T.C. Yasalar,2010) ile belirtilen uygulamada yapılan değişikliklere ilişkin gerekli açıklamalarda bulunulmaya çalışılacaktır. II. 5997 SAYILI KANUNLA YAPILAN DEĞİŞİKLİKTEN ÖNCEKİ DURUM 3201 sayılı Kanunun 6. maddesinin (A) fıkrasının ilk paragrafı ve Yurtdışında Geçen Sürelerin Borçlandırılması ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönetmeliğin (Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı,2008) 13. maddesine göre başvuru sahiplerine aylık bağlanabilmesi için; yurda kesin dönül- 189
13 su?leyman tuncay:layout 1 11/9/10 3:16 PM Page 190 müş olması, tahakkuk ettirilen borcun tamamının ödenmiş olması, 5510 sayılı Kanunla mülga kanunların yürürlükteki hükümlerine veya sosyal güvenlik kanunlarına göre aylığa hak kazanılmış olması ve Kuruma yazılı başvuruda bulunulması şartları aranmaktadır. 2 Sözü edilen yönetmeliğin 4-1/d maddesinde kesin dönüş ibaresi, aylık tahsis talebinde bulunanların yurtdışındaki çalışmalarının sona ermesini, ikamete dayalı bir sosyal sigorta yada sosyal yardım ödeneği almamaları durumunu ifade etmektedir. Bu tanımda geçen sosyal sigorta ödeneği deyiminden, çalışma yaşamı süresince karşılaşılan hastalık, iş kazası, meslek hastalığı veya işsizlik gibi riskler nedeniyle iş göremezlik veya işsizlik gibi adlar altında yapılan ödenekler anlaşılmalıdır. (Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı,2009) Yine aynı yönetmeliğin 4-1/i maddesindeki tanımlamaya göre Sosyal yardım ödeneği ibaresi ise bulunulan ülke mevzuatı kapsamında, geçimlerini sağlayacak hiçbir gelirleri olmayan veya mevcut gelirleriyle geçimlerini sağlamakta güçlük çeken kişilerin asgari geçim düzeyi ile sınırlı olmak üzere geçimlerinin sağlanması amacıyla kamu kurum ve kuruluşları tarafından muhtaçlık durumuna ve süresine göre ödenen, ikamet şartına bağlı nakdi yardımlar anlamını taşımaktadır. 3201 sayılı Kanunun (A) fıkrasının son paragrafında 5754 sayılı Kanunun 79.maddesi ile yapılan değişikliğe göre yukarıda belirtilen şartları yerine getirenlerden tahsise hak kazananların aylıkları, yazılı istek tarihini takip eden ay başından itibaren başlatılmak üzere 31/5/2006 tarihli ve 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ve 506 sayılı Kanunun geçici 20. maddesi hükümlerine göre bağlanır. Yine 5754 sayılı Kanunun 79.maddesi ile yapılan değişiklikle 3201 sayılı Kanunun (B) fıkrasının ilk paragrafındaki düzenlemeye göre kanun hükümlerinden yararlanmak suretiyle aylık bağlananlardan tekrar yurt dışında yabancı ülke mevzuatına tabi çalışanlar, ikamete dayalı bir sosyal sigorta ya da sosyal yardım ödeneği alanlar ile Türkiye'de sigortalı çalışmaya başlayanların aylıkları, tekrar çalışmaya başladıkları veya ikamete dayalı bir ödenek 2 Bu yazıda geçen (Kurum) ibaresi (Sosyal Güvenlik Kurumu nu) ifade eder. 190
13 su?leyman tuncay:layout 1 11/9/10 3:16 PM Page 191 almaya başladıkları tarihten itibaren kesileceği, 31/5/2006 tarihli ve 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun sosyal güvenlik destek primi hakkındaki hükümlerinin, bu Kanun hükümlerinden yararlanmak suretiyle aylık bağlananlar için uygulanmayacağı hükmü öngörülmüştü. Kanundaki bu düzenleme gereğince yurt dışı hizmet borçlanması yaparak yaşlılık aylığı bağlananların sosyal güvenlik destek primine tabi olarak yeniden sigortalı bir işte çalışmalarına izin verilmemişti. III. 5997 SAYILI KANUNLA YAPILAN DEĞİŞİKLİKTEN SONRAKİ DURUM 5510 sayılı Kanunun uzun vadeli sigorta kollarından olan yaşlılık sigortasına ilişkin hükümleri 2008 yılı Ekim ayı başından itibaren yürürlüğe girmiştir. 5510 sayılı Kanunda sosyal güvenlik destek primine tabi çalışma, ilk defa bu Kanuna göre sigortalı olup yaşlılık aylığı bağlananlar için 30 uncu maddede, Kanunun yürürlük tarihinden önce iştirakçi veya sigortalı olanlar, vazife malullüğü, malullük ve yaşlılık veya emekli aylığı bağlananlar ve Kanunun yürürlüğe girdiği tarihte sosyal güvenlik destek primi ödeyerek çalışmaya devam edenler hakkında ise geçici 14. maddede düzenlenmiştir. 5510 sayılı Kanunun 30.maddesinde yapılan düzenleme gereğince bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten sonra ilk defa sigortalı olan kişilerden yaşlılık aylığı bağlandıktan sonra; 4 üncü maddenin birinci fıkrasının (b) bendinin (4) numaralı alt bendi hariç olmak üzere bu Kanuna göre veya yabancı bir ülke mevzuatı kapsamında çalışmaya başlayanların yaşlılık aylıkları, çalışmaya başladıkları tarihi takip eden ödeme dönemi başında kesileceği öngörülmüştür. 5510 sayılı Kanunun geçici 14.maddesine göre bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten önce iştirakçi veya sigortalı olanlar, vazife malûllüğü, malûllük ve yaşlılık veya emekli aylığı bağlananlar ve bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihte sosyal güvenlik destek primi ödeyerek çalışmaya devam edenler hakkında sosyal güvenlik destek primine tabi olma bakımından bu Kanunla yürürlükten kaldırılan ilgili kanun hükümlerinin uygulanmasına devam edileceği belirtilmiştir. 191
13 su?leyman tuncay:layout 1 11/9/10 3:16 PM Page 192 5997 sayılı Kanunla yapılan değişiklikten önce 31/5/2006 tarihli ve 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun sosyal güvenlik destek primi hakkındaki hükümlerinin, 3201 sayılı Kanun hükümlerinden yararlanmak suretiyle aylık bağlananlar için uygulanmayacağı hükmü öngörülmüştü. Buna göre 3201 sayılı Kanun kapsamında borçlanma yapılarak yurt dışı süreleri dikkate alınmak suretiyle emekli aylığı bağlananların, çalışmaya başlamaları halinde aylıklarının kesilmesi zorunluydu. 3201 sayılı Yurtdışında Bulunan Türk Vatandaşlarının Yurtdışında Geçen Sürelerinin Sosyal Güvenlikleri Bakımından Değerlendirilmesi Hakkında Kanunun 6.maddesinin (B) fıkrasının ilk paragrafında 5997 sayılı Kanunun 15.maddesi ile Kanun hükümlerinden yararlanmak suretiyle aylık bağlananlardan tekrar yurt dışında yabancı ülke mevzuatına tabi çalışanlar, ikamete dayalı bir sosyal sigorta ya da sosyal yardım ödeneği alanların aylıkları, tekrar çalışmaya başladıkları veya ikamete dayalı bir ödenek almaya başladıkları tarihten itibaren kesilir. Türkiye'de sigortalı olarak çalışmaya başlayanlar hakkında 31/5/2006 tarihli ve 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun sosyal güvenlik destek primine tabi olarak çalışılmasına ilişkin hükümleri uygulanır. şeklinde değişiklik yapılmıştır. Söz konusu değişiklik hükmü 19 Haziran 2010 tarihi itibariyle yürürlüğe girmiş bulunmaktadır. Yapılan bu değişiklikle, yurt dışı hizmet borçlanması yaparak aylık bağlananların eskiden olduğu gibi tekrar yurt dışında yabancı bir ülke mevzuatına göre çalışmaları, ikamete dayalı bir sosyal sigorta yada sosyal yardım ödeneği almaları yasağına ilişkin uygulama aynen korunmuş ancak yurt dışı hizmet borçlanması yaparak emekli olanların aylıkları kesilmeksizin sosyal güvenlik destek primine tabi olarak çalışmaları önündeki engel kaldırılmıştır. IV. SONUÇ OLARAK 16/06/2010 tarihinde kabul edilen 5997 sayılı Bazı Kanunlarda ve 190 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamede Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile yapılan değişiklikten önce 3201 sayılı Kanun kapsamında hizmet borçlan- 192
13 su?leyman tuncay:layout 1 11/9/10 3:16 PM Page 193 ması yaparak emekli aylığı bağlananların, bağlanan bu aylıkları kesilmeksizin Ülkemizde sigortalı bir işte sosyal güvenlik destek primine tabi olarak çalışmalarına izin verilmemekteydi. Yani yurt dışı hizmet borçlanması ile emekli aylığı bağlananların Türkiye de sosyal güvenlik kanunlarına göre sigortalı olarak çalışmaya başlamaları halinde, çalışmaya başladıkları tarih itibariyle emekli aylıları kesilmekte ve çalıştıkları süre zarfında 5510 sayılı Kanunun 80.maddesine göre belirlenen prime esas kazançları üzerinden 81.maddeye göre kısa ve uzun vadeli sigorta kolları ile genel sağlık sigortasına ait prim alınmaktaydı. Aylığın kesilmesine yol açan nedenlerin ortadan kalkması halinde yeniden talepte bulunulursa talep tarihini takip eden ay başından itibaren aylıklar tekrar ödenmeye başlanmaktaydı. Oysa 5510 sayılı Kanunun geçici 14.maddesine göre bu Kanun yürürlüğe girmeden önce Türkiye de sosyal güvenlik kanunlarına tabi olarak çalışmaları nedeniyle sigortalı olanlar, emekli ve yaşlılık aylığı bağlananlar ve kanun yürürlüğe girdiği tarihte sosyal güvenlik destek primine tabi olarak çalışmaya devam edenlerin kazanılmış hakları korunarak aylıkları kesilmeksizin çalışmalarına izin verilmiş, ancak bu uygulama 3201 sayılı Kanununa göre yurt dışı hizmet borçlanması yaparak aylık bağlanmış olanlara tanınmamıştı. Bu durum ise yurt dışı hizmet borçlanması yaparak emekli aylığı bağlanmış olanların emekli aylıklarının kesilmemesi için ülkemizin önemli sorunları arasında yer alan kayıt dışı çalışmalarını teşvik etmekteydi. İşte 3201 sayılı Kanunun 6.maddesinin (B) fıkrasının ilk paragrafında 5997 sayılı Kanunun 15.maddesi ile getirilen değişiklikle yurt dışı hizmet borçlanması yapmak suretiyle emekli aylığı bağlananların, bu aylıkları kesilmeksizin ülkemizde sosyal güvenlik destek primine tabi olarak hizmet akdi veya kendi nam ve hesabına çalışmaları önündeki engel kaldırılmıştır. KAYNAKÇA Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (06.11.2008). Yurtdışında Geçen Sürelerin Borçlandırılması ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönetmelik. Ankara : Resmi Gazete (27046 sayılı) 193
13 su?leyman tuncay:layout 1 11/9/10 3:16 PM Page 194 Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı (28.09.2008). Hizmet Borçlanma İşlemlerinin Usul ve Esasları Hakkında Tebliğ. Ankara: Resmi Gazete (27011 sayılı). T.C. Yasalar (22.05.1985). 3201 sayılı Yurt Dışında Bulunan Türk Vatandaşlarının Yurt Dışında Geçen Sürelerinin Sosyal Güvenlikleri Bakımından Değerlendirilmesi Hakkında Kanun. Ankara : Resmi Gazete (18761 sayılı). T.C. Yasalar (19.06.2010). 5997 sayılı Bazı Kanunlarda ve 190 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamede Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun. Ankara: Resmi Gazete (27616 sayılı) T.C. Yasalar(16.06.2006). 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu. Ankara : Resmi Gazete (26200 sayılı). Tunçay Süleyman (2009). Yurtdışı Hizmet Borçlanması Yaparak Aylık Bağlananlar Sosyal Güvenlik Destek Primine Tabi Olarak Çalışabilir mi? Mali Çözüm Dergisi, 95 (2009) Tunçay, Süleyman ve Aras Ahmet (2010). Sosyal Güvenlik Sistemimizde Son Düzenlemelerle Hizmet Borçlanmaları. Ankara : Yaklaşım Yayıncılık 194