ERDEMLİ (MERSİN) İLÇESİNDE YAĞIŞLARA BAĞLI OLARAK GELİŞEN HEYELANLARIN İNCELENMESİ * Investigation of the Rainfall-Induced Landslides in Erdemli (Mersin) District Savaş Cemil ŞEN Jeoloji Mühendisliği Tolga ÇAN Jeoloji Mühendisliği ÖZET Deprem, sel ve heyelan gibi doğal olası tehlikeler zaman içinde aynı bölgede tekrarlanma olasılığı olan doğa olaylarıdır. Bu tür olası tehlikelerle çağdaş anlamda mücadelede temel amaç, insanların can ve mal kaybı riskini tamamen ortadan kaldıracak yada uzun süreli azaltacak temel politikaların üretilip, başarılı bir şekilde uygulanması ile mümkün olmaktadır. 1968, 2001 ve 2006 yıllarında Mersin ili ve çevresinde etkili olan aşırı yağışlar sonucu, bölgede gelişen heyelan ve sel olayları, afete dönüşerek önemli maddi ve sosyal kayıplara yol açmıştır. Mersin meteoroloji istasyonundan elde edilen 76 yıllık ortalama yağış değeri 600 mm civarındadır. 1968 Kasım, Aralık ve 2001 yılı Aralık ayı toplam yağış miktarı uzun yıllar ortalamasının üzerinde kaydedilmiştir. 1968 yılında bölgede heyelanlardan 1277 konut etkilenmiştir. 2001 yılında heyelan olayları sonucu hasar gören kayıtlı konutların sayısı ise 46 dır. Bölgede heyelandan etkilenmiş ve riskli çok sayıda konutun boşaltılması yanısıra bazı köylerin nakli de söz konusu olmuştur. Bu çalışmada Mersin Erdemli ilçesinde meydana gelen heyelanlar ile uygulanan afet yönetiminin etkinliği değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler : Heyelan, Afet yönetimi, Mersin, Erdemli. ABSTRACT Natural hazards such as earthquakes, floods and landslides are generally the repetitive events in time, for the same region. Hence, the mitigation efforts against such hazards, to permanently eliminate or reduce the long-term risk to human life and property, could be sustainable by producing and applying the effective policies and practices. Mersin city has suffered from excessive rainfall in 1968, 2001 and 2006. The landslide and flooding events caused considerable economic loss and social disruption in the region. According to the data obtained from the Mersin meteorology station, the mean annual rainfall in 76-year period is about 600 mm. In November and December 1968 and December 2001 total recorded rainfall exceeded the mean annual rainfall. The landslide affected dwellings were recorded as 1277 by the 1968 event. In 2001, total landslide affected dwellings were recorded as 46. Beside the evacuation of many residences severely affected by landslides, several village settlements were moved to new areas. In this study, landslides occurred in Erdemli region and disaster mitigation efforts applied in the area were evaluated. Key Words : Landslide, disaster mitigation, Erdemli, Mersin. * Yüksek Lisans Tezi-MSc. Thesis 149
Giriş Ülkemizde deprem, heyelan, sel gibi doğa olayları oldukça sık tekrarlanmakta olup çoğu kez afete dönüşerek sosyal, ekonomik ve çevresel kayıplara neden olmaktadır. Ülkemiz için ulusal ölçekte doğal afetlerden kaynaklanan kayıplar için etkilenen konut sayıları baz alınarak, Ildır (1995), Ergünay (1999) ve Gökçe vd. (2008) olmak üzere sınırlı sayıda çalışma mevcuttur. Değişik dönemleri kapsayan bu çalışmaların tamamında doğal afetlerden etkilenen konut sayısı baz alınarak yapılan değerlendirmelerde, heyelanlardan kaynaklanan kayıplar, depremlerden sonra ikinci sırayı aldığı görülmektedir. Bu konuda yapılan en son çalışma olan ve 1950-2005 yılları arasındaki dönemi kapsayan Gökçe vd., (2008) e göre, aynı yerleşim biriminde değişik zamanlarda birden fazla gerçekleşen olay sayıları da dikkate alınarak, heyelanların (heyelan+kaya düşmesi) 16,450 olay sayısı ile tüm afetler içerisinde % 55.2 lik bir paya sahip olduğu görülmektedir. Herhangi bir doğal afete uğramış ve afet bölgesi ilan edilerek etkili nakli gerçekleştirilen konutların dağılımına bakıldığında, heyelan olayları nedeniyle gerçekleştirilen nakiller % 28 lik gibi önemli bir bölümünü oluşturmaktadır (Çizelge 1). Çizelge 1. Türkiye genelinde afet verilerinin genel dağılımı (Gökçe vd. 2008). 1968 Kasım - Aralık ayları ile 1969 Ocak ayında etkili olan aşırı yağışların tetiklemesi sonucu, Mersin ilinde toplam 1285 konut yıkılmış veya ağır hasar görmüştür. 2001 yılı Aralık ayında meydana gelen aşırı yağışlar ile de, İl genelinde 338 konut olumsuz etkilenmiştir. Yıkılan konutların dağılımına bakıldığında bunların daha çok Mersin Merkez ve Erdemli ilçeleri kırsal yerleşim yerlerinde meydana geldiği görülmüştür. 2006 Kasım ayında daha önceki yıllarda heyelandan etkilenmiş bazı yerleşim birimlerinde, yeni heyelanların geliştiği ya da mevcutların yeniden hareket kazandığı görülmüştür (Çan vd., 2007). 150
Tez kapsamında Erdemli ilçesinde 1967-2005 yılları arasında Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Afet İşleri Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan afet raporları ile 2001-2002 yıllarında Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Mersin İl Müdürlüğü tarafından hazırlanan heyelan afet arşivleri incelenmiştir. Buna göre Erdemli ilçesinde (Şekil 1) meydana gelen heyelan afet olayları incelenerek, afet kanununa göre yapılan uygulamalar ve afet iyileştirme politikalarının etkinliği değerlendirilmiştir. Şekil 1. Çalışma alanı yer bulduru haritası. Materyal ve Metot Materyal Çalışma alanı Mersin ilinin batısında bulunan Erdemli ilçesi ve civar köylerini içerisine alan 578 km 2 lik bir alanı içerisine almakta ve 1/25,000 ölçekli Silifke O32 a3, b3, b4, c1, c2, c4, d2, d3 paftaları içerisinde bulunmaktadır. Çalışma alanı içerisinde toplam 33 köy ve mahalle bulunmaktadır. Erdemli ilçesi sahil bölgesinde olan yerleşim birimlerinde herhangi bir heyelan olayı gözlenmemekte olup, heyelanlar genel olarak kuzeye doğru Bolkar dağlarının eteklerinde, kırsal yerleşimlerde gözlenmektedir. Bölgede heyelanlar 1968 yılında Koramşalı, Kösbucağı, Arslanlı, Karayakup, Dağlı, Şahna, Çerçili, Doğlu, Sıraç, Çamlı, Karahıdırlı, Fakılı, İlemin ve Doğusandal da oluşmuş olup, 2001 yılında aşırı yağışlardan dolayı aynı yerleşim yerleri tekrar heyelana maruz kalmıştır. Çalışma alanı içerisinde heyelan afetlerinden en çok etkilenen köyler ise Arslanlı, Karayakup, Koramşalı ve Dağlı köyleridir. 151
Metot Çalışma Alanında 1968-1969 ve 2001 yıllarında aşırı yağışların tetiklemesi ile gelişen heyelan olayları sonucunda afet kapsamına alınan köylerin envanteri Bayındırlık ve İskan Bakanlığı afet raporlarından yaralanılarak çıkartılmış ve bu köylerin mevcut durumu incelenmiştir. Bununla birlikte afet kanunundan yararlanılarak hak sahipliği elde etmiş olan köylerin bugünkü durumları ve afet kanununun uygulamadaki sorunları yapılan detaylı arazi çalışmaları sonucunda tespit edilmeye çalışılmıştır. Araştırma Bulguları Litoloji heyelanların meydana gelmesinde önemli rol oynayan faktörlerden bir tanesidir. Çalışma alanında tabanda allokton olarak gözlenen birimlerden Mersin Ofiyolitik melanji ile Mersin Ofiyoliti birimleri yer almaktadır. Mersin Ofiyolitinin üzerine sırasıyla Oligo-Miyosen yaşlı Gildirli formasyonu, Alt-Orta Miyosen yaşlı Güvenç formasyonu, Orta-Üst Miyosen yaşlı Kuzgun formasyonu ile Pliyo-Kuvaterner yaşlı kaliçi birimleri gelmektedir. En üstte ise güncel alüvyonlar yer almaktadır (Şekil 2). Şekil 2. Çalışma alanı jeoloji haritası (Şenol vd., 1998, Pampal, 1987 den değiştirilerek). 152
Çalışma alanının yükseklik değerleri deniz seviyesinden başlayıp kuzeye doğru 1730m ye kadar ulaşmaktadır. Çalışma alanının morfolojisi genelde KB-GD uzanımlı vadi yarılımlarına bağlı olarak şekillenmiştir. Kuzeye doğru gidildikçe vadi tabanlarında Mersin ofiyoliti ile Mersin Ofiyolitik melanjına ait birimler yüzeylenirken, havza sırtlarında ise Resifal kireçtaşlarından oluşan Karaisalı formasyonu yeralmaktadır. Çalışma alanında eğim değerleri kıyı düzlükleri ve Karaisalı formasyonunun gözlendiği sırt kesimlerinde genelde 10 derecenin altındayken, vadi yamaçlarında eğim değerlerinin 70 dereceyi aştığı gözlenmektedir (Şekil 3). Şekil 3. Çalışma alanının eğim haritası. Bölgesel ve ulusal ölçekte heyelanlarla ilgili süreçlerin daha iyi anlaşılması ve ortaya konması bakımından, MTA Genel Müdürlüğü tarafından Türkiye Heyelan Envanter Haritası Projesi ne 1997 yılında başlanmış olup, 2007 yılında tamamlanmıştır. Proje kapsamında heyelanlar yapıldığı tarih itibarı ile mevcut heyelanları içermektedir. MTA tarafından hazırlanan tarihsel heyelan envanter haritasına göre çalışma alnında toplam alanı 26.3 km 2 olan 77 adet heyelan bulunmaktadır. (Duman vd., 2009). Heyelanların dağılımına bakıldığında genelde Sorgun, Karaoğlan, Yassıtaş ve Eşikdere vadileri içinde yoğunlaştığı görülmektedir (Şekil 4). Bölgede genel olarak dairesel ve kompleks derin heyelanlar bulunmaktadır (Şekil 5). Erdemli ilçesi heyelan afet kayıtlarına göre Şekil 4 te ki heyelanlı yerleşim 153
birimlerinin dağılımına bakıldığında bazı yerleşim birimlerinin eski heyelan kütleleri içerisinde yeraldığı görülmektedir. Bununla birlikte heyelan afetine uğramış bazı yerleşim birimlerinde ise kullanılan ölçek sınırlamasından veya bölgede gelişen heyelanların küçük ölçekli olmasından ve zaman içerisinde erozyonal süreçler sonucu morfolojilerini kaybetmesinden dolayı tarihsel heyelan envanter haritasında bulunmamaktadır. 1968-69 ve 2001 yıllarında bölgede meydana gelen heyelanlar ile ilgili olarak Mersin Bayındırlık İskan Müdürlüğü ve Afet İşleri Genel Müdürlüğü heyelan arşiv kayıtları baz alınarak ayrıntılı arazi çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Şekil 4. Erdemli ilçesi ve çevresinin tarihsel heyelan envanter haritası (Duman vd. 2009 dan). 154
Şekil 5. Koramşalı köyünde gelişen kompleks heyelan. Çalışma alanı içerisinde 1968-69 yıllarında 15 kırsal yerleşim birimine ilişkin kayıtlar bulunmaktadır. Bu kayıtlara göre 15 yerleşim biriminde toplam 286 adet konut tamamen yıkıldığı veya hasara uğradığı belirlenmiştir. 2001 yılı Aralık ayında etkili olan aşırı yağışlar sonucunda bölgede küçük ölçekli afet olayları Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Mersin İl Müdürlüğü tarafından yapılan etüt çalışmaları sonucunda rapor edilmiştir. Buna göre, Sinap, Karayakup ve Doğlu köylerinde sırasıyla 3, 2, ve 3 olmak üzere toplam 8 adet konutun yıkıldığı tespit edilmiştir. Erdemli Doğusandal Köyünde 1968-1969 yılında 10 hanenin ileride heyelandan etkileneceği düşünülerek nakli önerilmiş, müsait bir zemin sahasına nakledilmiş, afetzedelerin yerleşim yerinde kalan konutlarını 7269 sayılı kanun 14.üncü maddesi gereği yıkılması gerektiği halde konutların yıkılmadığı tespit edilmiştir. Koramşalı Köyünde 1968-1969 yılında köy sınırları içerisinde yıkık ev olmadığı ancak 29 hanenin hasar gördüğü 4 hanenin de ileride heyelandan etkileneceği düşünülerek toplam 33 hanenin nakli önerilmiş, müsait bir zemin sahasına nakledilmiş, 7269 sayılı kanun 14.üncü maddesi gereği nakledilen konutların konutları yıkılmadığı gözlenmiştir. Bununla birlikte 2009 yılında yapılan arazi çalışmaları sonucunda köy içerisindeki heyelanın aktivitesini koruduğu, buna rağmen heyelan kütlesinin içerisine yeni konutların inşa edildiği tespit edilmiştir. Dağlı Köyünde 1968-1969 yılında köy sınırları içerisinde yıkık ev olmadığı ancak 41 konutun ileride heyelandan etkileneceği düşünülerek nakli önerilmiştir. 2002 yılında yerinde yapılan inceleme sonucunda heyelan kütlesinin konutları etkileyecek durumda olmadığı ve 1968-1969 yılında hasar gören afetzedelerin evlerin yıkılmadığı ve halen içerisinde yaşayanların olduğu, heyelan bölgesine yeni hanelerin yapıldığı gözlenmiştir. 155
Arslanlı Köyünde 1968-1969 köy sınırları içerisinde 43 konutun heyelan sonucunda yıkıldığı, bunun sonucunda da köyün tamamını kaldırılması önerilmiş köy müsait bir zemin sahasına nakledilmiş, köyde kalan afetzedelerin konutları 7269 sayılı kanunun 14.üncü maddesi gereği yıkıldığı tespit edilmiştir. Karayakup Köyü Sinap Mahallesinde 1968-1969 yılında 31 konutun heyelandan etkilendiği bunun sonucunda Karayakup köyüne afet evleri inşa edilmiş, köyde kalan afetzedelerin konutları 7269 sayılı kanun 14.üncü maddesi gereği yıkılması gerekirken bu işlemin yapılmadığı tespit edilmiş; 2001-2002 yılında meydana gelen heyelan sonucunda 2 konutun etkilendiği ve bir konutun oturulamayacak durumda olduğu görülmüştür. 2001 yılında meydana gelen heyelan olayı neticesinde evleri hasar gören şahısların 7269-1051 sayılı afetler kanununun ilgili maddesi kapsamına girmediğinden hak sahipliğinin yapılamadığı tespit edilmiştir. İlemin Köyünde, 1968-1969 yılında 26 hanenin ileride heyelandan etkileneceği düşünülerek müsait bir zemin sahasına nakledilmesi önerilmiş, fakat afet zedelere konutları yapılmamıştır. 2001-2002 yılında yerinde yapılan inceleme sonucunda kayda değer hasarlı, yıkık ve oturulamayacak konut tespit edilmemiştir. Şahna Köyünde 1968-1969 yılında köyü sınırları içerisinde yıkık ev olmadığı ancak 18 hanenin aktif heyelan içerisinde olduğunu diğer 16 hanenin de ileride heyelandan etkileneceği düşünülerek toplam 34 hanenin nakli önerilmiş, fakat konutlar yapılmamıştır. Karahıdırlı Köyünde 1968-1969 yılında köyü sınırları içerisinde yıkık ev olmadığı ancak 11 konutu muhtemel heyelanın genişleyerek etkileyebileceği neticesinde nakli önerilmiş, hak sahibi olan afet zedelerin köyde kalan konutlarını 7269 sayılı kanun 14.üncü maddesi gereği heyelana maruz kalan veya kalması muhtemel konutlarının yıkılması uygulanmadığı gözlenmiştir. Doğlu Köyünde 1968-1969 yılında 6 konutun (7 aile) heyelandan etkilendiği belirtilerek müsait bir zemin sahasına nakledilmesi önerilmiş, afet zedelerden 5 inin E.E.Y metoduyla köy sınırları içerisinde konutlarını kendileri yapıp tamamladığı, geri kalan iki ailenin inşaata başlamadığı, 2001-2002 yılında yerinde yapılan inceleme sonucunda 2 konut ve 1 işyerin yıkıldığı bunların oturulamayacak durumda olduğu, bölgesel afet etkinlik oluru kapsamında değerlendirilerek hak sahipliği yapıldığı tespit edilmiştir. Tartışma ve Sonuçlar Bu çalışmada Mersin ili Erdemli ilçesine meydana gelen heyelan olayları ile heyelanlardan meydana gelen kayıplar ve afet önleme/azaltma çalışmalarının etkinliği, 7269 sayılı Afet kanunu göz önünde bulundurularak değerlendirilmiştir. Çalışma alanı ile ilgili tarihsel heyelan envanter kayıtlarına bakıldığında bölgede özellikle çalışma alanının temelinde yer alan Mersin Ofiyoliti ve Mersin Ofiyolitik Melanjı birimleri içerisinde heyelanların geliştiği gözlenmiştir. Heyelanların mekansal dağılımına bakıldığında genellikle Sorgun, Karaoğlan, Yassıtaş ve Eşikdere vadileri içinde yoğunlaştığı görülmektedir. Bölgede heyelanlarla ilgili 156
süreçlerin hazırlayıcı ve tetikleyici faktörlerin kontrolünde aynı bölgede tekrarlanmalı olarak geliştiği gözlenmiştir. 1968 yılında meydana gelen heyelanlar sonucunda birçok köyün taşınması Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Afet İşleri Genel Müdürülüğü tarafında hazırlanan raporlar kapsamında önerilmiş, afetzedelerin haksahiplikleri verilmiş ve yeni yerleşim yerleri için yer seçimi çalışmaları yapılmıştır. Ancak bütün bu çalışmalara rağmen ilgili köylerde herhangi bir işlem yapılmamış; 1983-1987 yılları arasında yapılan kontrol etütleri sırasında ise 1969 yılında hazırlanan raporlarda verilen haksahipliklerinin iptal edilmesi yönünde kararlar verilmiştir. Bu aşamada 1969 yılı içerisinde hazırlanan raporların aradan geçen bu uzun süre içerisinde birçok köyde uygulamaya konmadığı belirlenmiştir. 2001 yılında meydana gelen aşırı yağışlar sonucunda bölgede birçok heyelan olayı gerçekleşmiş çalışma alanında bulunan 3 köyde heyelan sebebiyle toplam 8 haksahipliği raporlar doğrultusunda verilmiştir. 2009 yılında yapılan arazi çalışmaları sonucunda Doğlu köyü dışında kalan diğer iki köyde yıkılan veya hasar gören 6 hanenin heyelan olayları sonucunda zarar görmediği tespit edilmiştir. Afete uğrayan bölgelerin tespiti sırasında heyelan sınırlarının ve afet bölgesinin Afet kanunun 2. maddesi gereği harita veya krokilere işlenerek raporlarda belirtilmesi gerekmektedir. Ancak ilgili raporlar incelendiğinde hazırlanan çizimlerin ölçeksiz olması ve geriye dönük araştırmalar için sağlıklı veri oluşturmaması bakımından bu tür bölgelerde yapılacak çalışmaların yer konumlandırma aletleri ile sayısal olarak yapılarak belirlenmesinin sonraki yıllarda yapılacak çalışmalara daha sağlıklı veri aktarma imkanı sağlaması bakımından uygulanması önerilmektedir. Doğal afetlere karşı etkili mücadele, doğa olayı öncesi, sırası ve sonrasında, can ve mal kaybı riskini tamamen ortadan kaldıracak veya uzun süreli azaltacak, hazırlık, tepki ve iyileştirme süreçlerini kapsayan bir yaklaşım modelinin geliştirilip, uygulanması ile mümkündür. Teşekkür Bu çalışma Çukurova Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından desteklenmiştir (MMF2007YL33). Kaynaklar ÇAN, T., ÇİL, E., ŞEN, S., C., 2007. Sarılar köyü (Mersin) heyelanının gelişimi ve afet iyileştirme uygulamalarının etkinliği. 60. Türkiye Jeoloji Kurultayı Bildiriler Kitabı, Ankara, 68-69. DUMAN, T. Y., ÇAN, T., OLGUN, Ş., NEFESLİOĞLU, A.H., HAMZAÇEBİ, S., ELMACI H., DURMAZ, S., ÇÖREKÇİOĞLU, Ş. 2009. Türkiye Heyelan Envanteri Haritası-1/500000 ölçekli Adana Paftası, MTA Özel Yayınlar Serisi-23, 19 sayfa, Ankara. 157
ERGÜNAY, O., 1999. A Perspective of Disaster in Turkey: Issues and Prospects, Urban Settlements and Natural Disasters. Proceedings of UIA Region II Workshop. Chamber of Architects of Turkey. GÖKÇE, O., ÖZDEN, Ş., DEMİR, A., 2008. Türkiye de afetlerin mekansal ve istatistiksel dağılımı afet bilgi envanteri. T.C. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Afet İşleri Genel Müdürlüğü Afet Etüt ve Hasar Tespit Daire Başkanlığı, 117 sayfa, Ankara. ILDIR, B., 1995. Turkiyede heyelanlarin dagilimi ve afetler yasasi ile ilgili uygulamalar, In: Proc. Of 2nd National Landslide Symposium of Turkey, Sakarya University, 1-9. PAMPAL, S., 1987. Güzeloluk-Sorgun (Mersin) yöresinin jeolojisi, Gazi Üni. Müh. Mim. Fak. Dergisi, Cilt:2 Sayı:1. ŞENOL, M., ŞAHİN, Ş., DUMAN, T,Y., ALBAYRAK, Ş., AKÇA, İ. VE TAŞKIN Ş., 1998, Adana-Mersin Dolayının Jeoloji Etüt Raporu (1/100 000 ölçekli O33 paftası). MTA Rapor No:10098. Ankara. 158