ÇÜNGÜŞ İLÇESİ BAĞCILIĞI VE ÜZÜM ÜRETİCİLERİNİN ÖRGÜTLENMEYE BAKIŞ AÇILARI Songül AKIN 1 Remziye CENGİZ 2 İnanç ÖZGEN 3 Fatma ÖCAL KARA 4 ÖZET Bağcılılık Türkiye nin en önemli tarımsal alanların başında gelmektedir. Bağcılık Türkiye de üreticinin geçimi için önemli bir rol oynamakla birlikte ülke ekonomisine de önemli katkılar sağlamaktadır. Güneydoğu Anadolu bölgesi bağ alanlarımızın yaklaşık %25 i, üzüm üretimimizin ise yaklaşık %15 ini karşılaması nedeniyle önemli bir potansiyele sahiptir. Bu bölgede Diyarbakır ili Çüngüş ilçesi ülkemizin en kaliteli şaraplık üzüm çeşitlerinden olan Öküzgözü ve Boğazkere yetiştiriciliğinin yoğunlaştığı bir yöredir. Bu çalışma 2010 Nisan ayında yapılmıştır. Çalışma ile bu yöredeki üzüm üreticilerinin üretimden pazarlamaya kadarki tüm aşamalarda yaşadıkları sorunlar ile bu sorunların çözümüne yönelik örgütleneme biçimleri ile bu örgütlenme yapılarına bakış açılarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla Çüngüş ilçesinde bağcılık yapan üzüm üreticileri ile yapılan anket çalışmaları ve nitelikli sohbetlerden elde edilen birincil kaynaklı veriler ile Tarım ilçe müdürlüğü elde edilen ikincil kaynaklı veriler kullanılmıştır Çalışma sonucunda, üreticilerin sadece % 36.9 unun daha önce tarımsal bir kooperatife üye oldukları ve bu üyelerin % 96.7 sinin kooperatif hizmetlerinden hiç memnun olmadıkları görülmüştür. Kooperatiflere karşı yargının oluşmasında katılımcıların %44.5 nin olumlu bir kooperatif örneği olmamasını neden göstermişlerdir. Anahtar Kelimeler: Örgütlenme, bağcılık, üzüm üreticileri, Çüngüş. ABSTRACT 1 Yrd.doç.Dr.; Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, 21280 Diyarbakır e-mail :sakin @dicle.edu.tr 2 Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü öğrencisi 3 Yrd.doç.Dr.; Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, 21280 Diyarbakır e-mail: ozgen @dicle.edu.tr 4 Arş.Gör.; Harran Üniversitesi Ziraat Fakültei Tarım Ekonomisi Bölümü 63280 e-mail: focal@harran.edu.tr 26
Many crops can be grown easily in Turkey due to its suitable soil and climate conditions. Among these crops, production amount of grape is greater than amount of other fruits. South East Anatolian region of Turkey comprises 25% of total vineyard area of Turkey and supply %15 of total grape production of Turkey. In this region, Diyarbakır province Çermik district is the main grape growing location for Öküzgözü ve Boğazkere varieties for vine production. The present study aims to determine problems of grape growing and problems of grower s organizations. For this purpose, surveys data from Cermik county vineyard grape growers and direct conversations with them used as the primary source, information from Agriculture district offices and development cooperation, are used. Operating as a result, 36.9% of producers flour before being members of an agricultural cooperative, and that 96.7% of members services to give the cooperative was not at all satisfied. Against the judiciary, the formation of cooperatives, 44.5% of the participants lack of a positive example of co-operatives have demonstrated why. Key Words: Organization, Viticulture, Grape Grower s, Çüngüş. 1. GİRİŞ Yaklaşık 7500 yıl önce Anadolu da kültüre alınan asma, her zaman bu bölgede toplumsal ve ekonomik yaşamında önemli katkılar sağlamıştır (Ergenoğlu ve Tangolar 2000). Ülkemizde üzümler genellikle sofra, kurutmalık ve şaraplık olarak değerlendirilmektedir. Milli ekonomide küçümsenemeyecek bir paya sahip olan bağcılık sektörü, üretim ve değerlendirme aşamasındaki bir çok sorundan dolayı bir gerileme sürecine girmiştir (Çelik ve ark, 1998). Üretici merkezlerinde faaliyet gösteren aracılar, birbirinden çok farklı şekilde çalışan simsarlar, komisyoncular, nakliyeciler, tüccarlar, tüccar komisyoncular, nakliyeci tüccarlar, satıcı üreticiler ve kooperatiflerdir. Hal yasası hallerde kooperatiflerin dolayısıyla üreticilerin öncelikle yer almasını öngörmesine rağmen, uygulamada üretici bölgesi hallerde komisyoncu ve tüccar komisyoncular ağırlık göstermektedir (Günes ve ark, 1986). Üreticilerin etkin olmadığı bir yapının yanı sıra üreticilerin finansman gereksinimleri Komisyonculardan karşılamaları ve örgütlü olmayışları, buna karşın komisyoncu ve tüccarların dernek ve kooperatifler adı altında örgütlenmeleri üreticilerin fiyat oluşumundaki etkilerini azaltmaktadır ( Hatırlı ve Yurdakul, 1992). Tarım sektöründe kaynakların sınırlı olması, doğal koşullara bağımlı olarak yüksek risk faktörü taşıması, ürünlerin muhafaza koşullarının özel olması, pazarlama alt yapısındaki aksaklıklar ve arz talep uyumsuzluğundan kaynaklanan fiyat dalgalanmaları nedeniyle örgütlenme gerekliliği önem kazanmaktadır (Kiracı ve Özdemir, 2005). Ülkemizdeki tarım sektörünün örgütlenme deseni ve örgüt yelpazesinin oldukça geniş olduğu görülmektedir. Ancak, Türkiye de tarım sektö 27
ründe mevcut organizasyon modellerinin yeterli ölçüde etkin olamadıkları ve mevcut organizasyonlar açısından bir kavram karmaşasının olduğu da açıkça görülmektedir (Yercan, 2007). Diyarbakır ilinde tarımsal kooperatifler sayısal olarak diğer gelişmiş illerin çok gerisinde olmamasına karşılık, mevcut örgütlenmelerin nitelik ve etkinlikleri açısından diğer illere göre çok daha evvelki bir düzeyde olduklarını söylemek mümkündür. Yörede kooperatif örgütlerinin genel olarak ortaklarına pazarlama girdi temini ve teknik destek sağlamadığı 2009 yılı içerisinde ilde mevcut kooperatiflerin %23 nün muaccel olduğu bilinmektedir (Anomin, 2010 a ). Bağcılık ülkemizde hemen hemen tüm bölgelerde bağcılığa uygun iklim ve toprak isteklerinin mevcut olması nedeniyle önemli bir faaliyet olarak çok eski tarihlerden bu yana yapılmaktadır. Güneydoğu Anadolu bölgesi bağ alanlarımızın yaklaşık %25 i, üzüm üretimimizin ise yaklaşık %15 ini karşılaması nedeniyle önemli bir potansiyele sahiptir (Akın ve Özdemir, 2010). 2. MATERYAL VE YÖNTEM Çalışmanın ana materyalini Diyarbakır ili Çüngüş ilçesinde bağcılık yapan üreticiler ile yapılan anket ve nitelikli sohbetler ile elde edilen birincil kaynaklı veriler ve Tarım il Müdürlüğü, Çiftçi Kayıt Sistemi ve Türkiye İstatistik Kurumundan elde edilen ikincil kaynaklı veriler oluşturmaktadır. Çalışmanın sosyo kültürel çerçevesinin de bulunması nedeniyle nicel deneysel çalışmanın yanında nitel bilimsel araştırmaya da başvurulmuştur. Niteliksel araştırmada; görüşme katılımcı gözlem, doküman analizi veya diğer tekniklerle birlikte kullanılabildiği için (Özdamar, 1999) nicel araştırma tekniği ile birlikte kullanılmıştır. Yapılan nitelikli sohbetlerin soruları ise anket uygulamasına çıkmadan önce yapılandırılmıştır. Araştırmanın ana kütlesi Çüngüş ilçesinin 37 köyünde ÇKS kayıtlarına göre 400 dekarın üzerinde bağ arazisi olan köylerdeki üreticiler olup örneklem büyüklüğü tesadüfi örneklem yöntemiyle bulunmuştur. Hesaplamada şu formül kullanılmıştır; 28 n= Z 2 *N*P*Q/(N*D 2 +Z 2 *P*Q Bu formüle ait açıklamalar aşağıdaki gibidir. n= Örnek büyüklüğü Z= Güven katsayısı(%95 lik güven için bu katsayı 1.95 alınmaktadır) N= Ana kütle büyüklüğü P= Ölçmek istediğimiz özelliğin ana kütlede bulunma ihtimali Q= 1-P D= Kabul edilen örnekleme hatası (Çıngı, 1994) Yukarıdaki formül ile yapılan hesaplamada örneklem büyüklüğü 80 olarak hesaplanmış fakat anket uygulamaları sırasında çıkabilecek aksaklıklarda göz önüne alınarak 84 anket uygulanmıştır. Elde edilen veriler, SSPS bilgisayar programında, çok değişkenli analiz tekniklerinden faydalanarak yorumlanmıştır. Ayrıca birbiri ile ilişkisi
olduğu düşünülen bazı sorular arasında cevapların cevaplan arasındaki sıklıkların tespiti için Chi-Square Tests kullanılmıştır (Püskülcü ve İkiz, 1989). 3. BULGULAR VE TARTIŞMA 3.1. Diyarbakır ili Çüngüş ilçesi Bağcılığının Genel Durumu Diyarbakır ilinin toprak yapısı ve iklim özellikleri incelendiğinde bu özelikler bakımından ilin bağcılık için son derece uygun bir ekolojik yapıya sahip olduğu görülmektedir (Özdemir ve Tangolar, 2005; Özdemir, 2009). Güneydoğu Anadolu Bölgesi illeri içerisinde önemli bir bağcılık potansiyeline sahip olan Diyarbakır ilinde 24 126 ha bağ alanında yaklaşık 130 741 ton üzüm üretilmektedir (Atalay ve ark., 2003; Anonim, 2009; Özdemir ve Karataş, 2009). Bu bölgede Diyarbakır ili Çüngüş ilçesi ülkemizin en kaliteli şaraplık üzüm çeşitlerinden olan Öküzgözü ve Boğazkere yetiştiriciliğinin yoğunlaştığı bir yöredir. Çüngüş Diyarbakır ın en küçük yüz ölçümüne sahip ilçesidir. Sahip olduğu toplam tarıma elverişli alan miktarı 101 000 da olup sulanabilir tarım arazisi miktarı 25 199 da dır. Coğrafi yapının dağlık ve engebeli oluşu nedeniyle özellikle tarım arazilerine ulaşımı olumsuz etkilemektedir. Arazi yapısındaki engebeli yapı ilçedeki tarım arazilerinin de parçalı bir yapı göstermesinde önemli bir etkendir. Ulaşım imkânlarındaki sınırlılıklar üreticilerin pazarlama imkânlarını kısıtlamakta ve üretilen tarım ürünlerinin genellikle ilçe merkezinde pazarlanmasına neden olmaktadır. İlçede buğday, arpa, mısır, darı, nohut, mercimek, tahıl grubu ürünler, kuru soğan, sarımsak gibi sebze grubu ürünlerde yetişmektedir. Diyarbakır ili Çüngüş ilçesi üzüm üretimi bakımından ilin en önemli kaliteli üzüm üretim merkezidir. İlçede en çok yetiştirilen ürünler sırasıyla; üzüm, badem ve cevizdir. İlçenin sahip olduğu bağ alanları Diyarbakır ili bağ alanlarının yaklaşık %15 ine tekabül etmektedir. (Anonim, 2010 b). 3.2. Üreticiler İle İlgili Genel Bilgiler Araştırma, Yeniköy, Oyuklu, Merkez, Kireçevleri, Çınarcık ve Aydınlı köylerinde yapılmıştır. Anket yapılan işletme sahiplerinin yaşları 20-75 arasında değişmekle birlikte ankete katılanların %32 nin 41-50 yaş aralığında olduğu görülmüştür. 20-30 yaş aralığında bulunan üreticilerin oranın % 16.7 olduğu görülmüştür. Akın ve Özdemir in 2010 yılında Çermik ilçesinde 2010 yılında yaptıkları benzer çalışmada 20-30 yaş aralığında bulunan bağcıların oranı %8.3 olarak tespit edilmiştir. Üreticilerin bağcılık deneyimleri 5 ve 40 yıl arasında değişmekle birlikte,yoğunluklu olarak katılımcıların %28.6 nin 11 ile 15 yıl arasında, %23.8 oranında ise 21ile 30 yıl arasında bağcılık deneyimine sahip oldukları, tespit edilmiştir (Çizelge1). 29
Yaş dağılımları Çizelge 1. Üreticilerin yaş dağılımları ve bağcılık deneyimleri. Sayı % Oran Bağcılık deneyimleri Çalışmada, üreticilerin %33.3 sinin ilkokul mezunu, sadece %3.6 nın okuryazar olmadığı işletmecilerin % 25 lik bir kısmının lise mezunu olduğu, %4.8 nin üniversite mezunu olduğu tespit edilmiştir (Çizelge 2). Bu durum Akın ve Özdemir in 2010 yılında Çermik ilçesinde 2010 yılında yaptıkları benzer çalışmadaki veriler karşılaştırıldığında, üreticilerin eğitim düzeyinin Çüngüş ilçesinden oldukça düşük olduğunu göstermektedir. Çizelge 2. Üreticilerin eğitim düzeyi. Ankete katılan üreticilerin % 53.6 sının sadece bağcılık, %20.2 sinin bitkisel üretim ve bağcılık, %6 sının bitkisel üretim, bağcılık ve hayvansal üretimi birlikte yaparak geçimlerini sağladıkları saptanmıştır. Toplam gelir içinde bağcılıktan elde edilen gelirin oranı incelendiğinde üreticilerin %14.3 ünün toplam gelirlerinin %10 unu, üreticilerin %11.9 nun gelirlerinin %70 ni, bağcılıktan elde ettikleri belirlenmiştir (Çizelge 3). Sayı % Oran 20-30 14 16.7 5-10 9 10.7 31-40 23 27.4 11-15 24 28.6 41-50 27 32.1 16-20 15 17.9 51-60 13 15.5 21-30 20 23.8 61-75 7 8.3 40-50 16 19 Eğitim düzeyi Sayı % Oran Okuryazar değil 3 3.6 Okuryazar 6 7.1 İlkokul 28 33.3 Oratokul 22 26.2 Lise 21 25 Üniversite 4 4.8 30
Çizelge 3. Tarımsal faaliyetin üretim şubeleri arasında dağılımı ve bağcılık gelirinin toplam gelir içindeki payı. Tarımsal faaliyetin üretim şubeleri arasında dağılımı Bağcılık gelirinin toplam gelir içindeki payı Sayı % Oran Sayı % Oran Sadece bağcılık 45 53.6 %10 12 14.3 Bağcılık ve bitkisel üretim 17 20.2 %20 16 19.0 Bağcılık, bitkisel üretim ve hayvansal üretim 5 6.0 %40 17 20.2 Farklı meslek ve bağcılık 7 8.3 %50 18 21.4 Farklı bir meslek bağcılık ve diğer bitkisel üretim 9 10.7 %60 11 13.1 %70 10 11.9 3.3. İşletmeler İle İlgili Genel Bilgiler Araştırma kapsamına alınan işletmelerin büyüklüğü 0-10 da ile 101 da ve üzeri arasında değişmekle birlikte işletmelerin %34.5 lik bir kısmının 10-30 da, %26.2 sinin 30-40 da, sadece %2.4 ünün 81-100 bir büyüklüğe sahip olduğu görülmektedir. Bitkisel üretim yapılan araziler içinde bağ arazilerin miktarı 2-4 da ile 51 da arasında değişmektedir (Çizelge 4). Çizelge 4. İşletmelerin toplam üretim alanı ve bağ alanı genişlikleri. Toplam üretim alanı (da) Sayı % Oran Bağ alanı (da) Sayı % Oran 0-10 20 23.8 2-4 11 13.1 10-30 29 34.5 5-10 22 26.2 30-40 22 26.2 11-20 22 26.2 40-50 7 8.3 21-30 16 19 41-50 5 6.0 31-40 6 7.1 51-60 2 2.4 41-50 5 6 61-80 2 2.4 51-60 2 2.4 81-100 2 2.4 61 üzeri 0 0 Üreticilerin bağ parsel sayıları 1-8 parsel arasında olup toplam üretici sayısının %2.4 nün 1 adet parsele, üretici sayısının %22.6 sının 4 parsele sahip ol olduğu belirlenmiştir. Üreticilerin parsel büyüklüğü 1-10 da üzeri arasında olup %44 lük bir çoğunlukla üreticilerin parsel büyüklüğü 1-3 dekar grubunda yoğunlaştığı görülmüştür (Çizelge 5). En genç parsel yaşı 2 ile 11 yaş ile sınırlandırılmış, ağırlıklı olarak parsellerin %31 nin 5 yıllık oldukları tespit edilmiştir. 31
Parsel sayısı Sayı % Oran Çizelge 5. Parseller ile ilgili bilgiler. Parsel büyüklüğü (da) Sayı % Oran parsel yaşı (Yıl) Bağlarda yetiştirilen üzümlerin çeşitlere göre arazi dağılımına bakıldığında Boğazkere çeşidini yetiştiren üreticilerin %21.4 ünün parsel büyüklüğünün 26-35, Şire çeşidini yetiştiren üreticilerin ise %55.9 unun parsel büyüklüğünün 1-5 da arasında olduğu saptanmıştır (Çizelge 6). Çizelge 6. Yetiştirilen çeşitlerin dağılımı ve üretim alanı miktarları. Çüngüş ilçesi araştırma alanı içerisinde yer alan ağırlıklı olarak Boğazkere ve Öküzgözü şaraplık üzüm çeşitlerinin yetiştirildiği belirlenmiştir. İlçede ÇKS kayıtlarına göre 8500 da alanda bağcılık yaptıkları tespit edilmiştir (Anonim b 2010). Üreticilerin % 22.6 sı şarplık üzümü tercih etmmeme nedeni olarak günah seçeneğini seçmesine rağmen % 57.2 sinin saış konusunda zorluk yaşadıkları tespit edilmiştir (Çizelge 7). 2005 yılında Elazığ ve Diyarbakır daki Tekel fabrikalarının kapanması ile birlikte özellikle şaraplık üzüm yetiştiren üreticiler ürünlerini yörede oluşan oligopson piyasa koşullarından olumsuz bir şekilde etkilendikleri bilinmektedir (Sarıözkan, 2006). Sayı % Oran 1 2 2.4 1-3 37 44 2 5 6 2 8 9.5 4-5 20 23.8 3 21 25 3 17 20.2 6-8 12 14.3 4 15 17.9 4 19 22.6 9-10 12 14.3 5 26 31 5 16 19 10 ve üzeri 3 3.6 10 10 11.9 6 12 14.3 11 7 8.3 7 6 7.1 8 4 4.8 Çeşitlere göre üretim alanı miktarları Tahannebi Şire Öküzgözü Boğazkere Banki Dekar Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % 0-17 20.2 18 21.4 70 86.9 45 53.6 52 61.9 1-5 29 34.5 47 55.9 3 3.6 7 8.3 20 23.8 6-15 2 2.4 23 27.3 11 13.1 3 3.6 7 8.3 16-25 1 1.2 16 19 1 1.2 26-35 18 21.4 32
Çizelge 7. Üreticilerin şaraplık üzüm çeşitlerine karşı bakış açıları. Şaraplık çeşitlerinin tercih edilmeme nedeni Sayı % Cevap Yok 17 20.2 Günah 19 22.6 Satması zor 48 57.2 Üreticilerin, %56 sı bağlarda en çok külleme hastalığına rastladıklarım belirtirken %22.6 lık bir kesim söz konusu hastalıkların hepsinin bağlarında olduğunu belirtmişleridir. Üreticilerin %20.2 sinin ilaçlama yapmadığı tespit edilirken, bağ alanı ve ilaç kullanım miktarı arasındaki ilişkinin P=0.0002 düzeyinde anlamlı bir ilişki olduğu tespit edilmiştir. Üreticilerin %58.7 lik bir kesiminin ilaçlamayı kendi düşüncesine göre yaptıkları tespit edilmiştir (Çizelge 8). Bağ alnı büyüklüğü ve ilaçlama şekli arasındaki ilişkinin tespiti araştırıldığında P= 0.881 olduğu görülmüş ve anlamlı bir ilişki tespit edilememiştir. Çizelge 8. Görülen hastalık, zararlılar ve mücadele şekilleri. Hastalıklar Sayı % Zaralılar Sayı % Mildiyö 24 13.1 Salkım Güvesi 9 10.7 Külleme 54 56.0 Filoksera 64 76.2 Ölü Kol 2 8.3 Sinek, Arı 5 6 Hepsi 4 22.6 Hepsi 6 7.1 İlaçlama yapılma düzeyi İlaçlama şekli Sayı % Sayı % Evet 63 75 Kendi bilgime göre 37 58.7 Hayır 21 25 İlaçtaki talimata göre 20 31.7 Ziraat mühendisine göre 13 20.6 Toplam 63 100 3.4. Üretici Örgütlerinin Varlığı Tanıma Düzeyleri ve Bakış Açıları: Çüngüş te üzüm üreticilerinin yoğun olarak bulunmaktadır. Bu alanda bir kooperatif örgütlenmesi olmuş fakat kooperatif aktifleşemediği için 2009 yılında fes edilmiştir. Ankete katılan üreticilerinin örgütlülük düzeyinin tespitine yönelik sorulmuş olan oruda katılımcıların %36.9 unun tarımsal kalkınma kooperatifine daha önce üye oldukları ve bu katılımcıların % 96.7 sinin kooperatif hizmetlerinden hiç memnun olmadıkları tespit edilmiştir (Çizelge 9). 33
Çizelge 9. Hangi üretici örgütüne üyesiniz Üretici örgütleri Sayı % Memnuniyet derecesi Sayı % Ziraat odası 14 19.6 Çok memnunum Tarımsal kalkınma kooperatifi 31 36.9 Memnunum Tarım satış Kooperetifine 7 8.3 Hiç memnun değilim 30 96.7 Hiç birine üye değilim 32 39.1 Bilmiyorum 1 3.3 Toplam 31 100 Genel anlamda kooperatiflerin üreticiye en fazla yarar sağlayacak hizmetinin hangisi olduğu ile ilgili soruya katılımcıların %38.5 inin depoloma Konusunda sağlayacağı faydayı önemsedikleri tespit edilmiştirki bu durum, üreticilerin ürünü hasat zamanında komisyoncuya ucuza satmak zorunda kalmasının bir yansıması olarak değerlendirilebilir. Katılımcıların %38.5 nin kooperatiflerin hiç bir faydasının olmadığını düşünüyor olmasıda yörede kooperatiflere karşı olumsuz bir bakış açısının mevcudiyetine işaret etmektedir (Çizelge 10). Çizelge 10. Kooperatif hizmetleri konusundaki bakış açıları. Kooperatiflerin en faydalı hizmeti hangisidir? Sayı % Girdi temini 10 12 Pazarlama 9 11 Depolama 32 38.5 Hiçbir faydası yoktur 32 38.5 Kooperatiflere karşı olumsuz olumsuz bakış açısının nedeninin ne olduğu konusunda sorulmuş soruya katılımcıların % 44.5 inin başarılı bir örnek görmedikleri için %41 nin kopperatif başkanına güvenmedikleri için %14.5 nin ise kooperatifin işleyişi hakkında bilgi sahibi olmamalarının bakışlarında etkili olduğu sonucuna varılmıştır (Çizelge 11). Akın ve Özdemirin 2010 yılında Çermik ilçesinde yapmış oldukları çalışmada konuyla ilgili bakış açısı üzerinde kooperatif başkanına karşı güvensizlik ilk sırayı, başarılı koopretifçilik örneklerinin olamyışı ikinci sırayı ve bilgisizlik üçüncü sırayı almıştır. Çizelge 11. Kooperatif örgütlerine bakış açılarının nedenleri. Bakış açıları Sayı % Kooperatifin genel işleyişini bilmiyorum 12 14.5 Kooperatif başkanına güvenmiyorum 35 41 Başarılı bir örnek hiç görmedim 37 44.5 34
3.5. Ürün İşleme Değerlendirme ve Pazarlama İle İlgili Bilgiler Üreticilerin %1 nin elde ettikleri ürünün tamamını sattıkları, %58 sinin ise üzümü pekmez, pestil ve kesmeye işledikleri tespit edilmiştir. Yapılan nitelikli görüşmelerde üreticiler, üzümü taze olarak satmanın daha karlı olmasına rağmen, ürünün nakliye ve depolama masraflarının yüksek olmasının bunu gerçekleştiremedikleri beyan etmişlerdir. Üreticilerin %27 ü pestilin, %10 u pekmezin karlı olduğunu düşünmektedir. Çüngüş yöresinin pestillerinin özellikle Diyarbakır ve çevre illerdeki damak zevkine uygun olması nedeniyle pazarda fiyat farkı olmasının bu tercihte etkili olduğu düşünülmektedir. Üreticilerin hiç birisi sözleşmeli üretim yapmamaktadır. Ürünü perakende olarak kendisi satan üreticilerin oranı %47.6 dır,bu durumun Çüngüş te ulaşım imkanlarının daha kısıtlı olmasından kaynaklanabileceği düşünülmektedir (Çizelge 12). Çizelge 12. Üzümün işleme, değerlendirme ve pazarlanması. Değerlendirme şekli Sayı % İşleme şekline göre karlılık Sayı % durumu Tamamını satıyorum 1 1.2 Taze 30 35.6 Aile içi tüketimden arta kalanı 24 Pekmez perakende olarak satıyorum 20 10 12 İşleyip satıyorum (pekmez, pestil, kesme, sirke) 58 69 Pestil 27 32.2 Şaraba işleyip satıyorum - Kesme 1 1.2 Cevap yok 5 5.8 Şaraplık 16 19 Pazarlama Şekli Sayı % Şözleşmeli üretim yapıyorum - Perakende olarak kendim satıyorum 20 23.8 Hale götürüp komisyoncuya satıyorum 15 17 Yerel toplayıcılara bağda satıyorum 49 58.2 35
4. SONUÇ Diyarbakır ili Çüngüş ilçesi üzüm yetiştiriciliği bakımından son derece uygun bir ekolojik yapıya sahiptir. İlçede çok uzun yıllardır yöreye adapte olmuş farklı üzüm çeşitleri ile üzüm yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bu çeşitlerin başında ülkemizin en kaliteli şaraplık üzüm çeşitlerinden olan Boğazkere gelmektedir. Son yıllarda ilçede bu çeşitler dışında farklı çeşitleri yetiştirme isteklerinin olduğu görülmektedir. Bu isteğin temelinde son yıllarda şaraplık üzümün satışı konusunda üreticilerin komisyoncuların insafına kalmalarından kaynaklandığı düşünülmektedir. Çüngüş yöresinde Ulaşım imkânlarının diğer yerleşim yerlerine oranla daha kısıtlı olmaları karı daha yüksek olan taze olarak üreticinin pazara doğrudan mal satışını engellemektedir. Bu olumsuzluklara rağmen üreticilerin bireysel hareket etmeleri ve bir kooperatif çatısı altında toplanmamalarının nedenlerinin ortadan kaldırılması gerekmektedir. Ayrıca, bölgede görev yapan Üniversite, Araştırma Enstitüsü, Tarım İl Müdürlüğü gibi kamu kuruluşları ile şarap fabrikaları ve üzüm işleme sanayi gibi özel sektör kuruluşları arasında üzüm üreticilerimiz, üretici birliklerimiz ve kooperatiflerimizin de dahil edilecekleri üzümün üretiminden pazarlanmasına kadarki tüm aşamalarda yaşanan sorunların çözümünü sağlayacak ortak projelerin yürütülmesinin gerektiği düşünülmektedir. Çüngüş 36