Magmatik kayaçlar Sedimanter (tortul) kayaçlar Metamorfik (başkalaşım) kayaçları
Magmanın derinlerde ya da yüzeye yakın kesimlerde soğumasıyla magmatik kayaçlar oluşur. Tektonik hareketler sonucunda yeryüzüne çıkabilirler. Yüzeye çıkan kayaç atmosferik koşullardan etkilenir. Etkilenme değişik yollarla olur. Erozyon, yağmur,kar ve rüzgar bunlardan birkaçıdır.
Yerkabuğunun yaklaşık 16 km kalınlığındaki üst kesiminin hemen hemen %95 i magmatik kayaçlardan meydana gelmektedir. Bunlar yüzeyde büyük ölçüde sedimenter ve metamorfik kayaçlardan oluşan ince bir örtüyle örtülüdür. Magmatik kayaçlar, yer içinde bulunan, gazlara doygun, yüksek s ıcaklık ve basınç altında ergimiş bir silikat karışımı olan magmanın yer kabuğu içinde yeryüzüne yakın derinliklerde veya yeryüzünde soğuyarak katılaşması sonucu oluşurlar.
900 C-1600 C gibi yüksek sıcaklıklarda olan magmanın fiziko-kimyasal özelliği onun bileşimine, sıcaklığına ve akıcılığına bağlıdır. Bileşimine giren başlıca oksitler; SiO2, Al2O3, CaO, CO2 ve H2O dur. Bunlarda silisyum oksit (SiO2) ve su buharı(h2o) magmanın özelliğini en çok belirleyen elemanlard ır. Magmanın soğumasıyla da genellikle tanımlanabilen bir sırayla mineraller kristallenir. Minerallerin türü magmanın bileşimiyle ilgilidir. Magmanın yoğunluğu; soğuyup katılaşarak meydana getirdikleri kayaçlar ın yoğunluğundan daha azdır. Soğuma ve katılaşma sırasında % 11-12 oranında hacimleri küçülür, dolay ısıyla yoğunlukları artar.
Volkanik püskürmeler sonucunda oluşan kayaçlar yeryüzünde geniş alanlar kaplamasına rağmen magmatik kayaçların küçük bir kısmı oluşturur. Magma ile ilgili tüm jeolojik olaylara magmatizma adı verilir. Magmanın yeraltında oluşturduğu olaylara plütonizma ve oluşan kayaçlara da plütonik, intrüzif veya derinlik kayaçları adı verilir. Bunlar granit, siyenit, diyorit ve gabro gibi kayaçlard ır. Bu tipteki kayaçlar magmanın yavaş soğuması sonucunda oluşurlar. Bu nedenle orta veya iri kristalli doku gösterirler.
Oluşum yerine göre magmatik kayaçlar Derinlik (plutonik) Yarı derinlik (damar) Yüzey (volkanik)
Derinlere doğru genişleyen ve üst kesimleri kubbemsi 80-100 km 2 den daha geniş kütlelere batolit daha küçük boyutlu olanlara stok adı verilir.
Magmanın yüzeye yakın sığ derinliklerde çatlaklar veya tabaka yüzeyleri boyunca kristallenmesi ile dayk ve siller oluşur. Bunlar derinlik ve yüzey kayaçlar aras ındaki geçiş safhasına karşılık gelir. Görünüş ve yapı bakımından hem derinlik kayaçlarına hem de yüzey kayaçlarına benzeyebilirler. Hamur maddesini çoğunlukla kristaller oluşturur. Bu kayaçlar plütonik kayaçlardan daha ince, volkanik kayaçlardan ise daha iri kristallidir. Bunlara damar kayaçları adı verilir.
Pegmatit İri kristalli bir damar kayacı olup, kristalleri santimetre boyutundan metre boyutuna kadar ulaşan büyüklüklerde olabilir. Mineralleri kuvars, alkalen feldspat ( ortoz, mikroklin ), asit plajiyoklas (albit), kuvars, muskovit, turmalin bileşimdedir. Genellikle granit-granodiyorit bileşimli kayaçlarla ilişkili olarak bulunur. Pegmatitler içerdikleri beyaz mika ( muskovit), feldspat ve kıymetli mineraller için işletilebilirler. Pegmatitler, derinlik kayaçlar ını kesen damarlar şeklinde meydana gelebileceği gibi, magmatik intrüzyonun yan kayaçlar ının şistozite düzlemlerine uyumlu olarak da oluşabilirler. Birinci durumdaki pegmatitler, ortoz, mikroklin gibi potasyumlu ikinci durumda ise, albit ve oligoklas gibi sodyumlu feldspatlarca zengindir.
Aplit İnce kristalli ve lökokrat(açık renkli) damar kayaçlarıdır. Dayk halinde bulunurlar. Mineralojik bileşim olarak kuvars ve alkali feldspat ( ortoz, mikroklin ) ihtiva ederler.az miktarda beyaz mika ( muskovit ) da bulunabilir. Mozaik ve kendilerine özgü aplitik dokudadırlar.
Magmanın yeryüzüne çıkması olayına volkanizma ve bunun sonucunda oluşan kayaçlara ise volkanik, yüzey veya ekstrüzif kayaçlar ad ı verilir. Yüzey kayaçları magmanın ergimiş veya yarı ergimiş haldeki lav veya piroklastik malzemenin yeryüzünde soğuması ile oluşurlar. Bu kayaçlar h ızlı soğuma nedeniyle ince kristallidirler. Soğuma, ince kristallerin bile meydana gelmesine olanak tanımayacak kadar hızla olursa volkanik cam oluşur. Volkanların faaliyetleri boyunca kırıntılı malzeme püskürtmeleri sonucunda piroklastik kayaçlar meydana gelir. Çok değişik boyutlarda olabilen malzemeden, volkanik kül ve volkanik tozdan meydana gelen ince taneli kayaçlara tüf denir. Daha iri boyutlu malzeme içeren kayaçlara ise aglomera veya volkanik breş adı verilir. Bunların tümüne kısaca yüzey kayaçları adı verilir.
Doğu Anadolu Bölgesindekiler: Ağrı, Tendürek, Süphan, Nemrut. İç Anadolu Bölgesi: Erciyes, Hasan dağı, Melendiz dağı, Karadağ, Karacadağ. Akdeniz Bölgesi: Hassa ve çevresi (Hatay) G.D Anadolu Bölgesi: Karacadağ Ege Bölgesi: Kula volkanlar ı (En genç volkanik şekiller)
Variations in the amount of sodium and calcium Amount of sodium and ; calcium Percentage of Albite (Ab) and Anorthite (An) Albite (Na 100%, Ca 0% ) Al Si 3 O 8 90-100% Ab ; 0-10% An Oligoclase Andesine (Na 90%, Ca 10% ) Al 1-2 Si 3-2 O 8 (Na 70%, Ca 30% ) Al 1-2 Si 3-2 O 8 70-90% Ab ; 10-30% An 50-70% Ab ; 30-50% An Labradorite (Na 30%, Ca 70% ) Al 1-2 Si 3-2 O 8 30-50% Ab ; 70-50% An Bytownite (Na 10%, Ca 90% ) Al 1-2 Si 3-2 O 8 10-30% Ab ; 70-90% An Anorthite (Na 0%, Ca 100% ) Al 2 Si 2 O 8 0-10% Ab ; 90-100% An. Albite Na Al Si 3 O 8 Anorthite Ca Al 2 Si 2 O 8
Magmatik kayaçların dokuları çok çeşitlidir. Doku (tekstür) kayac ın küçük ölçekteki özelliklerini belirtir. Doku deyince kayacı oluşturan minerallerin boyutları, şekilleri, tertiplenme düzenleri ve bulunuş oranları gibi, el numunesinde veya mikroskop alt ında görülebilen özellikleri anlaşılır.
Magmatik kayaçların dokusu çoğunlukla magmanın veya lavın soğuma hızıyla bağlantılıdır. Derinlerdeki yavaş soğuma gözle görülebilen iri kristallerin oluşmasına neden olur. Bu tür dokuya faneritik doku adı verilir ve derinlik kayaçlarının en önemli özelliğidir. Faneritik dokulu kayaçlardaki mineral taneleri çıplak gözle kolaylıkla görülebilir.
Lav akıntılarında ve bazı yüzeye yakın sokulumlarda hızlı soğuma sonucunda oluşan çok ince taneli dokuya afanitik doku adı verilir. Afanitik dokulu kayaçlardaki mineral tanelerini büyütme olmaksızın görmek olanaksızdır.
Magmanın yavaş soğuması sırasında bazı mineraller oluşmaya ve büyümeya başlar. Magmanın tümüyle kristallenmesinden önce, içinde katı mineral taneleri ve atık sıvı faz yeryüzüne çıktığında çok hızlı bir şekilde soğur ve böylece afanitik doku gelişir. Sonuçta, magmatik kayaç, ince taneli kristalin hamur içinde dağılmış fenokristal (iri kristal) taneleri içerir ve kayaç porfirik karaktere sahip olur. Magmatik kayaçlardan çoğunun, özellikle silisli bakımından zengin olanların granit porfir, diyorit porfir, riyolit porfir gibi porfirik türleri vardır.
Sünger yapısı(pomza yapısı),patlamalı volkanik faaliyetlerde magmanın soğuması sırasında gazlarının çözünmesi ve serbest kalması ile kayaçta ufak boşlukların oluşmasıyla meydana gelmektedir. Bu tür kayaçlar çok hafif ve sünger gibi boşluklu bir yapıya sahiptir. Boşluklar, soğuma sırasında kütleden ayrılan gaz kabarcıklarının yerlerine karşılık gelir.
Magmatik kayaçları meydana getiren başlıca mineraller kayaç yap ıcı mineraller ve tali(aksesuar )mineraller olmak üzere iki kısıma ayrılırlar. Tali mineraller, kristallenme evresinde az oluşan minerallerdir. Oranları%2 den azdır. Mineral bileşimine dayalı bir sınıflama yaparken feldspat türü(plajioklas, alkali feldspat) ve kayaç içindeki oranı ile kuvars, feldspatoid veya olivin minerallerinin bulunuşu veya bulunmayışı,koyu renkli (Fe-Mg lu) minerallerin yüzde oranı dikkate alınır.
1-Kuvars, tridimit, kristobalit 2-Feldspatlar:Ortoklas-Mikroklin-Sanidin- Plajioklas 3-Nefelin 4-Sodalit 5-Lösit 6-Mikalar:Muskovit-Biyotit 7-Piroksenler:Ojit 8-Amfiboller:Hornblend-Ribekit 9-Olivin-Ortopiroksen-Ejirin
Zirkon Titanit Magnetit İlmenit Hematit Apatit Pirit Rutil Korund Granat
1-Magmatik kayaçlar ergimiş silikat hamuru şeklinde olan mağmanın çeşitli derinliklerde soğuması ile oluştuğu için birincil kayaçlardır. Fosil içermezler. 2-Kristalli veya yarı kristalli olabilirler. 3-Tabakalı bir yapıları yoktur. Ancak sütun şeklinde bir soğuma yapısı kazanabilirler. 4-Magmatik kayaçlar kütle halindedir. Litosferin altında uyumlu veya uyumsuz şekilde yerleşebildikleri gibi yüzeyde lav akıntıları halinde olabilirler. 5-Bazı kayaç tiplerinde akıntı izlerine rastlanabilir veya bazıları da soğansı soyulma yapısı gösterebilir.
Kimyasal Bileşime Dayalı Sınıflandırma Kimyasal sınıflandırmalarda önemli olan magmanın bileşimidir. Bu özellik bize kayacın yapı, doku ve mineralojik bileşimi hakkında bilgi vermez. Tüm magmatik kayaçlar ın bileşiminde yer alan silis miktarına bağlı olarak sınıflandırma yapılır. Koyu renkli minerali fazla olan kayaçlara mafik, açık renkli mineral fazla olan kayaçlara da felsik kayaçlar adını veriyoruz.