Engelleri Birlikte Aşalım

Engelleri Birlikte Aşalım Farkındalık ve Ulaşılabilirlik Rehberi H.Ü. Engelli Öğrenci Birimi HAZIRLAYANLAR Prof. Dr. Hülya KAYIHAN Uzm. Bilgehan TEKİN DAL Uzm. Ahsen IRMAK Uzm. Gökçen AKYÜREK 2013 ANKARA

Engelleri Birlikte Aşalım Farkındalık ve Ulaşılabilirlik Rehberi Hacettepe Üniversitesi Engelli Öğrenci Birimi HAZIRLAYANLAR Prof. Dr. Hülya KAYIHAN Uzm. Bilgehan TEKİN DAL Uzm. Ahsen IRMAK Uzm. Gökçen AKYÜREK Yayın Hakları, 2013, Hacettepe Üniversitesi Copyright, 2013 by Hacettepe University ISBN: 978-975-491-348-4 Tanıtım amaçlıdır. Para ile satılamaz. Hacettepe Üniversitesi tarafından Hacettepe Üniversitesi Basımevi ne 2000 adet bastırılmıştır.

Önsöz Değerli Hacettepeliler, Öğrencilerimiz için daima en iyiyi hedefleyen üniversitemizde engelli öğrencilerimiz için katılım ve fırsat eşitliğini sağlamak temel ilkelerimizdendir. Yönetim olarak hedefimiz, bütün öğrencilerimizin eşit fırsatlara sahip olmaları, bilgilere veya binalara ulaşmada, yeterli çalışma zamanına sahip olmada ve benzeri konularda dezavantajlı olmamalarıdır. Engelli öğrencilerimizin akademik başarılarının artması ve üniversite yaşamına tam katılımlarının sağlanması için sorumluluğun üniversitedeki herkes tarafından paylaşılması esastır. Engelli öğrencilerimizin kararlara katılmaları ve böylece kendi yaşamlarından ve seçeneklerinden sorumlu olmaları önemlidir. Öğrenci, hakları kadar sorumlulukları ile de aktif katılımcıdır. Her öğrenci kendisi için en uygun çalışma yöntemini geliştirmeli ve bilgi ve yeteneklerinin dersi geçmeye yeterli olduğunu göstermelidir. Akademisyenler ise engelli öğrencilerin dersleri takip edebildiğinden ve ders materyallerine ulaştıklarından emin olmalıdır. Örneğin, not tutamayan öğrenciler için derslerin kaydı tutulmalıdır. Engelli hakları, ve değişik problemlere sahip öğrencilerin derslere ve aktivitelere katılmalarını kolaylaştırmak için neler yapılabileceği konusunda Hacettepe Üniversitesi çalışanları ve öğrencilerinin farkındalıklarının artması ile yaşam herkes için daha güzelleşecektir. Özel gereksinimi olan ve destek isteyen öğrencilerimizin ihtiyaçlarının belirlenmesi ve karşılanması konusunda yönetim ve tüm birimlerle köprü görevi yapan, öğrencilerimizle bire bir çalışan Engelli Öğrenci Birimimiz tarafından hazırlanan bu kitapta; değişik engele sahip öğrencilerimiz için akademik başarıyı ve ulaşılabilirliği artırmak için iletişim ve uygulama örnekleri sunulmaktadır. Engel tipleri, İletişim ve akademik başarıyı artırmak için öneriler, engelliler için mimari düzenlemeler konusundaki bilgilerin tüm okuyuculara faydalı olmasını diliyoruz. Saygılarımla, Prof. Dr. Yüksel KAVAK Hacettepe Üniversitesi Engelli Öğrenci Birimi Başkanı

Önsöz Özel gereksinimi olan öğrencilerimizin herkesle aynı ortamda ve eşit biçimde eğitim almalarını ve üniversitedeki yaşama tam katılım haklarını desteklemek amacı ile çalışmalar yapan Engelli Öğrenci Birimi tarafından hazırlanan bu dokümanın amacı üniversitemiz personeli ve öğrencilerinin konu ile ilgili farkındalığını arttırmaktır. Engelli bir öğrenci, üniversiteyi kazandığından itibaren fiziksel erişim ve sosyal hayata uyum konusunda belirsizliklerle dolu bir süreç yaşamaktadır. Özellikle küçük şehirlerde yaşayan ve daha önce farklı bir ortamda yaşamamış kişiler için durum daha da zor olabilmektedir. Böyle bir durumda özgüven ve bağımsız yaşam önemli bir faktördür. Üniversite yaşamına uyum için öncelikle üniversitenin tüm personelinin ve öğrencilerimizin engelli bir bireye nasıl davranabileceği konusunda bilinçli olmaları gerekmektedir. Birçok kez engelli birey yardım istemediği halde, kendisine yardım edilmeye çalışılmakta, yine engelli bir kişi isteği dışında kafeteryada oturan başka bir engellinin masasına oturtulmakta, gerçekten yardım istediğinde ise yardım alamadığı için sorunlar yaşanabilmektedir. Bu kitapta; engelli öğrencilerimizle daha kolay iletişim kurmak ve onların akademik başarılarını artırmak için pratik stratejiler ve çözüm önerileri sunulmuştur. Ulaşılabilirlik için bina içinde ve tüm yaşam alanlarında doğru mimari düzenleme örneklerine yer verilmiştir. Hep birlikte daha ileriye en iyiye gidebilmek dileği ile Saygılarımla, Prof. Dr. Hülya Kayıhan Engelli Öğrenci Birimi Koordinatörü

İçindekiler İşlevsellik Yeti Yitimi ve Sağlığın Uluslararası Sınıflandırması (ICF)....... 9 Hacettepe Üniversitesi Engelli Öğrenci Birimi.................... 11 Engel Tipleri Nelerdir?.................................. 13 Farkındalık Nedir?.................................... 17 Farkındalık Eğitimi Kimlere Verilir?.......................... 17 Asıl Engel Nerede?.................................... 18 Engelli Kişiler için Rehabilitasyonun Önemi..................... 18 Bağımsız Yaşamada On Etkili Yaklaşım........................ 20 Engelli Kişi ile İletişimde Doğru Davranış Önerileri................. 20 Fiziksel Engelli Kişiler için İletişim Önerileri..................... 21 Görme Engelli Kişiler için İletişim Önerileri..................... 22 Az Gören Kişiler için İletişim Önerileri........................ 22 Dil veya Konuşma Bozukluğu olan Kişiler için İletişim Önerileri......... 23 Bilişsel Engeli olan Kişiler için İletişim Önerileri................... 24 İşitme Engelli Kişiler için İletişim Önerileri...................... 24 Engelli Kişiler için Akademik Yaşamı Kolaylaştırıcı Genel Öneriler........ 25 Fiziksel Engelli Kişiler için Akademik Yaşamı Kolaylaştırıcı Öneriler....... 26 Görme Engelliler için Akademik Yaşamı Kolaylaştırıcı Öneriler.......... 27 Az Görenler Engelliler için Akademik Yaşamı Kolaylaştırıcı Öneriler....... 29 İşitme Engelli Kişiler için Akademik Yaşamı Kolaylaştırıcı Öneriler........ 30 Dil veya Konuşma Bozukluğu olan Kişiler için Akademik Yaşamı Kolaylaştırıcı Öneriler.................................. 31 Engelliler için Genel Mimari Önerileri........................ 31 Fiziksel Engelli Kişiler için Mimari Öneriler..................... 32 Görme Engelliler ve Az Görenler için Mimari Öneriler............... 32

VIII Engelleri Birlikte Aşalım Farkındalık ve Ulaşılabilirlik Rehberi İşitme Engelliler için Mimari Öneriler......................... 33 A. Boyut ve Alan...................................34 1. Normal bir tekerlekli sandalyenin boyutları................ 34 2. Tekerlekli sandalyede oturuş düzenine göre boyutlar...........34 3. Tekerlekli sandalye ile erişilebilirlik..................... 35 4. Tekerlekli sandalye ile dönüş için gerekli alan............... 35 5. Yardımcı araçlara göre gerekli geçiş alanı.................. 36 B. Trafikte Engelli...............................36 1. Tretuvar ve caddeler............................. 36 2. Park yerleri.................................. 38 3. Garajlar.................................... 39 C. Konutlar.................................. 39 1. Binalara giriş................................. 39 2. Koridorlar ve kapılar............................. 42 3. Merdivenler.................................. 44 4. Kolluklar ve barlar.............................. 45 5. Asansörler................................... 46 6. Zemin kaplama................................ 47 7. Hijyenik Yerler................................48 a) Duvara monte edilen lavabolar..................... 48 b) Tuvaletler.................................48 c. Duşlar ve banyolar............................ 49 D. Semboller..................................... 51 Kaynaklar......................................... 53

KAYIHAN, TEKİN DAL, IRMAK, AKYÜREK 9 İşlevsellik Yeti Yitimi ve Sağlığın Uluslararası Sınıflandırması International Classification of Functioning (ICF) Dünya Sağlık Örgütü 1980 yılında uluslararası yetersizlik, özürlülük ve engellik sınıflandırmasını (International Classification of Impairment, Disability and Handicap, ICIDH) geliştirmiştir. Bu sınıflandırmaya göre; Bozukluk: Psikolojik, fizyolojik veya anatomik yapının fonksiyon kaybı ile normalden sapması durumudur. Organ seviyesindeki bozukluğu ifade eder. Bozukluk kalıcı veya geçici, fizyolojik ya da psikolojik olabilir. Özürlülük: Sağlığın bozulması sonucu oluşan yetersizlikten dolayı kişinin yeteneğinin normal bir kişiye göre azalması veya kaybedilmesidir. Kişinin entegre veya kombine bir şekilde bir bütün olarak aktiviteyi yapabilme yeteneği etkilenir. Engellilik: Yetersizlik veya özürlülük nedeniyle, kişinin yaş, cinsiyet, sosyal ve kültürel durumuna göre normal kabul edilen yaşantısını yerine getirememesi durumudur. Dünya Sağlık Örgütü uluslararası yetersizlik, özürlülük ve engellilik sınıflandırmasını 2001 yılında tekrar gözden geçirerek ICF olarak yayınlamıştır. Yeni sınıflandırmada; özürlülük ve engellilik yerine aktivite ve katılım şeklinde daha olumlu bir terminoloji kullanılmıştır. Bunun yanında kişisel ve çevresel dış faktörler de sınıflandırmaya dahil edilmiştir. ICF in yeni özürlülük modeli Şekil 1'de gösterilmiştir.

10 Engelleri Birlikte Aşalım Farkındalık ve Ulaşılabilirlik Rehberi Şekil 1. ICF in yeni özürlülük modeli ICF kişinin sağlık durumunu etkileyen üç faktörün önemli olduğunu belirtmiştir. Bunlar; 1. Vücut fonksiyonları ve anatomik yapılar 2. Aktivite 3. Katılım Bu üç faktörün etkilenmesi sonucu ortaya çıkan problemler şunlardır: 1. Bozukluk 2. Aktivite limitasyonu 3. Katılım kısıtlaması Aktivite limitasyonu (eski terminolojideki disabilite veya özürlülük): Kişinin aktiviteleri yerine getirmedeki zorluklarıdır. Katılımın kısıtlanması (eski terminolojideki handicap veya engellilik): Kişinin yaşam durumlarını yeni sosyal yaşama katılımdaki zorluklardır. Çevresel faktörler: Kişisel özellikler ve kişinin yaşamın sürdürdüğü ortamdaki fiziksel ve sosyal çevreyi içerir. Kişisel faktörler ise yaş, cins, eğitim, kişilik, davranış biçimi, psikososyal durum gibi kişisel özelliklerdir. Katılım Günlük yaşam aktivitelerine katılım; yaşam deneyimi ve insan gelişimi için önemli bir unsurdur. Katılım bir aktivitenin içinde yer alma, aktiviteye katılma ve diğer kişilerle paylaşma durumudur. Kısaca katılım yaşamın içinde olmak olarak tanımlanabilir. Katılım, ancak kişinin aktiviteyi seçme ve kontrol etmesi

KAYIHAN, TEKİN DAL, IRMAK, AKYÜREK 11 mümkün olduğunda tam anlamı ile gerçekleşebilir. Toplumun tutumu ve fiziksel çevredeki engeller özürlü bireylerin toplumsal katılım hakkını engeller ve onları engelli bireyler olmalarına yol açar. Vücut yapı ve fonksiyonlarındaki bazı bozukluklar kişinin günlük yaşam, üretim ve boş zaman aktivitelerinde güçlüklere yol açabilir, ancak toplumsal rollerini yerine getirmesine engel değildir. İnsanlı ve insansız çevrenin olumsuz etkileri bireyin toplumsal rollerini yerine getirmesini engeller. Örneğin, mimari engeller nedeniyle okula gidemeyen tekerlekli sandalye kullanan çocuğun öğrenci olma rolü veya işverenin yapamaz düşüncesi ile mesleki rolü engellenir. Çağdaş toplum olabilmek, özürlü bireylerin yaşam alışkanlıkları içinde sosyal katılımını tam olarak gerçekleştirebilmesine imkân yaratılması ile gerçekleşir. Hacettepe Üniversitesi Engelli Öğrenci Birimi Engelli Öğrenci Birimi Başkanı; Prof. Dr. Yüksel Kavak, Engelli Öğrenci Birimi Koordinatörü; Prof. Dr. Hülya Kayıhan Hacettepe Üniversitesinde engelli öğrencilerin akademik başarıları, yaşam kaliteleri ve katılımlarını arttırmak için Engelli Öğrenci Birimi engelli öğrenci danışmanları ve aşağıdaki birimlerle koordineli olarak çalışmaktadır. Hacettepe Üniversitesi Engelli Öğrenci Birimi; Sağlık Bilimleri Fakültesi Ergoterapi Bölümü Sağlık Bilimleri Fakültesi Fizyoterapi ve Rehabilitasyon Bölümü Hacettepe Üniversitesi Engelliler Uygulama ve Araştırma Merkezi Güzel Sanatlar Fakültesi İç Mimarlık Bölümü Sağlık Spor Kültür Dairesi Başkanlığı Yapı İşleri Daire Başkanlığı Öğrenci İşleri Daire Başkanlığı Hacettepe Üniversitesi Engelli Öğrenci Birimi Yükseköğretim Kurumları Özürlüler Danışma ve Koordinasyon Yönetmeliği gereği kurulmuştur. Yükseköğrenim Kurumları Özürlüler Danışma ve Koordinasyon Yönetmeliği Bu Yönetmelik, 1/7/2005 tarihli ve 5378 sayılı Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanunun 15 inci maddesine dayanılarak hazırlanmış, 14.08.2010 tarihli ve 27672 sayılı resmi gazetede yeni düzenlemesi yapılmıştır.

12 Engelleri Birlikte Aşalım Farkındalık ve Ulaşılabilirlik Rehberi Bu Yönetmeliğin amacı, yükseköğrenim gören özürlü öğrencilerin, öğrenim hayatlarını kolaylaştırabilmek için gerekli tedbirleri almak ve bu yönde düzenlemeler yapmak üzere, Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı bünyesinde kurulan Özürlüler Danışma ve Koordinasyon Birimi ile Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi ve üniversiteler bünyesinde oluşturulacak özürlülerle ilgili birimlerin çalışma usul ve esaslarını düzenlemektir. Yönetmelikle ile ilgili açıklamalara aşağıdaki adresten ulaşabilirsiniz; http://www.yok.gov.tr/content/view/473/ Birim Merkez Yerleşkede Sağlık Bilimleri Fakültesi Ergoterapi Bölümü içinde faaliyet göstermektedir. Üniversitemizde öğrenim gören engelli öğrencilerimizin, öğrenim hayatlarını kolaylaştırmak ve toplumsal katılımlarını artırmak amacıyla Rektörlüğümüzce gerçekleştirilen çalışmaların koordineli bir şekilde yürütülmesi Engelli Öğrenci Birimi tarafından gerçekleştirilmektedir. Engelli Öğrenci Biriminin Görevleri a) Yükseköğretim programlarına kaydı yapılan özürlü öğrencilerin öğrenimlerini sürdürdükleri sırada eğitim, öğretim, burs, idari, fiziksel, barınma, sosyal ve benzeri alanlarla ilgili ihtiyaçlarını tespit etmek ve bu ihtiyaçların karşılanabilmesi için alınması gereken önlemleri belirlemek ve ortadan kaldırmak üzere çözüm önerileri sunmak, gerekli düzenlemeleri üniversitede bulunan diğer birimler veya daire başkanlıkları ile eşgüdüm içerisinde yapmak, b) Özürlü üniversite öğrencilerinin akademik, fiziksel ve sosyal yaşamlarını engellemeyecek biçimde öğretim programlarını düzenlemek için özürlü öğrencinin devam ettiği eğitim ortamının uygunlaştırılması, özürlülere yönelik araç gereç temini, özel ders materyallerinin hazırlanması, özürlülere uygun eğitim, araştırma ve barındırma ortamlarının düzenlenmesi konularında çalışmalar yapmak, c) Yükseköğrenim düzeyindeki öğrenci ve öğretim elemanlarına yönelik yayın faaliyetlerinde bulunmak, öğretim elemanlarına özürlülük ile bunun getirdiği sınırlılıkları ve yapılması gereken düzenlemeleri anlatan ve bilgi veren doküman hazırlamak, bilinç düzeyini arttırmak, ilgililere danışmanlık hizmeti vermek, gerektiği durumlarda hizmet içi eğitim sağlamak, ç) Özürlülük alanında bilinç ve duyarlılık düzeyini artırmak için program ve projeler geliştirmek, seminer, konferans ve benzeri faaliyetler düzenlemek,

KAYIHAN, TEKİN DAL, IRMAK, AKYÜREK 13 d) Birimin çalışma programını hazırlamak, yürütmek, faaliyetler için gerekli bütçe ihtiyaçlarını belirlemek ve yıllık faaliyet raporunu hazırlayıp bağlı bulunduğu rektör yardımcısına sunmak, e) Yükseköğretim kurumları özürlü öğrenci birimlerinin görev ve faaliyet alanına giren konularda konunun taraflarına yönelik yayın, doküman ve bilgilerin yer aldığı, üniversitelerde okuyan özürlü öğrencilerin sorunlarını ve isteklerini dile getirmelerine olanak sağlayan, ilgili birimle iletişimine de imkân veren bir internet sitesi oluşturmak, f) Alınan kararların ve belirlenen stratejilerin uygulanmasını denetlemek, g) Maddi güçlüğü bulunan özürlü öğrencilerin yardımcı araç gereçlerinin ücretsiz temini yönünde çalışmalarda bulunmak, ğ) Bütün öğrencilerin adil ve doğru bir şekilde ölçme ve değerlendirmeye tabi tutulması, fırsat eşitliğini sağlamak ve eğitim sürecini özürlü öğrenciler için de anlamlı hale getirmek için; özürlü öğrencinin sınavlarla ilgili süre, mekân, materyal, refakatçi okuyucu sağlamak ve engelin doğasından kaynaklanan farklılıklara göre alınacak gerekli tedbirleri almak, düzenlemeleri yapmak, h) İstihdam olanakları ve mesleklere ilişkin bilgilendirme yapan bilgilendirici kitaplar hazırlanması konusunda çalışmalar yapılmasını ve bunların özürlü öğrencilere ulaştırılmasını sağlayacak tedbirler almak, ı) Yükseköğretim programlarını kazanan özürlü öğrencileri kayıt sırasında tespit etmek, i) Üniversite yerleşkesinin ve yerleşkede bulunan yapılar ile açık alanların özürlü öğrenciler için ulaşılabilir olmasını sağlamak. http://www.eob.hacettepe.edu.tr/gorevleri.html Engel Tipleri Nelerdir? Engelli Öğrenci Birimi ve Öğrenci İşleri Daire Başkanlığı birlikte çalışarak kayıtlar sırasındaki sınıflandırmayı yeniden düzenlenmiştir. Kayıt sisteminde aşağıdaki sınıflandırma kullanılmıştır. A. Engel yok B. Asperger sendromu / Diğer otistik spektrum bozukluğu gibi bir sosyal / iletişim engeline sahip C. Total görme engelli veya gözlükle düzeltilemeyen ciddi görme bozukluğuna sahip

14 Engelleri Birlikte Aşalım Farkındalık ve Ulaşılabilirlik Rehberi D. Total işitme engelli veya ciddi işitme bozukluğuna sahip E. Kanser, HIV, diyabet, kronik kalp hastalığı ya da epilepsi gibi kronik bir hastalık veya sağlık sorununa sahip F- Depresyon, şizofreni ya da anksiyete bozukluğu gibi bir zihinsel sağlık problemine sahip G- Disleksi, dispraksi veya DEHB gibi Spesifik öğrenme güçlüğüne sahip H- Kollarını kullanmada zorluk veya tekerlekli sandalye veya koltuk değneği kullanmak gibi fiziksel bozukluk veya mobilite sorunlarına sahip I- Yukarıdaki listede yer almayan bir engel, bozukluk ya da sağlık sorununa sahip J- İki veya daha fazla engeli ve / veya tıbbi soruna sahip Sosyal / iletişim engelline sahip bireyler (Asperger sendromu / Diğer Otistik spektrum Bozuklukları vs.) Asperger sendromu, Otistik spektrum bozukluklarının bir parçasıdır. Asperger sendromuna sahip öğrencilerde aşağıdaki bozukluklardan bir kısmı veya hepsi görülebilir; Sosyal İletişim: Öğrenciler espriler ve deyimler gibi dilin inceliklerini anlamada zorluklar yaşarlar ve söylenenleri tam anlamıyla anlarlar. Bu kişilerde vücut diline dayalı iletişimi anlamak zor hatta imkânsız olabilir. Sosyal Anlayış: İletişimde yaşadıkları zorluklardan dolayı, Asperger sendromlu öğrencilerin sosyal ilişkiler kurmada ve normal sosyal davranış sergilemede zorluklar ortaya çıkar. Katılım: Bu kişiler empati kurmada ve başka bir bakış açısıyla değerlendirmede zorluklar yaşarlar. Genellikle zor anlaşılır ve obsesif olabilirler. İlgilerini çekmeyen konulardaki derslerde motivasyon sorunları yaşayabilirler. Ayrıca hayatlarındaki rutinler beklenmedik bir şekilde değiştiğinde kaygıları artar. Total görme engelli veya gözlükle düzeltilemeyen ciddi görme bozukluğuna sahip bireyler: Görme engelli kişilerin hepsi beyaz baston kullanmazlar, hepsi Braille alfabesini bilmezler. Tamamen görme kaybı olanların oranı oldukça düşüktür. Genel de görme bozukluğu olan kişilerin belirli bir görme kapasitesi vardır. Fakat görme bulanıklığı, mesafe ve hızı algılayamama, benzer renk ve cisimleri ayıramama, belirli bir mesafe sonrasını iyi görememe veya dar görüş açısı gibi değişik

KAYIHAN, TEKİN DAL, IRMAK, AKYÜREK 15 şekillerde bozuklukları olur. İster görme engelli olsun ister yukarıdaki görme bozukluklarından birine sahip olsun bu gençlerin eğitim süreçlerinde işitmenin çok önemli bir yeri olduğunu unutmamak gerekir. Total işitme engelli veya ciddi işitme bozukluğuna sahip bireyler: Kısmi veya total işitme engelli kişiler için görme duyusu iletişim ve öğrenme için önemlidir. Total işitme engelli kişiler iletişimlerini dudak okuyarak veya işaret dili kullanarak görsel yetileri ile sağlarlar. Kullanılan işaret dilleri, aynı diller gibi, ülkeden ülkeye farklılık gösterir. Pek çok işitme engelli işitme cihazı kullanır. Burada unutulmaması gereken işitme cihazının konuşma seslerini yükselttiği gibi çevredeki diğer sesleri de yükseltmesidir. Bu durum sorun anlamada sorun oluşturabilir. Kronik bir hastalık veya sağlık sorununa sahip bireyler (kanser, HIV, diyabet, kronik kalp hastalığı ya da epilepsi vs.) : Bu grup kişinin yaşamında bir takım zorluklara neden olan ve etrafındaki kişiler tarafından doğru yardım ve desteğe ihtiyaç duyulan bozukları kapsar. Çoğu kişi hayatının belirli dönemlerinde rahatsızlanır fakat bu geçici bir durumdur. Oysa bazı kişilerin doğuştan veya sonradan olan kalıcı rahatsızlıkları vardır. Bu durumdaki öğrenciler kendilerini engelli görmeyebilir. Ayrıca önyargılardan dolayı durumlarını saklayabilirler. Bu öğrencilerde rahatsızlıklarından dolayı daha çok güç ve dayanıklılık sorunu ön plana çıkabilir. Zaman zaman okuldan uzak kalmak zorunda kalabilirler. Zihinsel sağlık problemine sahip bireyler (depresyon, şizofreni ya da anksiyete bozukluğu vs.): Bu terim bi-polar bozukluk, şizofreni, depresyon ve anksiyete gibi uzun süreli bozuklukları kapsar. Destek ihtiyaçları, başa çıkma stratejileri bireyden bireye ve zaman zaman değişir. Bazı öğrencilere sadece stresli zamanlarda destek gerekebilirken bazılarına da tüm ders veya dersler boyunca destek gerekebilir. Aynı tanıyı alan öğrenciler aynı problemleri yaşamaz veya aynı desteğe ihtiyaç duymazlar. Bundan dolayı her öğrenci için ayrı bir danışmanlık alınmalıdır. Bazılarının bu tür sorunları doğuştan olabiliyor bazıları ise sonradan rahatsızlanabiliyorlar. Spesifik öğrenme güçlüğüne sahip bireyler (disleksi, dispraksi veya DEHB vs.): Okuma-yazma, zaman-mekân algılaması, organizasyon, sıralama, kısa süreli bellek, sosyal uyum becerilerinde sorunlar gibi değişik

16 Engelleri Birlikte Aşalım Farkındalık ve Ulaşılabilirlik Rehberi şekillerde ve değişik derecelerde zorluklar görülebilir. Bu gençler aynı zamanda kendine güven ve özsaygı sorunları da yaşarlar. Stres öğrencilerdeki zorlukların daha da artmasına neden olacağından olumlu teşvike ihtiyaç duyarlar. Fiziksel bozukluk veya mobilite sorunlarına sahip bireyler (Kollarını kullanmada zorluk çekenler, tekerlekli sandalye veya koltuk değneği kullananlar vs.): Bu öğrenciler normal günlük yaşantıları içinde diğer öğrencilerle kıyaslandığında, dersler için bir binadan diğerine gitme, ders aralarında sınıf dışına çıkma, yemekhaneye gidip gelme gibi bazı işler için daha fazla efor ve zamana ihtiyaçları olabileceği ve tüm bunların neticesinde daha fazla yorgunluk sergileyecekleri unutulmamalıdır. Fiziksel engeli, kişinin zekâsını etkilemez fakat bazen motor kontrolü kayıptan dolayı konuşma zorlukları yaşayabilirler. Bu durumun zekâ veya düşünme kapasiteleriyle ilgili olduğunu düşünmemek gerekir. Bu sınıflandırmada yer almayan bir engel, bozukluk ya da sağlık sorununa sahip bireyler: Bazı kişilerin rahatsızlıklarını anlamak mümkün olmayabilir. Bu tür rahatsızlarda diabet veya epilepsi olduğun gibi nöbetler veya belirtiler açıkça görülmeyebilir. Ancak kronik ağrılar, kafa yaralanmaları, kan hastalıkları, böbrek hastalıkları, artirit gibi sorunlar kişinin günlük yaşamlarını derinden etkileyebilir. Öğrenci hastalığından dolayı yorgun ve stresli olabilir veya kullandığı ilaçlardan dolayı dalgın veya uykuya meyilli olabilir. İki veya daha fazla engeli ve / veya tıbbi soruna sahip bireyler: Birden daha fazla bozukluğa sahip bir öğrencinin tek bozukluğa sahip öğrenciden daha fazla desteğe ihtiyacı vardır. İhtiyaçların karşılanmasını sağlamak için Akademik Birim, öğrenci ve Engelli Destek Biriminin çok yakın ilişki kurması gerekir. * http://www.ucas.com/documents/ucasguides/howtoapply2012_webfinal.pdf * http://uk.ettad.eu/understanding-disability * Hopkins C., Jackson D., Tennant J., Wilson A. And Arlett C. (eds) (2005) Engineering Subject Centre Guide: Working with disabled student, 2nd edns, Loughborough: The Higher Education Academy- Engineering Subject Centre

KAYIHAN, TEKİN DAL, IRMAK, AKYÜREK 17 Farkındalık Nedir? Farkındalık yargısız olmaktır. Düşünce, duygu ve bedensel duyumları yargılamadan ve anlık yaşantının olağan ve geçici parçaları olarak izlemektir. Farkındalıkta düşünce ve duygular; kabullenilmekte, reddedilmemekte, yargılanmamakta, bastırılmaya ya da onlardan kaçmaya çalışılmamaktadır. Engellilerde farkındalığın yaratılması kültürel özelliklerle doğru orantılıdır. Ülkelerdeki yasal düzenlemeler ve ilköğretimden itibaren eğitim içinde engelliliğin incelenmesi ile toplum içinde yaşayan diğer bireylerin engelli ve engellilik konusunda duyarlı olması sağlanmalıdır. Engelli bireylere sunulan imkânlar ve bireysel duyarlılık ile farkındalığın arttığı görülmektedir. Engelli bireylerin toplumda var olabilmesinin önündeki önemli engeller, Sağlık sorunlarının yaygınlığı, Engellilik için risk faktörlerinin fazlalığı, Tanıdan rehabilitasyona kadar değişen süreçlerde sunulan sağlık hizmetlerinin yetersizliği, Yasal düzenlemelerin olmaması veya uygulanmamasıdır. Günlük yaşama dâhil olma çabası gösteren engelliler, genel olarak toplumda acıma, yadsıma veya ayrımcı davranışlar ile karşılaşmaktadır. Bu duygu ve davranışların kültürel özelliklerle birleşmesi ile diğerleri tarafından acınan, toplum içinde itilen, tanınmayan, ikinci sınıf vatandaş olan engelli birey kendini de farklı algılamakta, kendi kendine acımaktadır. Bu nedenledir ki engelliliğin yaygınlığına ilişkin ciddi oranlar olmasına rağmen gelişmekte olan ülkelerde sokaklarda daha az engelli bireyle karşılaşılmaktadır. Farkındalık Eğitimi Kimlere Verilir? Toplumun diğer bireyleri için sorun olmayan pek çok konu engelli bir birey için aşılması gereken büyük bir sorun haline gelebilmektedir. Bu sorunların çözümü için engelli kişinin kendisi kadar toplum ve sisteme de görevler düşmektedir. Engelli bireylerin kendilerini sağlıklı ve iyi hissedememesinin sebeplerinden biri toplumsal düzeydeki engellerdir. Bu engeller, aile üyeleri, arkadaşlar, meslektaşlar, sosyal destek ve sağlık çalışanlarının uygun olmayan tutumları şekilde özetlenebilir.

18 Engelleri Birlikte Aşalım Farkındalık ve Ulaşılabilirlik Rehberi Erişilebilirlik, kurumsal düzenlemeler, ekonomik ve sistem düzeyindeki engeller olarak tanımlanmaktadır. Bu nedenle farkındalık eğitimi öncelikli olarak engelli kişinin aile üyelerine, arkadaşlarına, meslektaşlarına sosyal destek ve sağlık çalışanlarına ve toplumun tümüne uygulanabilir. Ayrıca devlet kurumlarındaki sorumlu kişilere ve kanun yapıcılara da bu eğitimin verilmesi gereklidir. Asıl Engel Nerede? a) Fiziksel engeller: Binalar ve çevre İletişim Ekipman b) Davranış ile ilgili engeller: Aile Arkadaşlar Meslektaşlar Yaşıtlar Sağlık çalışanları Diğer profesyoneller Diğer personeller c) Organizasyon ile ilgili engeller: Müfredat İş Kabullenme, dışlanma gibi kültürel etmenler Politik engeller Engelli Kişiler için Rehabilitasyonun Önemi Rehabilitasyon, insan organizmasının fizyolojik ve anatomik bozukluklarının medikal, cerrahi ve fiziksel yöntemlerle ve yardımcı cihazlarla tamamen veya kısmen giderilmesi ve bireyin fiziksel, ekonomik ve sosyal yönden mümkün olan tam bağımsızlığının sağlanmasıdır. Rehabilitasyon bir ekip hizmetidir. Bu ekipte uzman hekim, fizyoterapist, ergoterapist, konuşma terapisti, odyolog, ruhsal sağlık ekibi, (psikiyatrist, psikolojik rehber danışman, klinik psikolog), sosyal hizmet uzmanı, ortez

KAYIHAN, TEKİN DAL, IRMAK, AKYÜREK 19 protez teknisyeni,, çocuk gelişimi ve eğitimi uzmanı, özel eğitim öğretmeni, diyetisyen, rehabilitasyon hemşiresi, meslek danışmanı, rehabilitasyon mühendisi, rekreasyon terapisti, ev ekonomisti (aile ve tüketici bilimleri bölümü) ve konsültan hekimleri içerir. Gerek görüldüğü takdirde tanımlanan yeni meslek grupları ekip kapsamına girer. Rehabilitasyonun amacı kişiye fiziksel, ruhsal, ekonomik ve sosyal olarak olabildiğince bağımsızlık kazandırmaktır. Bedensel yetersizliği ve çevreye uyumsuzluğu olan kişinin fiziksel, ruhsal, sosyal ve mesleki potansiyelini en üst düzeye çıkmaktır. İyi programlanmış bir Rehabilitasyon programı kişinin başkalarına bağımlı kalma süresini azaltıp, yaşam kalitesini artırır ve toplumsal açıdan kişiyi tüketici konumundan üretici konumuna getirir. Bir rehabilitasyon programının amacına ulaşması aşağıdaki çalışma basamakları ile sağlanır; Bireyi destekleyici teknik ürünlerin seçilmesi, geliştirilmesi, eğitimi ve bu ürünlerin maliyetlerinin düşürülmesi: Bu araç gereçler engellinin hareket yeteneğini artırıcı özelliklere sahiptir. Bu da toplumla daha çok bütünleşme ve engelli ile engelsiz kişi arasındaki fiziksel boşluğun büyük oranda azaltmak demektir. Aile danışmanlığı ve eğitimi: Topluma katılma, toplumla bütünleşme konusunda önemli bir noktada engellinin aile yaşamıdır. Engellilerin aile yaşamına tam olarak katılmalarını desteklenmeli ve uygulanan programlarda aile görüşleri ile eğitimlerine önem verilmelidir. Eğitim: Burada eşitlik ilkesi en önemli rehber durumundadır. Hem engelli bireyin iş gücüne katılması hem de engelli bireyin çevresindeki sosyal ve kültürel engelleri kaldıracaktır. Fiziksel çevre: Fiziksel çevrenin yapılandırılmasında sorumlu kişi ve kuruluşların engelli kişiler konusunda bilgili, bilinçli ve duyarlı davranmaları sağlanmalıdır. Bu amaçla fiziksel çevrenin tasarlanmasında katılımı konusu büyük önem taşımaktadır. Engelli ile engelsiz arasındaki ilişki: Her ilişki de olduğu gibi iki taraflı geliştirilmeli, engellilerin engeliyle yaşamasını öğrendikleri kadar, engelsizlerin de engelli bireylerle yaşamayı öğrenmeleri sorunların çözümündeki en önemli adımdır

20 Engelleri Birlikte Aşalım Farkındalık ve Ulaşılabilirlik Rehberi Sosyal ve kültürel boyuttaki önyargının aşılması: Farkındalık eğitimleriyle sağlanacaktır. Engelli bireyin istihdamı: Bu aşamada temel prensip engeli değerlendirmekten çok insanı değerlendirmek olmalıdır. İş için en uygun olan adayı belirlemek ve bu belirleme sürecinde engelin getirdiği dezavantajı temel kriter olarak kullanmamak gerekir. Temel olarak iş analizleri, meslek tanımları son derece önemlidir çok iyi yapılması gerekir. Bağımsız Yaşamada On Etkili Yaklaşım Bilgilendirme: Kişiyi nasıl bağımsız yaşayabileceği hakkında bilgilendirme. Yaşıt desteği: Diğer engelli bireyler tarafından desteklenme. Ev: Engellinin kolaylıkla ulaşabileceği ve yaşamını kaliteli bir şekilde sürdürebileceği uygun bir ev sağlanmalı. Ekipman: Engellinin yaşamını kolaylaştıracak, kullanımı kolay olacak ve bağımsızlığını destekleyecek kendine yardım araçlarının sağlanması ve eğitimi. Kişi yardımı: Engelli bireyi destekleyecek bire bir kişi yardımı. Ulaşım: Toplu taşıma araçlarının engelli kişilere göre düzenlenmesi. Ulaşılabilirlik: Kamu binaları ve rekreasyonel bina ve alanlardaki tuvaletlerin, asansörlerin, giriş çıkışların engellilerin ulaşılabilirliğini kolaylaştıracak şekilde düzenlenmesi. Maddi yardım: Çalışamayacak durumda olan engelli kişiye devlet desteğinin sağlanması. Eğitim: Tüm insanların hakkı olan eğitim ve fırsat eşitliğinden engellilerin de yararlanması. İş: Engelli kişinin eğitimini kullanabileceği, kariyerini yapabileceği bir alanda güvenilir bir iş sağlanması. Engelli Kişi ile İletişimde Doğru Davranış Önerileri 1. Rahat olun. 2. Yardım teklif edin. Fakat yardım etmeden ÖNCE kişinin kabul etmesini bekleyin. 3. Engelli bir kişinin bir şeyi yapması/söylemesi biraz zaman alabilir, sabırla bekleyin.

KAYIHAN, TEKİN DAL, IRMAK, AKYÜREK 21 4. Engelli bir kişiyle refakatçısı aracılığıyla konuşmayın, kişinin kendisi ile konuşun. 5. Kişinin durumu ile ilgili gereksiz sorular sormayın. 6. Doğal olun, aşırı ilgili davranmayın. Kullanılan kelimeler tutumlarımızı ve düşüncelerimizi yansıtır. Bu yüzden doğru kelime seçimi çok önemlidir. Aşağıdaki tabloda doğru kullanımla ilgili birkaç örnek bulunmaktadır. Tablo 1. Uygun olan ve olmayan kelimeler Uygun kullanım Engelli, Özürlü Engelli olmayanlar Tekerlekli sandalye kullanan Kısa boylu Görme engelliler İşitme engelliler Otizmli çocuk Uygun olmayan kullanım Spastik Normal Tekerlekli sandalyeye bağlı, kötürüm Cüce Kör Sağır Otistik çocuk Fiziksel Engelli Kişiler için İletişim Önerileri Kişinin kullandığı tüm yardımcı cihazlar onun kişisel alanı içerisindedir. Bu nedenle kişi istemedikçe bunlara dokunmayın. Örneğin kişinin el fonksiyonları limitli ise ya da protez kolu varsa tokalaşmayın. Kişinin tekerlekli sandalyesi varsa konuşurken ona yaslanmayın. Tekerlekli sandalyedeki bir kişi ile konuşurken mümkünse onunla aynı hizada olun. Fiziksel engelli bir kişiye yol tarif ederken tüm koşulları göz önünde bulundurun (mesafe, merdiven, tümsekler, ). Tekerlekli sandalyedeki bir kişinin sandalyesini itmeden önce mutlaka izin alın. Transferler sırasında tekerlekli sandalyeyi yakın tutun ve tekerleklerin kilitli olduğundan emin olun. Koltuk değneği kullananlara yardım etmeye çalışırken kollarından tutmayın.

22 Engelleri Birlikte Aşalım Farkındalık ve Ulaşılabilirlik Rehberi Görme Engelli Kişiler için İletişim Önerileri Kişinin tam görme engeli varsa iletişime geçmeden önce kendinizi tanıtın. Eğer grup içindeyseniz diğer kişileri de tanıtın. Normal bir tonda konuşun. Yerinizi değiştirdiğinizde ve odadan ayrılırken bunu kişiye söyleyin. Yürürken siz onun koluna girmeyin, kolunuza girmesini teklif edin. Yol göstermek amacıyla bir adım önde yürüyün. Yürürken önünüze çıkan merdiven, çukur gibi engeller karşısında uyarın. Yön tarif edeceğiniz zaman sağa iki metre ya da yüz adım gibi ölçüler kullanın. Yanından ayrılacağınız zaman bunu mutlaka ona söyleyin. Merdiven ya da asansör tercihini kişiye bırakın. Sonra görüşürüz ya da görmüyor musun? gibi terimler kullandığınızda utanmayın, üzülmeyin. Kapıları ya tamamen açık bırakın ya da tamamen kapalı; yarı açık kalmasın. Görme engelli kişinin bastonuna dokunmayın. Kişi bastonu bir yere bıraktığında bastonun yerini değiştirmeyin. Değiştirirseniz bunu ona söyleyin. Duyurular, restoran menüleri gibi metinleri okuyarak ona yardımcı olun. Beraber yemek yerken tabakta hangi yiyeceklerin nerede olduğunu söyleyin. Az Gören Kişiler için İletişim Önerileri Normal ses tonunda konuşun. Bir şey göstereceğiniz ya da masada bir çalışma yapacağınız zaman göstereceğiniz nesnelerin renkleri ile kontrast renkte bir yüzey seçin. Mümkünse canlı renkler kullanın. Yazılı evrak vereceğiniz zaman en az 16 punto ve vernada veya arial gibi sade bir font ile yazılmış şekilde verin. İletişim halindeyken ortamın ışığının yeterli olduğundan emin olun. Kişinin hiçbir şey görmediğini düşünmeyin eğer uygunsa ne gördüğünü sorun. Kişinin çevresinde alışık olduğu nesnelerin yerini değiştirmeyin. Kullanılacak sinyalizasyonlar (tabelalar, isimlikler vb.) normalin 2-3 kat büyüklüğünde ayarlanmalıdır.

KAYIHAN, TEKİN DAL, IRMAK, AKYÜREK 23 Empati Makula Dejenerasyonu Glokom Katarakt Tavuk Karası Görme Alanı Kaybı Diabetik Retinopati Resim 1. Görme problemlerine göre kişinin algısı Dil veya Konuşma Bozukluğu olan Kişiler için İletişim Önerileri Bazı kişiler konuşarak iletişim kurmakta zorluk yaşarlar. Sesleri yanlış telaffuz etmek, düşüncelerini doğru bir şekilde sözel ya da yazılı ifade edememek veya kekemelik gibi çok çeşitli nedenleri olabilir. Dikkatinizi verin, acele etmeyin ve kişiye konuşabilmesi için yeterli süre tanıyın.

24 Engelleri Birlikte Aşalım Farkındalık ve Ulaşılabilirlik Rehberi Sessiz ortamlarda konuşmayı tercih edin. Kişiyi düzeltmeyin ve onun yerine konuşmayın. Gerekli ise cevabı kısa sorular sorun. Kişinin ne dediğini anlamadığınız halde anlamış gibi davranmayın. Tekrar söylemesini istemekten çekinmeyin. Doğru anlayıp anlamadığınızı kişiye sorarak doğrulayın. Her şeye rağmen yine de anlayamadıysanız yazmasını önerin. Dilde algı zorlukları çekenler soruları veya talimatları yavaş anlayacakları için onlara bilginin içselleştirilmesi için zaman tanıyın. Bilişsel Engeli olan Kişiler için İletişim Önerileri Sabırlı olun. Kişiye düşüncelerini sözel olarak ifade etmesi için süre tanıyın. Basit kelimeleri içeren sade bir dil kullanın. Gerekirse aynı şeyi farklı yollardan anlatmayı deneyin. Aynı anda birkaç şey söylemek kafa karıştırıcı olabilir, anlaşılmadığını hissederseniz daha basite indirgeyerek tekrarlayın. Özür tipine bağlı olarak kişi yazılı ya da sözlü iletişimi tercih edebilir. Ne tür iletişimi tercih ettiğini sorun. Anlamadıysanız tekrarlamasını istemekten çekinmeyin. Yanındakilerle değil, kişinin kendisi ile direkt iletişim kurun, Bazen resimler de iletişim için etkili bir yol olabilir. İşitme Engelli Kişiler için İletişim Önerileri İlk olarak kişinin ne tip iletişim (işaret dili, mimikler, yazmak ya da konuşmak) tercih ettiği öğrenin. Bu konuyla ilgili varsayımda bulunmayıp sorun. Kişiyle konuştuğunuzu fark etmesi için omzuna dokunun ya da el sallayın. Kişi dudak okuyarak iletişimini sağlıyor ise; Doğrudan kişiye bakın ve tane tane konuşun. Normal konuşma ritminden biraz daha yavaş konuşun. Abartılı dudak hareketleri yapmayın

KAYIHAN, TEKİN DAL, IRMAK, AKYÜREK 25 Jest ve mimiklerinizi kullanın. Başınızı oynatmayın. Kişinin yüzünüzü görmesini sağlayın ve ağzınızı kapatmayın. Sigara içmeyin, bir şey çiğnemeyin. Kısa ve net cümleler kurun. Normal bir ses tonu ile konuşun. Kişinin anlayıp anlamadığını kontrol etmek için ondan geri bildirim alın. Eğer kişinin konuşmasını anlamadıysanız bunu ona söyleyin. İşitme cihazı kullanıyorsa sakin ortamlarda konuşmayı tercih edin ve asla bağırarak konuşmayın. İşitme engelli birine sağır ve dilsiz olarak tanımlamayın. Çünkü bazıları konuşabilir; konuşamayanlar ise işaret dilini kullanır. İşitme engelli ile konuşan birinin arasına girmeyin. İletişimlerini zorlaştırabilirsiniz. Engelli Kişiler için Akademik Yaşamı Kolaylaştırıcı Genel Öneriler Bireyin farklılıklarına saygı duyulmalı ve eşitlik ilkesi uygulanmalıdır. Karar mekanizmalarına dâhil edilmeli ve ayrımcılık ile mücadele edilmelidir. Sınıf ya da amfide engelli öğrenci olup olmadığına dikkat edilmelidir. Sınıf, kantin, yemekhane, spor salonu, kütüphane gibi engelli öğrencinin kullanması gerekli olan alanlar ulaşılabilir olmalıdır. Sınavlarda engelli öğrenci için gerekli durumların gözden geçirilip uygun hale getirilmelidir. Engelli öğrenciler için sınıfta ya da sınavda belirli kolaylıklar sağlanmalıdır. Eğitim sisteminizde Evrensel Model sistemini kullanarak sınıfınızdaki bütün öğrencilerin maksimal düzeyde öğrenmesini sağlayabilirsiniz. Evrensel Model, sınıfınızdaki çok yetenekli, engelli veya diğer farklı karakteristik özelliklere sahip öğrencilerin (kültürler, diller, öğrenme kapasitesi çeşitliliği gibi) hepsini kapsayacak etkili eğitim planı oluşturmak demektir. Ayrıca diğer öğrenci karakteristik özelliklerinin birden

26 Engelleri Birlikte Aşalım Farkındalık ve Ulaşılabilirlik Rehberi fazla cinsiyet, etnik/radikal köken gibi çok geniş bir yelpazede olduğunu unutmayın. Evrensel Model stratejilerini uygulamak hiçte zor değil. Örneğin; öğrenciler için alternatif ödevler tasarlayabilirsiniz. Bir kısmı ödevini kâğıda yazarak, bir kısmı sunum yaparak veya hep birlikte sınıfta çalışabilecekleri bir ödev verilebilir. Bu alternatif çalışmalar engelli olmayan çeşitli karakteristikteki öğrencilerle beraber engelli öğrencileri de kapsamalıdır. Daha fazla bilgi için şu adreslere bakınız www. washington. edu/doit/resouces/udesign.html www. washington. edu/doit/video/ea_udi.html Fiziksel Engelli Kişiler için Akademik Yaşamı Kolaylaştırıcı Öneriler Öğrenci üniversiteye başladığında oryantasyon çalışması yapılmalıdır. Yükseköğrenimde öğrenciler ile ilgili düzenlenen toplantı, çalıştay, seminer gibi programlarda ve kurulan komisyonlarda engelli öğrenci temsilcileri bulunmalıdır. Erişebilirlikle ilgili sorunlar çözülmeli, izolasyona mahal verilmemeli, her bölümde bu konu ile ilgili bilgi birikimi artırılmalı ve sorumlu bir öğretim üyesi tayin edilmelidir. Engelsiz laboratuvar, malzemeler, yurtlar, erişilebilir dersler, entegre akademik şartlar sağlanmalıdır. Bireyin fiziki özelliklerine, farklı ihtiyaçlarına saygı gösterilmeli ve çözümler üretilmeye çalışılmalıdır. İlgili birimler, öğrencinin kendisi ve dersin sorumlu ve diğer hocalar birlikte ders ve sınavlar öncesi derslik, ders materyalleri, laboratuvarları hakkında gerekli çözümlere karar vermelidir. Engelli öğrenci diğer öğrenciler ile aynı haklara sahip olmalı ve hiçbir konuda pozitif ya da negatif ayrımcılık yapılmalıdır. Ayrımcılık yapılmaması gerekse de fiziksel engelli kişilerin diğerlerine nazaran hareketi daha kısıtlı ve yavaş olacağı göz önüne alınmalı bu yüzden kişi derse geç geldiği zaman anlayışlı olunmalıdır. Sınavlarda ek süre, ders ve sınavlarda bireysel not tutucu veya asistan sağlanmalıdır.

KAYIHAN, TEKİN DAL, IRMAK, AKYÜREK 27 Görme Engelliler için Akademik Yaşamı Kolaylaştırıcı Öneriler Laboratuvar ortamında sesli uyarı veren görme engelli öğrenciler için tasarlanmış cihazlar kullanılmalıdır Görme engelli öğrencilerin derslerde başarısını artırma açısından kayıt cihazı kullanmalarında sakınca görülmemelidir. Görme engelli öğrencilerin dersleri takip edebilmeleri için ders materyallerinin bilgisayar ortamında veya uygunsa Braille formatında sağlanmalıdır. Ders içerisinde kullanılabilecek harita, resim, grafik veya diyagram gibi görsel materyaller teknolojik imkânlar kullanılarak dokunsal biçimde sunulmalıdır. Sınavlarda öğrenciye gerekirse ek süre verilmelidir. Öğrencilere alternatif sınav formatları sunulmalıdır. Örneğin görme engelli öğrenci, sınavı bilgisayar ortamında, büyük basılı, Braille veya okuyucu yardımıyla alabilmelidir. İsteyen öğrencilere sınavda okuyucu sağlanmalı ve sınavdan önce bu kişiler soruları nasıl okuyacağı konusunda eğitilmelidir. Nasıl bir sınav yapılacağı önceden bildirilmeli, eğer mümkünse sözlü sınavı tercih edilmelidir. Braille tablet, Braille kalem veya Braille daktilo, Braille ekran gibi bireysel donanımlar sağlanmalıdır. Braille yazıcı veya yazıcılar, kütüphanelerde tarama yapabilecek fotokopi makinesi, görme engelliler için şekil ve grafikleri kabartabilen donanımlar, müzik bölümleri ve konservatuarlar için notaları Braille alfabesine dönüştüren yazılımlar gibi kurumsal donanımlar sağlanmalıdır. Derste anlatılan görseller paylaşılmalı, engelli öğrencinin not tutmak amaçlı bilgisayar kullanmasına ya da ses kaydı yapmasına izin verilmelidir. Görme engelli bir öğrencinin bulunduğu sınıfta öğretim görevlisi görselleri betimlerken, şurada, burada gibi zamirler kullanmadan doğrudan anlatmalı ve tahtaya yazılanları sesli bir şekilde tekrar etmelidir. Öğretim görevlisi tahtaya yazı yazarken yazdıkları dışında bir şeyler söylememeli, önemli duyuru ve ilanları duyururken her zaman tahtayı kullanmalıdır.

28 Engelleri Birlikte Aşalım Farkındalık ve Ulaşılabilirlik Rehberi Amfi gibi büyük dersliklerde mikrofon kullanılmalıdır. Öğretim görevlisi engelli öğrenciye, öğrencinin ders takibi ile ilgili ihtiyaçları konusunda danışmalıdır. Bazı kaynaklar öğrencinin isteğine göre Braille formatında sağlanmalıdır. Üniversitelerde akademik kaynaklar için, ücretsiz tarama hizmeti sağlanmalı, kütüphanelerde elektronik kaynak sayısı artırılmalıdır. Grafik, tablo ve resimlerin kabartılarak basılabileceği farklı çözümler sağlanmalıdır. Kütüphanelerin katalog ve web sayfaları gerekli erişilebilirlik standartlarına uygun biçimde tasarlanmalıdır. Kütüphanelerde Braille yazıcılar bulundurulmalıdır. Görme engelli öğrencilere bilgisayar okuryazarlığı eğitimi verilmelidir. Not alma ve okuma malzemeleri Braille not alma ve okuma malzemeleri: Braille yazı tableti ve kalemi Braille daktilo Braille karton Resim 2. Braille yazı tableti ve kalemi, Braille daktilo ve Braille karton Matematiksel işlemlerde kullanılacak malzemeler Braille abaküs Küptaş kasa Taylor taş kasa

KAYIHAN, TEKİN DAL, IRMAK, AKYÜREK 29 Resim 3. Braille abaküs, küptaş kasa, Taylor taş kasa Az Görenler için Akademik Yaşamı Kolaylaştırıcı Öneriler Laboratuvar ortamında sesli uyarı veren az gören öğrenciler için tasarlanmış cihazlar kullanılmalıdır. Bilgisayar laboratuvarındaki en az 1 bilgisayarda ekran okuyucu ve ekran büyütücü yazılımların bulundurulmalıdır. Az gören öğrencilere ders notları ve sınav kâğıtları ders ve sınavdan önce öğrenciye sorarak, öğrencinin görebildiği puntoda büyüterek verilmelidir. Derslerde not tutmada zorlanan öğrenciler için derste not tutacak bir kişi görevlendirilmelidir. Ekstra asistanlık hizmeti sağlamalı ve derslere ek olarak asistanlarla birebir çalışmalar yapılmalıdır. Bilgisayar ve ekran okuyucu, büyüteç, masa lambası gibi bireysel donanımlar sağlanmalıdır. Öğretim görevlisi engelli öğrenciye, öğrencinin ders takibi ile ilgili ihtiyaçları konusunda danışmalıdır. Öncelikle eşit bilgiye erişim sağlandıktan sonra, değerlendirmede de, engelli öğrenci akranlarıyla eşit tutulmalıdır. Sınavlarda öğrenciye gerekirse ek süre verilmeli, öğrencinin ihtiyacına göre sınav kâğıdında büyük punto kullanılmalıdır. Sınavda öğrencilere ihtiyaç duydukları bireysel donanımlar sağlanmalıdır. Not alma ve okuma malzemeleri: Cam ya da elektronik büyüteç Masa lambası Renkli asetat kâğıdı Küçük beyaz tahta ve kalemi

30 Engelleri Birlikte Aşalım Farkındalık ve Ulaşılabilirlik Rehberi Resim 4. Cam büyüteç, elektronik büyüteç, masa lambası, renkli asetat kâğıdı, küçük beyaz tahta ve kalemi İşitme Engelli Kişiler için Akademik Yaşamı Kolaylaştırıcı Öneriler Dudak okuyan öğrenciler not tutma ve dudak okumayı aynı anda yapamazlar. Bundan dolayı onlara hazır ders notları verin. Tahtaya yazı yazarken yüzünüz sınıfa dönük olmayacağından bu sırada konuşmayın. İşitme engelli öğrenci sürekli yüzünüzü takip edemeyeceğinden, ders anlatırken sınıfta gezinmeyin. Sakalınız veya bıyığınız dudaklarınızın görünmesini engelleyeceğinden, kısa tutun. Önemli duyurular, temel kavramlar ve yeni teknik kelimeler tahtaya yazın. İşitme özürlü öğrencilerin dilbilgisi sorunları olabilir, bunun için çekingen durabilirler. Öğrencileri sınıfta tartışmalara katılmaya teşvik edin ve konuşurken sabırlı, nazik ve dostça yaklaşın. Öğrenciniz eğer çevirmen kullanılıyorsa, onu sınıftaki diğer öğrencileri rahatsız etmeyecek şekilde sınıfta kalmasına izin verin. Çevirmene çeviriler için zaman tanıyın ve dersin temposunu ona göre ayarlayın. Çevirmenlik yorucu bir iştir. Uzun derslerde çevirmenin dinlenebilmesi için kısa aralar verin. Mümkünse ders anlatırken anlattıklarınızla eş zamanlı akan alt yazı sistemi kullanın. FM sistem kullanın.

KAYIHAN, TEKİN DAL, IRMAK, AKYÜREK 31 Dil veya Konuşma Bozukluğu olan Kişiler için Akademik Yaşamı Kolaylaştırıcı Öneriler Dil veya konuşma bozukluğu olan öğrencinin zekâ problemi olduğu konusunda önyargılı davranmayın. Bu öğrenciler derslerde veya grup çalışmalarında başka öğrencilerden daha fazla zorlanabilirler onlara zaman tanıyın. Grup çalışmalarında diğer öğrencilerden destek almayı isteyip istemediklerini sorun. Gerekirse konuyla ilgili diğer öğrencilerle siz konuşun. Kısa cevaplar verebileceği sorular yöneltin. Konuşmaya teşvik etmek için onu cesaretlendirin. Fakat sınıfta konuşması için zorlamayın. Engelliler için Genel Mimari Öneriler Ulaşılabilirlik için; binalar, konutlar, bunların çevresi (girişi, bahçesi, yolları, garaj ve otoparkı) düzenlenmelidir. Binalara girme, kullanma ve tahliye etme; bireyler, aileleri ve içinde engellilerin bulunduğu gruplar için güvenli ve rahat olmalıdır. Bunun için; Binalarda herkesin aynı güzergâhı, aynı girişi ve çıkışı, aynı donanımları kullanması böylece eşitlik ilkesi sağlanmalıdır. Ana ve diğer girişler ile çıkışlar basamaksız veya engelsiz, açıklıkları geniş olmalı, düşük kullanım gücü gerektirmeli, iyi işaretleme, iyi aydınlatma ve iyi görsel kontrast renklendirme yapılmış olmalıdır. Yatay ve düşey dolaşım için aynı güzergah kullanılmalı, güzergahlar basamaksız ya da engelsiz olmalı, yeterli manevra alanı, geniş kapı geçişi, dinlenme alanları sağlamalı, kapılar kolay açılıp kapanabilmeli, açık plan, iyi işaretleme, aydınlatma ve görsel kontrast sağlanmalıdır. Aynı alanın herkes tarafından kullanımı için yeterli genişlikte hareket alanı, farklı oturma seçenekleri, iyi akustik ve ses yükselticiler, iyi aydınlatma ve görsel kontrast, iyi işaretleme, iyi yerleştirilmiş donanım, iki veya daha fazla duyu yolu ile fark edilir bilgilendirme sağlanmalıdır. Aynı donanım ve araçların eşit kullanılması için ulaşılabilirlik, kolay anlama, uygun yükseklik, iki duyu ile bilgi sağlama ve yeterli manevra için alan sağlanmalıdır.

32 Engelleri Birlikte Aşalım Farkındalık ve Ulaşılabilirlik Rehberi Fiziksel Engelli Kişiler için Mimari Öneriler Şehirlerde net genişliği, yüzey dokusu, eğimi ve aydınlatması ile engelli bireyleri toplu taşıma duraklarına, kamu ve genel binalara, sokaklara ve otoparklara ulaşımını kolaylaştıran yürüme alanları olmalıdır. Umumi binalarda engelliler için ayrılmış park yeri mümkün olduğunca binaya yakın ve ulaşılabilir olmalıdır. Binanın çevresinde izlenecek yolun genişliği ve aydınlatılması uygun olmalıdır. Giriş yolunda kesici, delici, yaralayıcı nesneler bulunmamalı, yönlendirme işaretleri ve ağaç dalları kişinin mobilitesini etkilememelidir. Yol üzerinde duvara monte edilen nesneler telefon gibi açıkça görülebilir olmalıdır. Binanın çevresindeki yollar düz, sert, sabit ve kaymayı önleyen yüzeye sahip olmalı ve drenaj ızgarası bulunmamalıdır. Bina içinde de yer kaplaması sert, sabit ve kaymaz malzemeden seçilmeli, pürüzlü ya da delikli olmamalıdır. Pencerelerin yükseklikleri; tekerlekli sandalye kullananların pencereden dışarıyı rahatlıkla görebilmelerini sağlamalıdır. Merdivenler, asansör ve rampanın yanında ek olarak bulunmalıdır. Binalara merdiven ve asansörlerin dışında merdiven basamakları üzerinde yer alan motorlu bir sistem kurulabilir. Dikkat edilecek husus, yer seçimi, başlangıç ve bitiş noktalarının belirlenmesidir. Umumi binalarda en az bir kadın bir erkek ve engelliler için en az bir kadın ve bir erkek tuvaleti gereklidir. Görme Engelliler ve Az Görenler için Mimari Öneriler Duvara monte edilmiş objelerin etrafına beyaz bastonla fark edilmeleri için uygun düzenlemeler yapılmalıdır. Bina dışındaki bahçe yolları, çakıl gibi gevşek ve kaygan malzeme ile döşenmemelidir. Yerleşkelerde belli noktalarda oryantasyon sağlanması ve yol bulmaya yardımcı olması amacıyla ek aydınlatma, kontrast parlaklık ve hissedilebilir yüzey uygulanmalıdır.

KAYIHAN, TEKİN DAL, IRMAK, AKYÜREK 33 Bazı ses çıkaran objeler (duvar saati, çeşme) yol bulmaya yardımcı olabilir. Az görenler için sahanlıklar rampa ve yaya yolundan farklı renkte olmalıdır. Korkuluklar az görenler için renklendirilmelidir. Az görenler için kapıların renk seçimine dikkat edilmelidir. Pencereler, göz kamaştırmayacak şekilde planlanmalıdır. Merdiven yürüme istikametine dik olmalıdır. Merdivenin ilk ve son basamağında görsel kontrast sağlanmalıdır. Basamaklar derinlik ve yükseklik olarak orantılı olmalıdır. Ulaşılabilirlik için bina içinde ve dışında sesli uyarı sistemleri kullanılmalıdır. İşitme Engelliler için Mimari Öneriler Salonlar, toplantı mekânları, danışma masaları ve diğer uygun mekânlarda işitme amaçlı indüksiyon devresi, ya da kızıl ötesi veya ses güçlendirici sistemler kurulmalıdır. İşitme cihazı kullanan öğrenciler için, yalıtım yapılmalı ve uygun araçgereç donatımı sağlanmalıdır. Yönlendirici işaretler, yönelimle ilgili karmaşaya neden olabilecek her yerde kullanılmalıdır. Bina girişlerinde, asansörlerde, lavabolarda, engellilere ayrılmış otomobil park alanlarında, binalarda özel servis olanaklarının bulunduğu yerlerde işarete yer verilmelidir. İşaret olmadığında, açık ve net ifadelerle durumu anlatan bilgi verilmelidir. Hizmet birimlerinde yaklaşılan bankoların yükseklik ve özellikleri işitme engelli kişilerle kolay iletişim kurulmasına uygun olmalıdır. Çağrı merkezleri işitme engelli bireylere uygun faks modemli olmalıdır.. Bina içerisine sesli alarmların yanında, ışık şiddeti en az 75 mum, flaş oranı en az 1 Hz en fazla 3 Hz olacak, taban yüzeyinden 20/30 mm yukarıya ya da tavandan 152 mm aşağıya görsel alarmlar yerleştirilmelidir.