YALVAc; GELi~iM DERG'lSl Hazlran 2008/ Arabk 2008

YALVAc; GELi~iM DERG'lSl Hazlran 2008/ Arabk 2008

i<;indekiler - Prof.Dr. Baki Komsuoglu - Koyler ve Ogretmenler ArtIk Beraber Degil 1-2 Doy.Dr. Mustafa <;ETiNER 3-4 Prof. Dr. Baki KOMSUOGLU - II. Me~rutiyet'in Yiiziincii Ydmda Tiirkiye Uzerine Kaygdar 5-8 (1908 ve 2008) Prof. Dr. Bayram KODAMAN - Liderlik ve Atatiirk'iin Liderlik Ozellikleri 9-25 Biilent OZGOL - icra Yekilleri Heyetinin Kararlanna Gore Cumhuriyetin ilk Ydlarmda YabanCI Uyruklu Ogretmen istihdaml (1923-1940) 27-38 OmerAKDAG - Go~men Ye Slgmmaci Eylemlerinin Kavramsal Tamml Tarihsel Yonden Analizi 39-50 Kemal ARI - Denge Yakla~lml Ye Terazi Mekanizmasl: "Yurtta Sulh, Cihanda Sulh" ilkesi Uzerine '51-55 Murat YusufU<;AN - Muhasebe Meslek Mensuplarmm BakI~ Apslyla Meslek Yiiksekokullarmda Yerilen Muhasebe Egitiminin Yeterliligi: Bir Ara~tIrma 57-66 Osman TUGA Y, Muzaffer TEKiN, Nermin BASGOL - <;agda~ Maliyet Yonetimi Yakla~lmlarmm Firmalarm Rekabet Stratejileri A~lsmdan Onemi 67-84 Ay~e Gamze <;ift<;i, Sinan AYTEKiN - Beden Egitimi ve Spor Yiiksekokullannda Ogrenim Goren Ogrencilerin Umutsuzluk ve Boyun Egici Davram~ Diizeylerinin <;e~itli Degi~kenlere Gore incelenmesi 85-99 Murat TEKiN, Kemal FiLiz - Cep Telefonu Kullamcdannm Marka Kimligi Algllamalarma Yonelik Afyon Kocatepe Universitesinde Bir Alan Ara~tIrmasl 101-115 Oktay EMiR, Turker GOKSEL, Asuman PEKY AMAN

Yalvac Gelisim Dergisi Yzl: 1 Sayz: 1-2 Haziran/Aralzk 2008 Go«;men Ve Slgmmaci Eylemlerinin Kavramsal Tamml Tarihsel Yonden Analizi Kemal ARI- Ozet Tarihsel surey iyerisinde diinyada buyiik goyler ve slgmmaci eylemler vuku bulmu~tur. GOy alan bolgeler iyin bir tehdit unsuru olan bu durum, gunumuz dunyasmda da sona ermi~ degildir. Buna gerekye olarak goy veren cografyadaki anti-demokratik uygulamalar ve sava~lar omek gosterilebilir. Hem dunyada hem de tarihsel sureyte bu onemli sorundan fazlaslyla etkilenmi~ ulkelerden biri olan Turkiye'de ya~adlklan yerlerden suriilen insanlarla ilgili bir kavram karma~asl oldugu kesindir. Birle~mi~ Milletler Hukukunda kendi olu~um ko~ullanna gore aynhklar gosterebilen goyler iyin belirli tammlamalar yapilrru~tlr. Konuya kavramsal yakla~lml zorunlu kilan bu tammlamalar aylsmdan degerlendirildiginde, GOy ve slgmmacl olaylan belli olyulerde tasnif etmek mumkundur. Ancak bu kavramsal yakla~lm ve tasnifleme yoluyla, hem dunyada, hem de Turkiye'de goylerin karakterleri, boyutlan ve nitelikleri hakkmda bilgi verilebilmektedir. Ozellikle mubadele goyu,turkiye tarihinde gordugumuz goyler iyinde, kendine ozgu yonleriyle dikkat yekmektedir. Bu yah~manm amacl, genel goy sureylerinin kavramsal tammml yapmak ve Tfukiye tarihinde ya~anan goyleri bu kavramlar l~lgmda genel bir tamm yeryevesine oturtmaktlr. Bu yaplldlgmda Tfukiye'nin nufus topografyasl daha anla~i11rolacaktlr. Anahtar Kelimeler: Gar;, Gar;men, Siirgiinler, Miilteci, Zorunlu Gar; The Conceptual Definition Of Immigrant And Refugee Activities, Historical Analysis Abstract During history massive migrations and refugee activities have occurred in the earth. Since anti-democratic executions and wars this situation that is threatening for districts being exposed to migration has not finished yet. It goes without saying that both in Turkey -where was exceedingly effected of those significant problems- and World there is a confusion about people driven away from where they live. In the Law of the United Nations, there are some definitions for the migration which can be separated according to their own conditions. When we evaluate this question from this point of view it is possible to classify both immigration and refugee activities. This classification paves the way for giving information about dimension, quality and the character of the migrations both in Turkey and World. Within these migrations The Great Exchange particularly, is worth to note in Turkish History. Doy. Dr., Dokuz EylUl Universitesi, Atatlirk ilkeleri ve inklliip Tarihi Enstitlisu Mudurii, (kemal.ari@deu.edu.tr) http://www.yalvacgelisim.org 39

Yalvae Gelisim Dergisi Yzl: 1 SaYl: 1-2 Haziran/Arahk 2008 This work aims to expose the conceptual definition of the process of common migrations and with the help of this to classify and define the migrations in Turkish History. This will facilitate for us to comprehend the population topography of Turkey. Key Words: Migration, Emigrant, Expulsion, Refugee, Forced Migration Giri~ Tiirkiye, tarihsel siire<; i<;inde -onemli nitelik degi~melerine kar~lll- yogun bi<;imde go<;ve miilteci olgusunu ya~aml~ bir i.ilkedir. Bu temel olgu -ne yazlk ki- bugiin de degi~memi~, Tiirkiye'nin <;evresinde olu~an risk cografyasl ve bu riskin aglrhgl degi~tik<;e, go<;men ve miilteci sorunu <;okdaha onemli boyutlara ula~ml~ gori.inmektedir. Degi~en tarihsel siirece ko~ut olarak Tiirkiye'ye go<;men ve mi.ilteci olarak Ylgtlan insanlann saylsal oralll, hi<; de azalmaml~tir. Demokrasi, ban~, insan haklan ve ozgiirliikleri, bolgesel 'giivenlik gibi evrensel nitelikli ilkelerde ve uygulamalarda yol allllml~ gibi gori.inse de, insanhglll ortak iilkiisii olan bu kavramlarda kimi zaman goreceli ve <;ogu zaman da yapay bir gori.intii soz konusudur. Buna kar~lll kiireselle~en teror, yayglll yoksulluk ve a<;hk, salglll hastahklar; sel, toprak kaymasl, kurakhk gibi dogal afetler; kabile, mezhep, tarikat gibi toplum katmanlan araslllda vah~et ol<;iisiine varan ho~gori.isiizliik ve toplu oldiinnelere kadar giden ins an klylmlan go<;leri ve slglllmacl eylemlerini tetiklemi~tir. Devietieraraslllda talllk olunan payla~lm sava~lan, Sllllr otesi askeri miidahaleler ve kapah rejimlerde insan haklanna vurulan aglr darbeler gibi etkenlerle go<;men ve slglllmacl hareketleri eski donemlere gore nitelik ve boyut degi~tinni~tir. Goreceli de olsa insan haklan ve demokrasi ilkelerinde talllk olunan geli~meler nedeniyle, sorunun <;oziimii i<;in uygulanmasl gerekli yontemler <;ok daha karma~lk bir nitelik kazanml~tir. Go<; konusu bir iilke ve toplum i<;in yallllzca toplumsal, siyasal, ekonomik, kiiltiirel, yonetsel ve hukuksal bir sorun degildir. AYlll zamanda birey ve toplumlan ya~ama hakkl gibi temel insan haklanndan ve can giivenliginden yoksun blrakan <;okdaha kapsamh ve insani niteligi olan bir sorundur. Tarihsel siire<; degi~tik<;e, ulusal ve uluslararasl hukukun go<;men ve slglllmacl olgusuna yakla~lml da degi~mi~tir. Giiniimiizde go<;men ve slglllmacl sorunuyla kar~l kar~lya kalan toplumlar artlk soruna <;ok daha duyarh yakla~mak zorundadlrlar. Bu hem go<;men ve miilteci olgusunu kendi i<;inden gelen etkilerle tetikleyen ve ihra<; eden iilke ya da i.ilkeler i<;inhem de go<;mene ve mi.ilteciye kapllanlll a<;arak, onlan almak durumunda kalan iilke ya da iilkeler i<;in bir zorunluluktur. Bu siire<;lerde, uluslar arasl ili~kiler ivme kazalllr; go<;menlerin ve slgmmacllann peri~an gori.intiisii yazlh ve gori.intiilii medyada yer aldlk<;a iilkelerin imajl etkilenmeye ba~lar. Uluslararasl kurumlann basklsl giindeme gelir; bu basktlar derde deva olur ya da olmaz -ki <;oguzaman olmaz-; ama sonu<; ne olursa olsun, yeni gori.intiiye ko~ut olarak, soz konusu iilkelere doniik algtlamalar da degi~ir. Konunun en az bu yonii kadar onemli olan bir diger yonii de, go<;men ve miilteci olgulannlll, i.ilkelerin toplumsal, ekonomik, kiiltiirel ve siyasal yapllannda yol a<;tigl Ylklmdlr. Bu kanna~lk ve sanclh siire<;te uyum sorunlan da kendini gosterir. Bu zorluklar, yallllzca siireci gozlemleyen iilkeler ve uluslar arasl kurumlann goziinde bir imaj yitirili~i olarak kalmaz. Ger<;ekten de i.ilkelerin siyasal yaplsl zorlalllr; toplumsal sorunlan derinle~ir; ekonomik yiikii artar; ki.iltiirel uyum sorunlan katlalllr. Go<;men ve miilteci ihra<; eden i.ilkede niifus bo~almasl ya~alllr. Onemli i~ kollannda bo~luklar kendini gosterir. Bu giderek ekonomik bir geriye gidi~i yanlllda getirir. Go<;menlere ve mi.iltecilere kaptlanlll a<;an iilkeye de onemli bir ekonomik yiik binmi~tir; <;iinkii go<;menlerin ve mi.iltecilerin saghk, beslenme, bannma ve insani diger sorunlannm <;oziimii bu iilkeler i<;inaglr bir yiiktiir. Salglll hastahk riski artar; mimari dokunun, dogal 40 http://www.yalvacgelisim.org

Yalvac Gelisim Dergisi YLl: 1 SaY!: 1-2 Haziran/Arahk 2008 ve toplumsal yevrenin kirlenmesi gibi kentsel sorunlar kendini gosterir. Kiiltiirel yapl tekdiizeligini yitirir, karma~lk bir nitelik ahr. Toplumda kiiltiirel ye~itlenme yogunla~lr; buna ko~ut olarak gruplann davram~ kahplannda degi~meler gozlemlenir. Bu giderek siyasal siireylere etki edecek boyuta kadar uzanabilir. iy iye geymi~ halkalar biyiminde yok yonlii ve boyutlu sorunlarm etki alanmda goymen ve miilteciler ile yerli gruplar arasmda uyum siireylerinde zorlanmalar ortaya Ylkar. Sorun yalmzca belli saylda ki~inin kalklp, bir yere goy etmesi degil, deginilen yonlerdeki sonuylan ve etkileridir. Tekeli 'nin de belirttigi gibi; soruml salt niifusun mekiinsal daglhml aylslndan bakrnak yeterli degildir. Zor olan yonii, toplumsal sonuylanm kavramaktlr. Bu ise, devlet ve birey ili~kilerine egilen ba~ka baki~ aylsl getirmeyi gerekli kllmaktadlr1, GOymen ve miilteci sorunlannm bu denli duyarh bir yiizeyde algi1anmasl ve degerlendirilmesinde, 19. ve 20. yiizyi1da insanligm ya~adlgl biiyiik sava~lann ve bu sava~lann neden oldugu biiyiik trajedilerin etkisi vardlr. 1. Tarihsel Sure!; Diinya devletleri, I. Diinya Sava~l'na kadar, bu denli kapsamh goy olaylanyla kar~i1a~maml~lardl. Ozellikle 19. ve 20. YiizyI1 goymen ve miilteci olaylannda biiyiik patlamalara tamk oldu. Bu iki yiizyllda tamk oldugumuz goyler, nitelikleri ve yapi1an aylslndan, onceki donemlerde tamk olunan goylerden farkhhklar gosteriyorlardl. Daha onceki yiizyi1larda iilkeler, daha yok endiistriyel ve koloni olu~turmaya yonelik goy sorunu ile ilgilenmi~lerdi. Sanayi devriminin yarattlgl siireyler bu nitelikte goyleri, goy ettirmeleri ve miilteci olaylanm yaratml~tl. Daha onceki donemlerde ise, aglrhkh olarak siirgiin ve konargoyerlerin yerle~tirilmesine doniik eylemler goriilmii~tii. Yeni cografik ke~iflerle birlikte, yeni topraklara geyim kaynagl yaratmak amaclyla kitlelerin ve kiiltiirlerin goylerine tamk olunuyordu. Amerika'mn ke~fi ve Hint deniz yollannm a~llmasmdan soma, XVI. YiizyI1 ba~lanndan soma devam edip gelen koloni olu~turma yan~l birkay yiiz Yll soma yerini endiistriye dayanan bir somiirge anlayl~ma ve bunu me~rula~tlrmaya doniik siyasal ve ideolojik soylem ve uygulamalara blraktl. ingiltere, ispanya, Portekiz, Hollanda ve Fransa gibi iilkeler yogalan niifuslanna yeni yerle~me yerleri saglamak iizere somiirgeler kuruyorlardl. Bu iilkeler Kuzey ve Giiney Amerika'ya gemiler dolusu goymen yollaml~lardl. Franslzlar once Kanada'mn Quebec bolgesini ele geyirerek buraya insan yerle~tirmi~, daha soma Kuzey Afrika'ya uzanml~lard12. 19. yiizyjlm ba~mda geryekle~en Sanayi Devrimi ve hlzlanan ulusal devlet kurma ve olu~turma siireyleri, artan niifusu yerle~tirme zorunlulugu gibi etkenler, kendine ozgii nedenler ve etkiler yarattl. Boylece goyler Eren'in de belirttigi gibi, artan niifusun bir kismml kolonilere ve niifusu az olan ba~ka iilkelere yerle~tirmek ve kurulan kolonilerden Avrupa endiistrisine gerekli olan ham maddeleri saglamak gibi bir nitelik kazandl. Avrupa ekonomisini giiylendirme amaylan on plandaydl. Bunun yanmda Avrupa kiiltiir ve uygarhglm diinyaya yayma iilkiisii de vardl. Beyaz adam, kendisinin gerek fizyolojikantropolojik ozellikler gerekse kiiltiir olarak, otekilerden iistiin olduguna inamyordu. Bu inany kahplan onu, ba~ka cografyalan do gal yayi1ma ve geni~leme alam olarak gormesine kadar gitti. Bu lrkyl / somiirgeci bir yayi1ma eylemi ve yayllmaclhk ruhuydu. Yeni somiirgeci yakla~lmla, kendini bu inanca kaptlranlar, farkli cografyalara yalmzca niifusuyla degil, ideolojisiyle de gidiyordu. Bir kiiltiir ve ideoloji yaylhml on plandaydl. Sanayi devrimini geryekle~tiren ve endiistrile~en devletler, kendilerine bagh koloniler kurma arzusundaydllar. Bu arzu 19. yiizylh kapsadl, 20 yiizylla uzandl. 1846-1932 yi1lan I ilhan Tekeli, "Osmanh imparatorlugu'ndan Giiniimiize Niifusun Zorunlu Yer Degi~tirmesi ve iskan Sorunu", Toplum ve Bilim, Say!: 50 (Yaz, 1990), sa9. 2 Nermin Abadan-Unat, Bitmeyen Gar;: Konuk ikilikten Ulus-Otesi Yurtta~hga, Bilgi Universitesi yay., istanbul, 2002, s. 31. http://www.yalvacgelisim. org 41

Yalvac Gelisim Dergisi Yl!: 1 Say!: 1-2 Haziran/Arallk 2008 arasmda yakla~lk 18 milyon insan ingiliz adalanndan Kuzey Amerika, Avustralya, Yeni Zelanda, Guney Afrika ve Karaip adalanna go<; etti. 10 milyon italyan, 5 milyon Alman da bu donemde Avrupa 'Yl terk ederek ba~ka cografyalara yoneldiler. 1821-1924 arasmdaki yiiz yl1da toplam 55 milyon Avrupah deniza~lfl yollarla dii~iip kendilerine yeni bir yer se<;mi~lerdi. Bunlann 34 milyonu Birle~ik Amerika'ya yerle~meyi yeglede. Koloni siirecinde devletler kendilerine bagh yeni topraklar kazamyor, bu toprakta kendisine bagh koloniler olu~turuluyorlard!. Go<; edenlerin bin;ogu da yeni topraklann ekonomik <;ekiciligine kapllarak; yurt edinmek amaclyla kendi istek ve arzulanyla buralara go<; ediyorlard!. Go<; ettikleri yerde anavatanlanyla baglant1lanm kesmiyorlar ve anavatanlannm koruyuculugunu siirdiiriiyorlardl. Kaldl ki bu tarihlerde go<;ler bir ki~i hakkl olarak degil, ki~inin bagh oldugu devletin bir hakkl olarak goriiliiyordu. Gii<;lii olan devletler, kendi niifusu i<;in bir yayl1ma alam bulabilir ve oralarda kendisine bagh koloniler olu~turabilirdi. Bu tiir go<;ler, sonu<;ta hem ki~iye hem de aynldlgl topluma maddi kazan<; saghyordu. FranSlZ Devrimi'nden soma go<;ler <;e~itlenmi~, yogunluk kazanml~t1. Avrupa'dan kolonilere yapllan go<;ler bu donemde de durmadl. 1820-1890 Ylllan arasmda Avrupa iilkelerinden kolonilere giden go<;men saylsl 35 milyonun iistiine <;lkml~t1.eren'in de vurguladlgl gibi, bu kolonilere doniik go<;ler tarihinde bir rekor olu~turuyordu4. Oysa bu donemin yiikseltilen iilkiileri <;e~itlenmi~ ve <;ogalml~t1. Ekonomik ama<;h bu go<;lerin yam Slra, yiikseltilen yeni degerlerin sonucu olarak ortaya <;lkango<;ler de yard!. Yiikseltilen yeni deger, ulus<;uluk ve ozgiirliik<;iiktii. 19. Ye 20. yiizyllda yeni siyasal olu~umlar ortaya <;lkiyor, ulus<;uluk temelinde bi<;imlenmi~ devletlerin saylsl artlyordu. Ulusal devletler i<;in ozde~ / homojen niifus, ulusal varhgl berkitmek ve gii<;lendirmek i<;inde gerekli bir olguydu. Dlus devlet, aglrhkh olarak bir imparatorlugun biinyesinden kopmayl gerektiriyordu. Yeni kurulan ulus devlet, imparatorluktan yalmzca toprak olarak degil, iizerindeki niifusla da kopuyordu. Bu niifusun biiyiik ol<;iide yeni kurulan devletin etnik temeline dayanmasl, etnik-dinsel bir tutuculukla vazge<;ilmek bir ko~ul olarak goriiliiyordu. Bu ister istemez, etnik yapldaki tekdiizeligi ve ozde~ligi bozan diger etnik yapl1ara ve kiiltiirlere basklyl getiriyordu. Boylece, yeni kurulan ulus devletten imparatorlugun elinde kalan topraklara, ulus devletin etnik tiirde~ligini bozan kitlelerin go<;ii ya da go<; ettirilmesi / siirgiinii gibi siire<;ler ortaya <;lklyordu. Bunun bir de kar~l siireci vardl 0 da, imparatorluk topraklan iizerinde kurulan yeni ulus devletin "vatan" olarak gordiigii topraklara imparatorluktan yonelik kar~l go<;tii. Bu kar~l go<;iiyaratanlar, yeni kurulan ulus devletteki etnik yaplyla aym etnik ozelligi ve tiirde~ kiiltiirii payla~an insanlard!. Ozgiirliige kavu~tuklanm dii~iinerek, yeni devletlerine dogru go<; ediyorlardl. Boylece yeni kurulan devletler, kendinden olmayanlan siirgiin ederek ya da go<;e zorlayarak farkh etnik ve kiiltiirlerden kurtuluyor, buna kar~l imparatorlugun elinde kalan topraklardan, aym etnik ve kiiltiir temeline dayanan kitlelerin gelmesiyle ulus<;u kimligini ve yaplsml gii<;lendiriyorlard!. Bu siire<;lerde yitiren imparatorluklar, kazanan ise ulus devletlerdi. Yeni go<;lerin temelinde imparatorluktan aynlan ve yeni ulus devlete dogru go<; edenler i<;in kabartl1ml~ bir ulus<;u / dinsel ideoloji yard!. imparatorluga dogru gelenler ise, aym iilkiiye ve ideolojik duru~a sahip olmamakla birlikte, ya~adlk1an acl1ann ve psikolojik travmalann da etkisiyle keskinle~iyorlardl. 0 an edilgen duygular altmda olsalar bile bir sure soma yaygm bir ulus<;u kimligin mayasl olmanm gii<;lii bir adayl konumunda bulunuyorlardl. Bu giderek, ulus<;u dalgalann etkisinden zarar gorenlerin de ulus<;u kimlige yonelmeleri gibi bir siyasal duru~u ve tavn besledi. 3 A.g.e., s. 31. 4 Ahmet Cevat Eren, Turkiye'de Gar,:ve Gor,:menMeseleleri; Tanzimat Devri jlk Kurulan Gor,:men Komisyonu, C;zkarzlan Tuzukler, istanbul, 1966,s. 12-13. 42 http://www.yalvacgelisim.org

Yalvac Gelisim Dergisi YlI: 1 SaYl: 1-2 Haziran/Arahk 2008 Yaygm ideolojik amayh goyler ve ulusyu siyaset ve tavlrlar koloni temeline dayanan goyleri de baltaladl. Giderek koloni kurma donemi sona erdi. Somfugecilik yan~mda guylu nitelik deg;i~mejeri ya~andl. Bu nedenle giiylu devletler, ulusyu ve ozgurliikyu du~iincelerle iy iye geymi~ bir siyasal ortamda kozlanm payla~mak iyin buyiik ve kapsamh sava~lara girdiler. A~agl yukan Birinci Dunya Sava~l 'nm sonuna kadar bu siirey sfudii. Birinci Diinya Sava~l'ndan sonra daha keskin bir ideoloji ve siyasal istenylerle ortii~en goyler bu yaplya eklendi. Cografik ke~iflerle ba~layan, kolelik ve sozle~meli i~yilik gibi sureylerle halkala~an goylerle sanayile~en Avrupa, neredeyse Uy yiizyllboyunca diinyanm goy eylemlerine ve miiiteci olaylanna yon verdi. II. Diinya Sava~l goymen konulannda kesin bir doniim noktasl olu~turdu. Eskiden var olan niifus hareketlerinin bir klsml bu donemde nitelik degi~tirdi. Yeni goymen statiileri kendini gosterdi. Her bir ya da birkay olayla gozlemlenebilen degi~ik karakterli goymen ve miilteci olaylanna tamk olundu. Her bir siirey, kendine ozgii nedenlerden etkilenerek olu~uyordu. Siirgiinler ve kovulanlar (expulsion) eski donemde de var olan uygulamalardl. Stalin doneminde Tiirkler, bu uygulamanm en belirgin omeklerini olu~turuyorlardl. Bunun yam Slra anla~malara dayanan goy olgusu (convension refugies) ya~anabiliyordu. Uluslararasl goy siireyleri (international refugies) gozlemlenebiliyordu. Bir risk kar~lslnda bulundugu cografyadan tahliye edilerek yeri degi~tirilenler (evacues) vardl. Bunlann yam Slra ulusal goymenler (national refugies), miilteciler (emigrens), siyasi slgmmaci1ar (politische emigrent), geri gelenler, yurtsuzlar, devletsizler gibi kavramlar ve bu kavramm ortii~tiigii olaylar ve siireyler bu yeni donemde gozlemlenebilen 019u1ardls. Once 19. YiizYllda aglrhkh biyimde gozlemlenen ulusyuluk sfueci ve bunun sonucunda ya~ananlar ile iki diinya sava~l arasmda ve sonrasmda kitleler, bulunduklan topraklarda etnik antima kadar uzanan yok edilmelerle kar~l kar~lya kahyorlardl. Musevilere yonelik Alman soykmml, Stalin donemi Sovyetlerinin Kmm Tiireleri 'ne donuk katliamlan bunlann iki omegidir. Her bir olaym elbette kendi iyinde nedenleri ve sonraki olaylar iizerinde etkijeri vardl. Kitleler yok olma tehlikesi kar~lslnda ya kitlesel ya da bireysel olarak, daha ya~anabilir ajanlara goy etmek zorunda kahyorlardl. SayI1an on milyonlan a~an ki~ilerin yer degi~tinnesi ve geli~en medya olanaklan ve ileti~im ile bunlann koili goriinililerinin kamuoylan tarafmdan gozlemlenebilir olmasl konuyu daha "akiliel" bir hale getirmi~ti6. 1949 yi1mda Birle~mi~ Milletlere bagh olarak kurulan Birle~mi~ Milletler MiiIteciler Yiiksek Komiserligi 'nin (UNHCR) yah~malanyla, soruna yok daha sistematik ve bilimsel olyiitlerle yakla~ma olanagl ortaya Ylktl. Diinya bu kurumun yah~malanyla en azmdan bu kitlesel ya da bireysel yer degi~tirmelerin, diinya ve bolgeler arasmda giivenlik, ban~ ve refah konulannda olu~turdugu riskleri hesaba katarak, goymen ve miilteci sorunlanna daha duyarh yakla~mak geregini duydu. 2. Kavramlar Biitiin bu aymmlara kar~m, giincelligini hep koruyan en akiliel iki kavram "gar;men" ve "millteci" kavramlan oldu. "Gar;" sozciigiiniin ingilizce kar~lhgl "Migration "dur. GOyii ya~ayan ki~i, yani goymen iyin kullamlan deyim ise "emigrant"tlr. Eski Tiirkye'de goy "hicret"; goymen de "muhacir" sozcukleriyle anlatilmaktadlr. GOy kavrammm yok boyutlu karma~lk 5 A.g.e., s. II. 6 A.g.e., S.6. http://www.yalvacgelisim.org 43

Yalvac Gelisim Dergisi Y1I: 1 SaVl: 1-2 Haziran/Arahk 2008 yapisi, goye ili~kin tammlarda ye~itlilige neden olmaktadlr. Bu ye~itlilige, goy hareketlerinin smiflandmlmasmda da rastlanmaktadu. GOymen sozciigii ile genellikle kan~tmlan bir diger deyim miilteci (refugee) sozciigii, yok daha ozel bir alam ve eylemi anlatir. GOymen "emigration / emigrant" ve miilteci "refugier" terimleri de uluslararasl literatiirde birbirinden farkhdlr. Tiirkiye'de de goymen / muhacir sozciigiiniin her zaman aym anlamda kullamlmadlgl goriilmektedir. Cevat Geray'm saptamasma gore; bir ba~ka iilkeye donmemek iizere gidenler "go9men" olarak tammlanml~tir. Sonradan "i$ bulup 9alz$ma ogesi" de buna eklenmi~tir. Ancak i~ bulmak iyin bir iilkeye gidenlerin arayl~lanmn yam Slra, gezi amayh bir iilkeye giderek orada i~ bulup kalanlar da yard!. Ortaya ylkan her bir yeni durumla ilgili olarak, kavramlann yeniden yorumlanmasl zorunlulugu dogdu. 1924 Yllmda Roma'da toplanan goyler kongresinde "go9men" deyimi, i~ bulmak amaclyla kendi oz memleketlerini terk edenle buna e~lik eden ya da onceden gidip yerle~en birinin yamna sonradan yanma gelen kimse olarak tammlanml~ti. 1932 yilmda Cenevre'de toplanan kongrede ise goy olgusunu ya~ayanlann durumu, bu yer degi~tirmenin suresi baklmmdan irdelendi. Boylece "ge9ici" ve "siirekli" goymen aymml yaplldj. Var olan statiilere gezmek amaclyla yer degi~tiren turistler, bir Ylldan az bir siireyle geziye ylkanlar, geyici goymenler, siirekli goymenler gibi kavramlar da eklendi. Temelde, her iki eylem yani goymen ve miilteci deyimleri, bireyin ya da kitlelerin bir yerden ba~ka bir yere gitmesini anlatiyor gibi goriinseler de aralarmda koklii bir i~levsel farkhhk vardlr. GOy ve goymen terimleri, iltica ve miilteci kavrammdan yok daha geni~ bir i~leve sahiptir. Birinci deyim ve eylemde, kesin olarak bir zorlama olmasma gerek yoktur. Zorlama ogesi olabilecegi gibi; bir bireyin ya da toplumun yogunlukla kendi arzusuyla yer degi~tirmesini, yani kendi arzusuyla goy etmesini de ifade eder. Miilteci terimi ise bireyin ya da toplumun, kendi istegi dl~mda, bir takim zorlaylcl etkenler nedeniyle goy etmek durumunda kall~ml anlatir. Yine de bu tammlamamn yeterli olmadlgl aylktir. Bu miilteci teriminin arkasmda, mutlaka eylemli bir zorlamanm bulunmasl gibi bir nedenle aylklanabilir. Oysa goylerde her zaman eylemli bir zorlamada bulunmak soz konusu olmayabilir. Birey ya da toplum siyasi, ekonomik, kiiltiirel ya da eylemli / fiili bir biyimde fiziki ve psikolojik anlamda baski, ki~i hak ve ozgiirliiklerine saldm yaplldlgmdan, kendi can, mal, namus giivenligini saglamak amaclyla, ba~ka bir yere gidip yerle~meyi dii~iiniir ve bunu eyleme donii~tiiriir7. "Miilteci"; lrkl, dini, milliyeti belli bir sosyal gruba mensubiyeti veya siyasi gorii~leri nedeniyle zulme ugramaktan hakh nedenlerle korkan ve bu nedenle vatanda~l oldugu iilkenin dl~mda bulunan ve bu iilkenin korumasmdan yararlanamayan veya bu korku nedeniyle yararlanmak istemeyen ki~idir8. Miilteciler deyimi, BMMYK'nun kurulu~ yasasmda, IrkI, dini, milliyeti ya da siyasal gorii~ii nedeniyle zuliim gormekten hakh sebeplerle korkan, vatanda~l oldugu iilkeye donmek istemeyen ya da donemeyen ki~iler olarak tammlanmaktadlr9. Bu durumda bulunan ki~iler, miiltecilerin statiisiine ili~kin BM belgelerini veya bolgesel diizenlemeleri imzalayan hiikiimetlerce ve Yiiksek Komiserlik tiiziigiinde yapilan tamma gore, BMMYK tarafmdan "miilteci" kabul edilirlerlo Bu tamm, evrensel hukuk kurallan yeryevesinde belirlenmi~ ve miiltecilerin statiisiinii anlamaya doniik bir iyerik ta~lr. Genel olarak, insanlann temel haklftlml ve fiziksel giivenliklerini vatanda~l olduklan iilkelerin hiikiimetleri korur; fakat miiltecliertammlan aylsmdan, vatanda~l olduklan iilkenin korumasmdan yararlanamamaktadlrlar. Bir ba~ka deyi~le 0 iilke tarafmdan korunmak istenmemektedirler. Miilteci giivenli slgmma hakkma 7 Ag.e., 8.7. 8Miiltecilerin Hukuki Statiisiine ili:jkin 1951 Sozle:jmesi: Miiltecilerin Korunmasl (Sorular, Yamtlar), Ankara, t.y., 8.3 9 SaYllarla BMMYK (UNHCR), Ankara, 1998, 8.2 10 A.g.e., 8.5. 44 http://www.yalvacgelisim.org

falvac Gelisim Dergisi fzl: 1 SaY!: 1-2 Haziran/Aralzk 2008 sahiptir. Bununla birlikte, uluslararasl korumanm kapsaml fiziksel giivenlikle smlrll degildir. Miilteciler her bireyin belirli temel haklan da dahil olmak iizere, yasal ikamet sahibi her yabancmm yararlandlgl haklann aylllsma ve temel yardlmlara sahip olabilmektedirler. Yani miilteciler dii~iinme ve hareket ozgiirliigu, aynca i~kence ve kiiyiik dii~iiriicii uygulamalardan korunma ozgiirliigii dahil, temel medeni haklara sahiptirler. Ekonomik ve sosyal haklar, diger bireylere oldugu gibi miiltecilere de uygulalllr. Her miilteci, tibbi yardlmdan yararlanabilir. Her yeti~kin miilteci yah~ma hakkma sahiptir. <;::ocukmiilteciler okuma hakkmdan mahrum blrakllamazlar. Kimi iilkeler, bu haklarda klsltlamalar yaratabilirler; bu durumda uluslararasl kamuoyunun bu aylgl kapamasl arzulanmaktadlrll. Miiltecilerin yogu, biiyiik bir baskl altmda olduklan iyin vatanlanlll terk ederler ve ko~ullar elveri~le hale gelir gelmez, geri donmek isterler. GOylerin ve miilteci hareketlerinin temelindeki ana etkenler, bu iki eylemin niteligi iizerinde etki blrakabilirler. Boyle oldugu iyin goy siireyleriyle ilgilenmek, yallllzca tarihin bir ara~tirma alalll olarak goriilemez. GOy toplumlann sosyo-kiiltiirel, ekonomik, politik yapllan ile dogrudan ili~kili geni~ boyutlan olan bir olgudur. Bu nedenle sosyal antropolojiden toplumbilime; siyaset biliminden hukuk bilimine ve daha pek yok alanla ilintili yonleri vardlr. Kent bilimi, mimarhk, yerel yonetimcilik, insan ve doga cografyasl, topografya, tip tarihi, toplum miihendisligi, uluslar arasl ili~kiler, niifus bilimi, istatistik, psikoloji, edebiyat, ekonomi gibi daha sayllabilecek pek yok bilim dah, dogrudan bu alanla ilgili yah~ma geregi duyarl2 DolaYlSlyla bir goy siirecini yallllzca tarihsel siirey aylslndan ele ahp irdelemek yeterli olmaz. Biitiin bu uzmanhk alanlannm verileri, boylesine onemli etkileri ve yonleri olan konuyu irdelemek iyin oniimiize sonuylar sunar. Omegin cografya aylsmd~m goy, sadece mekan degi~ikligi olarak yorumlalllr. Oysa demografi aylsmdan goy eden ki~ilerin saylsl onem kazanmaktadlr. Ekonomi, goy olgusunu bir iiretim etkeninin ve birikiminin, bir iilkeden diger iilkeye geyi~i olarak ele almaktadlr. Sosyal psikoloji goy siirecini dogu~u, geryekle~mesi ve etkileri aylsmdan ve daha yok da grup ve toplum boyutundaki psikolojik etkileriyle irdelemektedir. Toplumbilim ise giiniimiizde goy olgusuna en geni~ perspektiften bakan bilim dah durumundadlr. GOyiin yaratacagl sosyal hareketlilik, uyum siireyleri, goyiin nedenleri, goy kararlannm olu~umu, goy siirecindeki aylklama evreleri ve sonuylan ile bunlarm kaynak iilke ile goy edilen iilke halkl iizerindeki etkileri sosyolojinin ilgi alalllna girmektedir13 Bu ayldan bakildlgmda goyiin talllmml, yallllz bir yer degi~tirme olarak algllamak son derece yallllticldlrl4. Biitiin bu sayilan disiplinler aylslndan goy siireyleri pek yok bilim dah iyin bir laboratuar goriintiisii ortaya koymaktadlr. Burada dikkati yeken konu, goy eylemine katilan ki~inin ya da ki~ilerin, bu eyleme yonelme nedenlerinin farkhhklar ta~lmasldlr. GOy eylemini ya~ayan ki~i, ekonomik bir temele dayanabilecegi gibi toplumsal, kiiltiirel, siyasal bir nedene de dayanabilir. istege bagh olabilecegi gibi, istem dl~l da olabilir. istege baghhkta, ku~kusuz ki~inin ne olyiide goniillii biyimde goye yonelip yonelmedigi de onemlidir. istem dl~l bir nedene dayandlgmda da, bu etkenlerin niteligi, goy kavrammm niteligi iizerinde de dogrudan etkili olabilmektedir. GOy, uluslar arasl bir antla~maya dayanarak, isteme uygun olabilir. iki ya da birden fazla ulus bir araya gelerek sllllrlann ayllmasma ve genellikle ekonomik amayh olarak, bireylerin ya da gruplann yer degi~tirmelerine olanak saglayabilirler. Boylece ki~inin kendi ozgiir istencine dayanan serbest ya da goniillii goy gibi bir siirey ortaya Ylkabilir. Bu durumda ortaya ylkan yer degi~tirme serbest ve goniillii goytiir (voluntary migration). II Miiltecilerin Hukuki Statiisiine ili:jkin 1951 Sazle:jmesi... sa. 12 Mustafa Mutluer, Uluslar arasz Gar; ve Tiirkiye, istanbul, 2003, s.9. 13 Mehmet Fikret Gezgin, i$giicii Gjjrii ve Avusturya 'daki Turk i$rileri, i. U.iktisat Fak. Yay., istanbul, 1994, 5.14. 14 Cerna! Yall(m, Gar; Sosyolojisi, Ail! YaymcIilk, Ankara, 2004, s.12. http://www.yalvacgelisim. org 45

Yalvac Gelisim Dergisi Yd: 1 SaYI: 1-2 Haziran/Aralzk 2008 Ku~kusuz bu yer degi~tirmeler anhk ve kisa siireli yer degi~tirmeleri kapsamaz. Birle~mi~ Milletlerin yakla~lmma gore, bir siirecin g09 sayllabilmesi i9in bireyin ya da grubun, bir Ylh a~an bir siireligine yer degi~tirme durumu soz konusu olmahdlr. Ancak, bu yer degi~tirme eylemi, serbest ve goniilliiliik ilkesinin dl~mda, zorlama durumuyla ortaya 9Ikml~sa, daha kisa siireli siire9ler de g09 kapsaml i9ine girmektedir. isten9 dl~mda zorlama ile ortaya 9lkan g09lerin temelinde genellikle sava~lar, sava~ siirecinde ya da sonrasmda talllk olunan niifus aktanml vardlr. Bireyler genellikle etnik, dinsel, siyasal ya da dii~iince farkhhklan nedeniyle baskilarla kar~lla~lrlar; etnik antlma kadar dayanan degi~ik dozlarda ~iddet uygulamasl ortaya 9lkabilir. Bu risk ortaya 91kmca, istem dl~l, zorlaylcl etkenlere dayanan g09 hareketleri goriiliir. Birey ya da gruplar, bulunduklan yerden gii9le siirgiin edilebilirler. Bu durumda kar~lla~llan g09, zorunlu g09m (forced migratzon/. ',115 Slgmmaci kavraml uluslararasl hukukta talllmianmaml~tlr. ~ogu zaman miilteci terimi ile kan~tmlan bir deyim olarak kar~lmlza 9lkar. SlgmmacI, kendisine giivenli bir yerle~im alalll bulunana dek, korumasllla Slgllldlgi gii9 tarafmdan kendisine koruma saglanmasl anlamma gelen bir deyimdirl6 iltica etme hakkl ve bunun sonucu miilteci durumuna dii~me hukuki bir statuniin kazalllimasmi gerekli kllar. Slgmma hakkl ile slginmaci olmak ise, hukuki bir statu kazallllmasllldan daha 90k, fiili ve slglllilan iilkenin yasalanndan miilteciler gibi yararlalllimasmi ongormeyen klsa siireli bir bannma durumunudur17 SlgmmacI, 'miilteci statusiinii almaya yonelik ba~vurusu heniiz karara baglanmaml~ ki~ilerdiri8. Ulkelerini terk ettikten sonra, ba~ka bir iilkede miilteci statusii ba~vurusunda bulunan ve ba~vurulan karara baglanmaml~ olanlardlr. Bir ba~ka kategoride yer alan kitle de "Yerinden Edilen jnsanlar" dlr. Bunlar da miilteciler gibi evlerini terk etmeye zorlanml~, fakat iilke sllllrlanlll a~amaml~lardlr. Giiniimiiz diinyasmda yerinden edilenlerin sayislmiiltecilerden fazladlf. BMMYK'nun bunlarla ilgili hukuki anlamda sorumlulugu yoktur. Ancak fiili durumlar i9in bazl yiikiimliiliikler de yiiklenmi~tir. Afganistan, Angola, Azerbaycan, Bosna-Hersek, Hlrvatistan, el Salvador, Etiyopya, Giircistan, Irak, Liberya, Mozambik, Nikeragua, Ruanda, Rusya Federasyonu (Daglstan, ingu~etya ve Kuzey Osetya), Sierra Leone, Somali, Sri Lanka, Sudan ve Tacikistan'da bu olgu goriilmii~ ve buralarda BMMYK gorev iistlenmi~tiri9. Gorev alanllla girmemesine kar~m, BM Genel Kurulu'nun yardlm ricasl.iizerine yerinden edilmi~ 4,5 milyon ki~i Miilteciler Komiserliginin yardlmllli istemi~tir20. Miilteci olarak bir iilkeye SIgman ki~inin, sonradan uluslararasl korumaya muhta9 duymadlgl anla~lhrsa, Slllir dl~l edilebilir21 Bunun yam Slfa; cinayet dahil sava~ su9u i~leyen ki~iler ve askerler miilteci olamaz. Yoklama ka9aklan, yetkililerin yonlendirdigi bir siyasi su9 yoksa miilteci slfatl alamaz. Siyasi su9lu olanlar, bir zuliim korkusundan ka9lyorsa miilteci olabilir; ama, adi su9lular, adil yargllamadan ge9mi~lerse miilteci olamazlar. Kadllllar, cinsiyetlerinden, etnik veya dini sebeplerden dolayi aymma tabi tutuluyorlarsa miilteci olabilirler. Yine iilkesinde kendinin ya da klz 90cugunun 15 Ahmet Y. G6kdere, YabanCI Ulkelere j~gucu Alaml ve Turk Ekonomisi Uzerine Etkileri, Tiirkiye i~bankasl yay., Ankara, 1978, s.lo 16 Kate Jastram, Marilyn Achiron, Multecilerin Korunmasl: Uluslararasl MUlteci Hukuku Rehberi,' Parlamenterler kin El Kitabl, BM Miilteciler Yiiksek Komiserligi (BMYK) Ofisi ve Parlamentolararasl Birlik Ortak yay., Ankara, 2001,s.15. 17 M. Tevfik adman, Multeci Hukuku, A.V Siyasa1Bilgiler Fak. yay., Ankara, 1995, s.189. 18 Mehmet Ozcan, Avrupa Birligi Slgmma Hukuku,Ortak Bir Slgmma Hukukunun Ortaya <;lkl~l, Uluslararasl Stratejik yay., Ankara, 2005, s. 23. 19 Miiltecilerin Hukuki Statusune jli~kin 1951 Sozlesmesi..., S.6-8. 20 Saydarla BMMYK (UNHCR)..., S.6 21 Multecilerin Hukuki Statiisiine jli~kin 1951... s.9. 46 http://www.yalvacgelisim.org

Yalvac Gelisim Dergisi Yzl: 1 SaY!: 1-2 Haziran/Aralzk 2008 siinnet edileceginden korkan bir kadm ya da cinsel tercih nedeniyle bir zuliimden korkan ki~i miilteci olabilir22. Diger onemli bir grubu da vatanslz ki~ilerdir. Vatanda~hk hakkl, uluslararasl hukukta genel olarak tammr ve ba~ka haklann dogmasma neden olur. Vatanslzhk sorunu, son zamanlarla eski Dogu Blogunda kotii bir durum alml~tlr. Vatanslz Ki~ilerin Azaltllmasma ili~kin 1961 Sozle~mesi, ki~inin Irkl, etnik, dini veya siyasi kokeni nedeniyle vatanda~hk hakkmdan mahrum blraki1mayacagml belirtir. Toprak devri sonucu insanlann vatanslz kalmalarma engel olmak iyin kisaca bazl onlemleri tammlar. Bir iilkede dogan ve ba~ka tiirlii vatanslz olacak ki~ilerin vatanda~hk alabilmesini saglamak iyin kurallar koyar. Sadece 19 devletin taraftar oldugu 1961 Sozle~mesi, bir BM kurumunun sozle~me yeryevesinde ba~vurulara bakmasml ongormii~, ancak bu yonde bir kurum asia kurulmaml~tlr23. Ulkelerindeki insan haklan ihlallerinden kaymayi ba~arsalar da miiltecileri, slgmma talep ettikleri iilkelerde yeni sorunlar bekleyebilir. Cinsel ~iddet, somiirii ve diger saldm tiirleri biryok miiltecinin ba~ma gelmi~ olaylardlr. Biiyiik ~ehirlerde, uzak kamplarda ve smlr bolgelerinde gorev yapan BMMYK yah~anlan, miiltecileri fiziksel saldmlara kar~l koruma saglamak ve tehlikeyi en aza indirmek iyin yaba harcarlar24. BMMYK koruma roliiniin yam Ira, acil durumlarda bannak, su, glda, saghk ve tlbbi bakim saglanmasml koordine ederek, miiltecilere yardlm yapar. BMMYK'nin kurulu~una ve faaliyet alanlannm belirlenmesine kadar geyen siirede, onemli adlmlar atllml~tl. Bu atlhmlann atllmasml gerekli kilan en onemli etken hiy ku~ku yok ki, 20. YiizYllla birlikte goy ve goymen sorunlannm yok biiyiik bir boyuta ula~maslydl. GOyiin mekanla ilgili boyutunda da iki kavram on plana Ylkar. Bunlardan birisi iy goy/ (immigration) digeri de dl~ goytiir /(emigration). 3. Tiirkiye'ye Uzerine Genel Bir Degerlendirme Birle~mi~ Milletler orgiitii kurulana dek, goy ve miilteci konulanyla ilgilenen, uluslar arasi yaptmml ve gorev alam olan bir kurulu~ yoktu. Bu yaptmm deyimi, goreceli bir deyim olarak algi1anmahdlr. Her iilke, goymen ve miilteci konulannda ve bu kavramlara eklemlenebilecek diger kavramlarla ilgili diizenlemeyi kendi iy mevzuatma gore yapma hakkma sahiptir. Buna kar~m, Avrupa Birligi'nin olu~an ortak ilke ve yasalan, Tiirkiye gibi iilkeleri kendi iy yasalanm yeniden gozden geyirmeye zorlamaktadlr. Var olan yasalara gore Tiirkiye goymen ve miilteci konulanndaki diizenlemelerini 2510 saylh iskan Kanuna gore yapmaktadlr. Bu yasaya gore Tiirkiye 'yi ilgilendiren goy; "Turk soyundan olup, Turk kiilturune bagh ki~i veya ki~ilerin yerle~mek amaczyla iilkemize gelmesi" olayldlr25. Bu siireyte yer alan ki~i goymendir. Tiirkiye Cumhuriyeti Devleti'nden herhangi bir maddi yardlm talebinde bulunmadan kendi olanaklan ile Tiirkiye'ye yerle~erek Tiirk vatanda~hgma geymek isteyen Tiirk soylulara "Serbest Goc;men ", bir aile veya biiyiik kitleler halinde Tiirkiye'ye getirilerek, Tiirkiye'de ya~amml siirdiirecek, maddi ve sosyal imkanlan devlet tarafmdan belirli bir siire kar~llananlara da iskanh GOymen denilmektedir. 22 Ag.e., S.9-11. 23 A.g.e., S.18-19. 24 Miilteci/ere Yardzm: BMMYK'ne Giri~, UNCHR Tiirkiye Temsilciligi yay., Ankara, t.y., S.ll. 25 Diistur, "2510 sayzlz jskan Yasas" Tertip: 3 Cilt: 15 Sayfa: 460. http://www.yalvacgelisim.org 47

Yalva, Gelisim Dergisi Ytl: 1 Sayz: 1-2 Haziran/Aralzk 2008 Biitiin bu kavramsal a9lklamalardan sonra Tiirkiye'nin son 9agda ya~adlgl g09 ve miilteci olaylan iizerine neler soylenebilir? Tiirkiye'nin iki yiizyll boyunca kar~l kar~lya kaldlgl g09men sorununda temel etken zorla siirgiin ve g0ge zorlamadlr. istem dl~l ve ~iddete dayanan yonleri vardlr. Ozellikle Balkanlar'da ulusal devletlerin kurulu~u siirecinde, etnik antlma kadar giden ~iddet eylemi ortaya 9lkml~tlr. Ki~iler bir basklya ugrayarak, ya~adlklan topraklardan kopanlml~lardlr. Ellerindeki mallar almml~, a9lk ~iddete maruz kalml~ ve dogup biiyiidiikleri topraklardan, ba~ka cografyalara siiriilmii~lerdir. Bu siirecin ortaya koydugu g09leri, "refuger" teriminin igerigine uygun bi9imde nitelendirmek yamltlcl olmayacaktlr26. Bir yazann saptamasma gore, Tiirkiye niifusunun % 48'i Tiirkiye dl~mdan gel en Tiirklerden ve onlann devaml olan ku~aklardan olu~maktadlr. Bu durum ister istemez Tiirkiye'de niifus politikasml belirleyen bir faktordiir27. Geray bir ara~tlrmasmda Tiirkiye'ye her Yll 26.015 ki~inin g09men, miibadil ve slgmmacl geldigini belirlemi~tir28. Boylece, 1923-1970 Ylllan arasmda Tiirkiye'ye g09men, miilteci ve miibadil olarak gelenlerin saylsl 1.249.641 'dir29. 1923-1970 arasmda Yunanistan'dan Tiirkiye'ye gelen g09menler ve miibadillerin saylsl yakla~lk olarak gelenlerin i9inde %34 gibi onemli bir rakaml bulmu~tur. Bunlann 90gunlugu, Yunanistan ile Tiirkiye arasmda, Lozan Antla~maSl uyannca gergekle~tirilen niifus miibadelesi dolaylslyla gelenlerden olu~maktadlr30. 1923 Tiirk Rum Miibadele Anla~masl ile Tiirkiye'ye getirilenler ve Tiirkiye'de uluslar arasl antla~ma uyannca yerle~imi saglananlar, zorunlu ve istege bagh olmayan g09ler kategorisinde ele ahmp irdelenmektedir. Bu yogun zorunlu g09lerin, slgmmacl ve miilteci olgulanmn toplumbilim, siyaset ve uyum siire9leri a91slndan sorgulanrnasl ozellikle gereklidir. <;iinkii goniillii olmayan zorunlu yer degi~tirme olgusunu ortaya 91karan etkenler vardlr. Bu etkenlerin, degi~ik bilimsel yontemlerle ara~tlfllmasl gereklidir. Konuya toplumsal temelde bakmca ortaya bu degerler 9lkmasma kar~m, g09ii ya da miilteci olgusunu bire bir ya~ayan birey a9lsmdan bakmca farkh sonu9lara ula~mak miimkiindiir. Burada dikkati geken ~ey, bireyin ekonomik ve toplumsal statii atlama istegi dl~mda, g09men, miilteci ya da slgmmacl statiisiiyle bir ba~ka toplumsal yapmm i9ine katllmasl siirecinde ortaya 9lkan uyum sorunudur. Ashnda bu kavram, bu boyutta da birka yoniiyle incelenmeye gereksinim duymaktadlr. Sorunu yaratan en temel olgu, bireyin istemeden g09 etmek zorunda kalmasl ve dogdugu, biiyiidiigii toplumsal ve dogal ortaml terk etmesidir. Tekeli, goniillii olmayan yer degi~tirmelerin ii9 tiirlii kaynagl olabilecegini belirtmektedir. Bunlar devletin belli ama9lanm saglamak i9in g09 zorunlulugu, sava~lar ve dogal afetlerdir. Ona gore, bu nedenlerden ilk ikisinin, dogrudan devlet faktoriiyle bir ili~kisi vardu. U9iincii nedende devletin bir etkisi olmamakla birlikte, sorunun 90ziim siire9lerinde devletin etkisiyle bireyin kar~l1a~mamasl olanakslzdlr. Bu yakla~lma gore, zorunlu yer degi~tirmelerinde siirekli olarak olgunun bir yanmda birey, bir yanmda devlet bulunrnaktadlr31. Sonul; Devlet kavraml, tarihsel siire9 i9inde degi~mi~tir. Devlet kavranuna yakla~lmda farkhhklar kendisini gostermi~tir. Oz degi~mese de nitelik degi~tiren devletin, g09men ve 26 Ahmet Cevat Eren, Turkiye'de Gar; ve Gar;men Meseleleri..., s. 7. 27 ismet ParmakSIZoglu, "Tiirkiye ve Dl~ Tiirkler", Turk Kulturu, VI/65 (1968), s.34. 28 Cevat Geray, "Tiirkiye'de Go<;:men Hareketleri ve Go<;:men Yerle~tirilmesi", Amme idaresi Dergisi, III/4 (AralIk, 1970), s.12. 29 Cevat Geray, a.g.m., s.13; <;:izelge:iv. 30 Konu i<;:inbkz. Kemal An, BuyukMubadele, TUrkiye'ye Zorunlu Gar; (1923-1925), Tarih VakfI Yurt Yay., 4. baski, istanbul, 2003. 31 ilhan Tekeli, "OsmanlI imparatorlugu'ndan Giiniimiize Niifusun Zorunlu...", s.49-50. 48 http://www.yalvacgelisim.org

Yalvac Gelisim Dergisi Yzl: 1 Sayz: 1-2 Haziran/Aralzk 2008 miilteci konulanna <;aglnlll degerlerinin penceresinden bakmasl ka<;lnl1mazdlr. Bu durumda, giiniimiizdeki go<;men ve miilteci sorunlannln, ge<;mi~ yiizylllardaki gibi algilanmasllla olanak yoktur. Tiirkiye, go<;men ve miilteci hareketleri konusunda zengin bir tarihe sahiptir. Ar~ivlerde bu siire<;lerle ilgili yogun bir belgeak1~l ile kar~l1a~llmaktadlr. Bugiinkii toplum yaplsllli ve dokusunu algllamak i<;in, soz konusu bu olgulann pek <;ok bilimsel disiplin a<;lsllldan <;ok yonlii ara~tmlmaslna gereksinim vardlr. Ar~ivler Slff bu yoniiyle bile olsun, yalmzca tarih<;iler i<;in bir ugrak yeri olarak goriilemez. Konu <;ok yonlii ara~tmnah, tamlar yapilmah, siire<;ler gozlemlenmelidir. Giiniimiiz Tiirkiyesini algllamanm ipu<;lan bu siire<;lerin saghkh gozlemlenmesinde sakhdlr. Kaynak.;a ARI, Kemal Biiyiik Miibadele, Tiirkiye ye Zorunlu GoC;(1923-1925), Tarih Vakfl Yurt Yay., 4. bask!, istanbul, 2003. Diistur, "2510 sayzlz iskan Yasas" Tertip: 3 Cilt: 15 Sayfa: 460. EREN, Ahmet Cevat, Tiirkiye'de GoC;ve Goc;men Meseleleri; Tanzimat Devri ilk Kurulan Goc;men Komisyonu, (:zkarzlan Tiiziikler, istanbul, 1966,s. 12-13. GERAY, Cevat "Tiirkiye'de Goc;men Hareketleri ve Goc;men Yerle~tirilmesi", Amme idaresi Dergisi, III/4 (Arahk, 1970), s.12. GEZGiN, Mehmet Fikret i gucii Got;ii ve Avusturya 'daki Tiirki t;ileri, LO.iktisat Fak. Yay., istanbul, 1994, s.14. GOKDERE, Ahmet Y. Yabancz lakelere i giicii Akzmz ve Tiirk Ekonomisi Uzerine Etkileri, Tiirkiye i~ Bankasl yay., Ankara, 1978, s.10 JASTRAM, Kate Marilyn Achiron, Miiltecilerin Korunmasz: Uluslararasz Miilteci Hukuku Rehberi; Parlamenterler kin El Kitabz, BM Miilteciler Yiiksek Komiserligi (BMYK) Ofisi ve ParlamentolararaSl Birlik Ortak yay., Ankara, 2001,s.15. MUTLUER, Mustafa Uluslar arasz GoC;ve Tiirkiye, istanbul, 2003, s.9. Miiltecilere Yardzm: BMMYK'ne Giri, UNCHR Tiirkiye Temsilciligi yay., Ankara, t.y., s.ll. Miiltecilerin Hukuki Statiisiine iliskin 1951 Sozle mesi: Miiltecilerin Korunmasz (Sorular, Yanztlar), Ankara, t.y., s.3 ODMAN, M. TevfikMiilteci Hukuku, A.V Siyasal Bilgiler Fak. yay., Ankara, 1995, s.189. OZCAN, Mehmet Avrupa Birligi Szgznma Hukuku,Ortak Bir Szgznma Hukukunun Ortaya (:zkz z, Uluslararasl Stratejik yay., Ankara, 2005, s. 23. PARMAKSIZOGLU, ismet "Tiirkiye ve Dl~ Tiirkler", Tiirk Kiiltiirii, VI/65 (1968), s.34. Sayzlarla BMMYK (UNHCR), Ankara, 1998, s.2 TEKELi, ilhan "Osmanh imparatorlugu'ndan Giiniimiize Niifusun Zorunlu Yer Degi~tirmesi ve iskan Sorunu", Toplum ve Bilim, SaYl: 50 (Yaz, 1990), s.49. UNAT, Nermin Abadan- Bitmeyen GoC;: Konuk i c;ilikten Ulus-Otesi Yurtta lzga, Bilgi Vniversitesi yay., istanbul, 2002, s. 31. YAL(:IN, Cemal GoC;Sosyolojisi, Am Yaymclhk, Ankara, 2004, s.12. http://www.yalvacgelisim.org 49