Giriş SAMSUNLU DİVAN ŞAİRLERİ Yavuz BAYRAM * Avni ERDEMİR ** Samsun, Cumhuriyet döneminde gerek kültürel, gerek tarihsel açıdan daima önemli bir konuma sahip olagelmiştir. Samsun un bu konumu, bugün herkes tarafından bilinmekte ve kabul edilmektedir. Ne var ki münferit birkaç çalışma dışında, Samsun un Cumhuriyetimizin kuruluşundan önceki dönemlerde, kültür ve edebiyat tarihimiz açısından nasıl bir konuma sahip olduğu üzerinde yeterince durulmamıştır. Örneğin Samsunlu divan şairleri üzerinde bugüne kadar herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Bu eksiklikten hareketle, elinizdeki çalışmada, Samsun un bugünkü il sınırları içerisinde doğmuş, yaşamış ve/veya ölmüş olan divan şairleri üzerinde durulmuştur. Bildirimizin Samsunlu Divan Şairleri yle ilgili yalnızca bir başlangıç olabileceği, bu konuda daha ayrıntılı ve uzun süreli çalışmalara ihtiyaç duyulacağı da âşikârdır. Bununla birlikte bildirinin ileride yürütülecek çalışmalar için bir çıkış noktası olması ümit edilmektedir. Samsunlu Divan Şairleri başlığını taşıyan bildiride, öncelikle Samsunlu oldukları tespit edilen divan şairlerinin biyografilerinden söz edilecektir. Bu anlamda incelenecek divan şairleri şunlardır: Beyânî (Samsun), Nücûmî (Canik), Zahîrî (Canik), Edîb (Lâdik), Medhî (Lâdik), Râcî (Bafra). Daha sonra bu şairlerin şiirlerinden örnekler verilecek ve Samsun un Cumhuriyet öncesi kültür ve edebiyat tarihimizdeki yeri ve önemine dair genel bir değerlendirmeyle bildiri tamamlanacaktır. 1. Nücûmî (15.yüzyıl sonları ile 16.yüzyıl başları) Nücûmî hakkındaki bilgiler, Sehî Bey in 1538 de yazdığı Anadolu sahasının ilk tezkiresine dayanmaktadır. Nitekim bu tarihten neredeyse 500 yıl sonra yazılan Tuhfe-i Nâ ilî (Nâ il Tuman: m.4237) ile Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü nde (Haluk İpekten vd., 1988: 353) yer alan bilgilerin kaynağı da Sehî Bey in tezkiresi olmuştur. Bu kaynaklardan edinilen bilgilere göre; Nücûmî, Canik te doğmuştur. Doğum ve ölümüyle ilgili kesin bir kayıt bulunmamaktadır. Bununla birlikte Sehî Bey in, tezkiresinin beşinci tabakasında kendisinden bahsettiği dikkate alınarak bir tahminde bulunulmak mümkündür. Bilindiği gibi Sehî Bey, tezkiresinin beşinci tabakasında, görüşme ve tanışma fırsatı bulamadığı ve kendisinden önce * Dr., Amasya Millî Eğitim Müdürlüğü Basın ve Halkla İlişkiler Sorumlusu. ** Dr., Amasya Millî Eğitim Müdürü. 741
vefat etmiş olan şairlerden bahsetmiştir. Bu şairlere dair bilgileri, daha çok yaşlılara dayanarak aktarmıştır. Dolayısıyla Nücûmî, Sehî Bey in tezkiresini yazdığı dönemde büyük bir ihtimal ile hayatta değildi. Yaşlılar tarafından tanınıyor olması ve hakkında birtakım fikirlerin ileri sürülebilmesi de vefatının çok eski olmadığının işareti olarak kabul edilebilir. Bu durumda Sehî Bey in tezkiresini 1538 tarihinde yazdığı dikkate alınarak, Nücûmî nin bu tarihten önce öldüğü; dolayısıyla da 15.yüzyılın sonları ile 16.yüzyılın başlarına denk gelen dönemde yaşadığı söylenebilir. Kaynaklar, şairin Nücûmî mahlasını babasının mesleğinden aldığını belirtmektedirler. Nitekim babası müneccim olan şair, halk arasında Müneccimzâde diye tanınmıştır. Sehî Bey, Nücûmî nin de, babası gibi yıldızlar konusunda bilgi sahibi olduğunu söylemektedir. Diğer yandan Sehî Bey e göre şiir sanatına kâdir ve üslûb-ı gazelde mâhir olan Nücûmî nin şiirleri, hoş-âyende ; gazelleri ise pesendîde dir. Ne var ki bu şiir ve gazellerden elimizde ancak iki beyit bulunmaktadır: Örnek Mihr-i vahdetden yüzinde matla -ı envâr var Cân ana hayrân olupdur gerdiş-i devvâr-vâr Aşkına Mansûr olaldan bu dil-i şûrîdemüz Oldı cân boynuna zülfün ey büt-i dildâr dâr 2. Zahîrî (16.yüzyılın ilk yarısı) Zahîrî hakkındaki bilgilerimizin kaynağı, 1546 da yazılmış olan Tezkire-i Latîfî dir (Latîfî, 1314: 234-235). 20.yüzyıla ait Tuhfe-i Nâ ilî (Tuman: m.2549) ile Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü nde (İpekten vd., 1988: 540) de Zahîrî ile ilgili bazı bilgiler mevcuttur ve bu bilgiler de Tezkîre-i Latîfî ye dayanmaktadır. Latîfî ye göre Zahîrî, Canik taraflarından derviş yaratılışlı bir sipahidir. Bağdat seferine katılmış ve bu seferde vefat etmiştir. Latîfî nin sözünü ettiği Bağdat seferi, 1534 yılında Kanuni Sultan Süleyman ın gerçekleştirdiği seferdir. Zira diğer Bağdat seferi, 1638 de IV.Murad tarafından yapılmıştır ve bu tarih, Latîfî tezkiresinin yazılışından (1546) çok sonradır. Bu durumda Zahîrî nin 15.yüzyıl sonlarında doğduğu ve 1534 yılında öldüğü kabul edilebilir. Latîfî, sade şiirleri bulunduğunu vurguladığı Zahîrî nin şiir sanatı konusunda iktidâr sahibi olduğunu söylemektedir. Ne yazık ki elimizde Zahîrî nin şiirlerinden yalnızca klâsik geleneğe uygun bir beyit ve ümerâ-yı zamândan bir mümsike (cimri) hakkında söylediği bir kıt a mevcuttur. 742
Örnek 1 Zerre denlü hüsnine hûrşîd-i hâver benzese Benzedürdüm ben dahı ey mâh-peyker benzese Örnek 2 Açlığından aşçı âh itmiş meger Matbahından el tütün tütdi sanır Sûretinün ekşisin gören kişi Tatmadan dahi ta amın usanır Çâk imâretden içerdi şûrbâyı Sûhtelerden igen igen utanır 3. Medhî (Ölümü 1546 dan önce) Medhî hakkında oldukça sınırlı olan bilgilerin kaynağı 1, Latîfî Tezkiresidir. Latîfî ye göre Medhî, Livâ-yı Amasya tevâbiinden Lâdik nâm kasabadandır. Halk arasında Hacı Mûsâ adıyla tanınır ve bilinir. Birçok kez hacca gitmiştir. Tuhfe-i Nâ ilî de Mekke de medfûn olduğu bilgisi mevcuttur. Medhî, hac esnasındaki duygularını bir şiirinde dile getirmiştir. Metni aşağıda verilen bu şiirden de anlaşılacağı gibi, Medhî, bu hacdan oldukça etkilenmiştir. Zaten hac izlenimlerini ve bu esnadaki duygularını bir şiirle dile getirmiş olması da, onun bu anlamda ne denli samimi bir hissiyat içerisinde olduğu göstermektedir. Latîfî Tezkiresinin basma nüshasında 5, Tuhfe-i Nâ ilî de 4 beyti bulunan bu şiirin en hacimli şekli, Latîfî Tezkiresi nin yazma nüshaları üzerinde yapılan bir çalışmada (İsen, 1990: 487) yer almaktadır: Örnek Yâ Rab ol dem katına azm-i reh-i Bathâ 2 idem Tâ Safâ ile tavâf-ı Kâ be-i ulyâ idem Dem-be-dem zemzem kenârında kıluben zemzeme Âb-ı çeşmümle revân ol çeşmeyi deryâ idem Yâ Resûlallâh ayağın hâkine yüz sürmege Bana yol göster yüzüm ol yolda tâ ki pâ idem Geh Medîne çevresinde başım üzre çizginüp 3 1 Bu kaynaklar şunlardır: Latîfî, 1314: 307; Tuman, m.3928; İpekten vd. 1988: 278. 2 Bathâ (a.i.c.:bitâh): 1.Çakıl taşlı büyük dere. 2.Mekke de dağ arasında bulunan bir dere. 3. Dağ arasındaki dere. 4. h.i. Mekke-i Mükerreme ( Ferit Devellioğlu, 1998). 743
Geh mübârek mescidinde hidmet-i Mevlâ idem Medhin itmek kasdına cândan egerçi Medhî yem Sana lâyık medhi ammâ ki kaçan inşâ idem Yüzüm üstüne varup mîzâb-ı rahmet altına Akıdam göz yaşın istiğfâr u istiğnâ idem Geh harîm-i Kâ bede zâ ir olup geh Taybe de Geh varıp Kuds e tavâf-ı Mescid-i Aksâ idem Cennetü l-me vâ sarayın iden itsün ârzû Bana cennet ol yeter kim eşigin me vâ idem 4. Beyânî (16.yüzyılın ikinci yarısı ile 1628 arası) Samsunlu Beyânî hakkında kaynaklarda 4 çok az bilgi mevcuttur. Sadece Kafzâde Fâ izî nin Zübdetü l-eş ârında ve Saadettin Nüzhet ERGUN un Türk Şairleri nde kendisinden kısaca bahsedilmektedir. Bu kaynaklarda 17.yüzyılın ilk yarısında yetiştiği, memleketinin Samsun, mesleğinin ise sipâhîlik olduğu ve 1038 (M.1628) yılında vefat ettiği kayıtlıdır. Her iki kaynakta da Beyânî ye ait tek beyit yer almaktadır: Örnek Budur lâyık olan bezm-i cihânda ehl-i irfâna Ki yakdığı çerâğ üstine dâ im olur pervâne 5. Edîb (17.yüzyılın sonları ile 18.yüzyılın ilk yarısı) Edîb hakkında Samsunlu diğer şairlerden farklı olarak Safâyî Tezkiresi, Sâlim Tezkiresi, Tuhfe-i Nâ ilî, Türk Şairleri, Kâfile-i Şuarâ ve Divan Edebiyatı İsimleri Sözlüğü gibi birçok kaynak bulunmaktadır. Bunlar arasından en geniş bilgiler, Saadettin Nüzhet ERGUN dan derlenerek verilen aşağıdaki metinden de anlaşılacağı gibi, Safâyî ve Sâlim tezkirelerine dayanılarak hazırlanan Türk Şairleri nde (1220-1221) yer almaktadır. Bu bilgilere göre asıl adı Es-Seyyid Mehmed olan ve 1710 (H.1122) tarihinde hayatta olduğu bilinen ve 17.yüzyılın sonlarında doğduğu tahmin edilen Edîb, 18.yüzyıl şairlerindendir. Amasya sancağına bağlı 5 Lâdik kasabasındandır. İyi bir eğitim görüp ilm ü fazl ile ma rûf ve şi r ü inşâ ile mevsûf olmuştur. Nitekim bu sayede, özellikle Alakinisa, Livadya, 3 Çizginmek çigzinmek [ baş çegzinmek, baş çevzinmek, baş çigrinmek, baş çigzinmek, cegzinmek, cezginmek, cizginmek, çezginmek, çizginmek] Dönmek, dolaşmak. (Cem DİLÇİN, 1983). 4 Kafzâde Fâ izî (Yazma): vr.20a; Mehmed Süreyyâ, 1996: 39; Saadettin Nüzhet Ergun: 836; İpekten vd., 1988: 77. 5 Bilindiği gibi Osmanlı devrinde Lâdik, Amasya ya bağlıydı. 1925 yılında ise Samsun a bağlanmıştır. 744
Yanbolu, Akçakazanlık, Karaferye, Akkirman gibi Rumeli kazalarında pek çok görevde bulunmuş ve Şeyhülislâm Lâdikî İmam Mehmed Efendi nin mektupçuluğunu yapmıştır. Türk Şairleri nde de vurgulandığı gibi; Sâlim, Edîb in Mısr-ı belâgatin bebgâ-yı fasîh-ta bîri ve kasr-ı fesâhatin emîri olduğu kanaatindedir. Ayrıca yine Sâlim e göre tabî ati, pâk; zihni, çâlâk bir zât-ı sâhib-idrâktir. Eş ârında halâvet ve talâkatinde tarâvet olan şu arâdandır. Aşağıdaki örneklerden de anlaşılabileceği gibi şiirlerini, daha çok Hz.Peygamber in övgüsüne adamıştır: Örnek 1 Der na t-ı seyyid-i kâ inât sallellâhu aleyhi ve sellem Esâs-ı şer ini bânî-i kudret öyle yapmış kim Zafer bulmaz ana dest-i fenâ gâyetle muhkemdür Hıred-i kufl der-i ahkâmını fehm itmeden âciz Hakîm-i mutlakun sun ıyle bir genc-i mutalsamdur Örnek 2 Aç sîneni âyîne-i billûr görinsün Nahl-i cebel-i Tûr daki nûr görinsün Bir âyine-i hüsne mukâbil ola gör kim Mâtem-gede-i dehr-i denî sûr görünsün Bir dilber-i bî-misle yer it kâh-ı dilinde Ne sûret-i dildâr u ne hod hûr görünsün Sâkî bizi key sâgar ile mest idemezsin Hurşîd sıfat kâse-i fağfûr görünsün Ol mertebe nûş it mey-i nâbı ki Edîbâ Şîrân-ı kavî kalb-i cihân mûr görinsün Örnek 3 Teshîr iden ol yâri du â-yı seherimdir Germ ülfet iden sohbet-i sahbâ eserimdir Aşkın ki gül-i bâğ-ı dil-i şu le perimdir Ârâyiş-i destâr-ı cünûn pûş-ı serimdir Örnek 4 Çeşm-i dile kuhl eyle gubâr-ı reh-i yâri Kim cilve-i nûr-ı Cebel-i Tûr görünsün Bir mihre nazar et ki anun zerrelerinden Mihr-i felek-ârâ niçe bin hûr görünsün Ol rütbede bâlâya kadem vaz ide gör kim 745
Dilden gidüp endûh 6 -ı sivâ 7 dûr görünsün Bir pâdişehin bendesi ol kim nazarında Şâhân-ı felek mertebesi dûr görünsün Sultân-ı rusül illet-i îcâd-ı dü- âlem Sa y eyledigim na tine meşkûr görünsün 6. Râcî ( 1812 ile 1850-1861 arası) Râcî hakkındaki bilgilerimiz, oldukça sınırlıdır ve bunlar; Fatin Tezkiresinde, Tuhfe-i Nâ ilî de, Sicill-i Osmânî de ve Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü nde yer almaktadır. 8 Bu kaynaklara göre Râcî, 1812 tarihinde (H.1227) Bafra da doğmuştur. 9 Asıl adı, Osman Râcî Efendi dir. Bir süre Öküzce Câmii nde imamlık ve Trabzon vilayetinde kâtiplik yapmıştır.sultan Abdülmecid devri (1839-1861) sonlarında vefat etmiştir. Örnek Hakîr-i âşık-ı zâra inâyet eyle gel cânâ Zelîl-i âciz-i ednâya ri âyet eyle gel Senin dîdârına gâyet katı cân iştiyâk eyler Ana râh-ı liyâkatde nezâret eyle gel cânâ Sonuç ve Değerlendirme Şu halde Samsun un bugünkü sınırları içerisinde doğmuş, yaşamış ve/veya ölmüş 6 divan şairi tespit edilmiştir. Kaynaklardan edinilen bilgilere göre bu şairlerin ikisi Canikli (Nücûmî ve Zahîrî), ikisi Lâdikli (Edîb, Medhî), biri Samsunlu (Beyânî) ve biri de Bafralı (Râcî) olarak bilinmektedir. Aşağıdaki çizelgeden de anlaşılacağı gibi bu şairler, 15.yüzyıl ile 19.yüzyıl arasındaki muhtelif dönemlerde yaşamışlardır. Elimizde Samsunlu divan şairleri ile ilgili pek az bilgi ve kaynak mevcuttur. Bu şairlerin şiirlerinden de çok az örneğe ulaşılabilmektedir. Bu anlamda tespit edilen beyitlerin sayısı 31 dir. Bununla birlikte mevcut 6 Endûh, endüh (f.i.): Gam, keder, tasa, kaygı, üzüntü, sıkıntı ( Devellioğlu, 1998 ). 7 Sivâ (a.i.): Başka, gayrı ( Devellioğlu, 1998). 8 Tuman: m.1258; Mehmed Süreyyâ: 383; İpekten vd., 1988: 359. 9 Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü nde Râcî nin doğum tarihi 1715 (H.1127) olarak yer almışsa da Sultan Abdülmecid Han devrinin sonlarında vefat ettiği dikkate alınarak, Râcî nin doğum tarihi açısından 1812 (H.1227) tarihi, daha isabetli görünmektedir. 746
örnekler ve kaynaklar, bu 6 divan şairinin gün ışığına çıkarılmayı bekleyen başka şiirlerinin de bulunabileceğine işaret etmektedir. Tablo 1. Samsunlu Divan Şairleri ( Kronolojik Sıra ) 15.YÜZYIL 16.YÜZYIL 17.YÜZYIL 18.YÜZYIL 19.YÜZYIL Nücûmî Beyânî Zahîrî Medhî Edîb Râcî Kaynakça DEVELLİOĞLU Ferit (1998). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları. DİLÇİN Cem (1983). Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları. ERGUN Saadettin Nüzhet (b.t.). Türk Şairleri, C.:2. İPEKTEN Haluk, İsen Mustafa, Okçu Naci ve Toparlı Recep (1988). Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. İSEN Mustafa (1990). Latîfî Tezkiresi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Kafzâde Fâ izî (Yazma). Zübdetü l-eş âr, Süleymaniye Kütüphanesi Şehid Ali Paşa bölümü Nr.:1877. Latîfî (H.1314). Tezkîre-i Latîfî, İstanbul: İkdam Matbaası. Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî, (Haz.Mustafa Keskin, Ayhan Öztürk, Ramazan Tosun), Sebil Yayınevi, İstanbul 1996, C.:2. Sehî Bey, Tezkire-i Sehî (Haz.Mehmed Şükrî), Matbaa-i Âmedî, İstanbul 1325. TUMAN Nâil, Tuhfe-i Nâ ilî, MEB Yayınlar Dairesi Başkanlığı Kütüphanesi nüshası, Nr.:B/870. 747
748