TARIMSAL URUN FiY ATLARlNlN SEYRi ÜZERiNE

t- l- l- n,_ 1, tl j TARIMSAL URUN FiY ATLARlNlN SEYRi ÜZERiNE 1. GIRIŞ Nebiye Yamak* Bir ekonomide, tarım sektörünü tanın-dışı sektörlerden ayrıcalıklı konuma getiren özelliklerden en önemlisi, kuşkusuz bu sektördeki ürün arz ve fıyatlarındaki risk ve belirsizliğin diğer sektörlerin arz ve fiyatlarındakindan daha yüksek oluşudur. Tarım sektöründeki yüksek risk ve belirsizliğin en önemli sebebi, sektörün üretim itibariyle önemli ölçüde doğa şartlarına bağımlı olmasıdır. Bu bağımlılık, arz miktarında, arz fıyatında ve dolayısıyla üreticinin gelirinde büyük belirsizliklere yol açmaktadır. Bu nedenden ötürü bir çok ülkede olduğu gibi ülkemizde de devlet, tarımsal ü rünlerin arz fıyatlarını ve dolayısıyla üretici gelirlerini istikrarlı bir seviyede tutmak amacıyla tarım sektörüne çeşitli müdahalelerde bulunmaktadır. Kapsamı ve amacı zaman zaman değişmesine rağmen, ülkemizde en yaygın kullanılan müdahale araçlarından birisi fıyat yolu ile destcklemedir 1 Yukarıda da ifade edildiği gibi, fiyat yolu ile destekleme politikasının başlıca amacı tarımsal ürünlerin arz fiyatlarındaki dalgalanmaları asgariye indirerek üreticilere istikrarlı bir gelir sağlamaktır. Ülkemizde fiyat yolu ile desteklemede, destekleme kapsamına dahil edilecek ürünler ile bunlara ilişkin fiyatlar Bakanlar Kurulu tarafından kararlaştırılmaktadır. Dolayısıyla, destekleme kapsamına dahil edilen ürünlerin seçimleri ile arz fiyatları, o günkü e~onomik şartlar ve karar vericilerin siyasi tercihleri tarafından tayin edilmektedir. Bundan ötürü, destekleme kapsamındaki ürün sayısı, ürün çeşidi ve nisbi fıyat seyirlerinde yıllara göre değişiklik göze çarpmaktadır. Örneğin, 1980 yılına planlı döneme kadar ortalama 1 O ürün destekleme kapsamına alınmışkcn bu sayı kadar artış göstererek 22'ye çıkmış ve sonra azalarak 1990 yılında 9'a düşmüştür (Doyuk, 1992: s. I 9). Destekleme kapsamına alınan ürün sayısındaki farklılıkların yanında, destekleme alım fiyatlarındaki değişim oranlarında da yıllar itibariyle farklılık görülmektedir. Belirli üretici grupları zaman zaman kendilerine verilen destekleme alım fiyatlarındaki artış oranının tüketici fiyatlarındaki artış oranının ya da diğer ürünlerdeki artış ğını iddia ederek destekleme organlarına baskı yapabilmektedirler. oranının, altında kaldı Diğer taraft~ın tarım sektöründe, destekleme alım kapsamı dışında tutulan ürünlerin fiyatları serbest piyasa mekanizması tarafından belirlenmektedir. Bir ürünün destekleme kapsamına dahil edilip edilmerne kararı, eğer ürün arzındaki belirsizlik faktörüne bakılarak alınıyorsa, kapsama alınmamış ürünlerin fıyatlarındaki belirsizliklerin destekleme kapsa- *Y. Doç. Dr., K.T.Ü. I.I.B.F. Iktisat Bölümü ÖÇ)retim Üyesi. Ekonomik Yaklaşım, Cilt 7, Sayı 22, Sonbahar 1996

{ ~! 78 Nebiye Yamak mına alınmış ürünlerdeki belirsizliklerden daha düşük olmaları beklenir. Ancak destekleme kapsamına dahil edilecek ürünlerin belirlenmesinde ekonomik değil de siyasi nedenler ön plana çıkıyor ise, serbest piyasa mekanizması altında belirlenen tarımsal ürünlerin fıyatlarındaki belirsizlik ve risk faktörü, doğal olarak destekleme kapsamındaki ürünlerdekinden daha büyük olması gerekir. Destekleme kapsamı içerisinde olup olmaması açısından değişik tarımsal ürünlerin fıyatlarında ve dolayısıyla gelirlerinde istikrar sağlanıp sağlanamadığının tesbiti, bir yandan destekleme fıyat politikalarının başarılı olup olmadığının, diğer yandan fiyat istikrarı açısından ürünler arası farklılıkların mevcut olup olmadığının bilinmesi yönünden önem arzetmektedir. Yukarıda verilen bilgiler ışığı altında, 1960-1992 dönemi içerisinde destekleme kapsamında bulunan veya bulunmayan toplam 16 çeşit tarımsal üründe, üreticinin eline geçen reel fiyatların istikrarlı olup olmadıklarının zaman serileri yöntemiyle belirlenmesi, mevcut çalışmanın temel amacını oluşturmaktadır. ll. EKONOMETRIK YÖNTEM VE VERi SETI: Bu çalışmada, belirtilen amaca ulaşmak için izlenen ekonometrik yöntem, "Birim Kök" yöntemidir. Birim-kök analizlerinde izlenen yöntem ise Dickey-Fuller (1976) tarafından geliştirilen test yöntemidir (ADF). "ADF Birim-Kök" testi, her bir seri için ilk önce a şağıdaki regresyon denkleminin En Küçük Kareler (EKK) yöntemiyle ayrı ayrı tahmin e dilmesini gerektirmektedir. k 11Y. =<Xo+~Y 1 _ı+:laii1y 1 _ 1 +ytrend+e 1 (1) t=l Burada; Y : 1 fıyat serisinin t dönemindeki logaritmik değerini, 11: ilk fark işlemcisini, <Xo: denklemin sabit terimini, ai, ~. y ilgili bağımsız değişkenierin parametrelerini, E: 1 denklemin hata terimlerini ve k: bağımlı değişkenin gecikme dönem sayısını göstermektedir 2. ADF regresyon denkleminin tahmininden sonra, sözkonusu serinin logaritmik seviyesinde istikrarlı o lup olmadığını belirlemek için aşağıdaki H 0 hipotezi, alternatifine karşı test edilecektir. H 0 : ~=0 (tarımsal fıyat serisi fark- durağandır, seri istikrarlı Ha: ~<0 (tarımsal fiyat serisi trend- durağandır, seri istikrarlıdır) değildir) ~=0 için hesaplanan ADF-t istatistiğin in mutlak değeri Dickey-Fuller ( 1976) tarafından verilen kritik değerden küçük çıkarsa, fiyat serisinin fark durağan olduğunu ifade eden H 0 hipotezi red edilemeyecektir. Diğer bir ifade ile, fıyat serisinin birim-kök içerdiği yani serinin şoklardan sürekli etkilendiği kabul edilecektir. Böyle bir durumda serinin logaritmik seviyesinin istikrarlı olmadığına karar verilerek, aynı test, serinin birinci ve gerekli ise daha yüksek farkiarına uygulanır. Tersi durumunda, H 0 hipotezi red edilecek dolayısıyla tiyat serisinin trend, durağan olduğunu ifade eden alternatif hipotez kabul edilecektir. Bu durumda ise, tarımsal fıyat serisinin logaritmik seviyesinin istikrarlı olduğu, diğer bir ifadeyle seri herhangi bir şokla karşılaştığında kısa bir süre içerisinde uzun dönem değerine dönebileceği sonucuna varılacaktır.

EKONOMIK Y AKLAŞIM 79 r Çalışmada, fiyatları analiz edilen ürün sayısı l 6 olup, bu ürünler bugüne kadar sürekli veya süreksiz destekleme alımları kapsamında tutulmuş ürünlerdir. 16 ürün, 3 çeşit tahıl ürünü, 3 çeşit endüstriyel ürün, 3 çeşit baklagiller, 3 çeşit yağlı tohumlar, 3 çeşit sert kabuklu meyveler ile 1 çeşit yumru bitkisinden oluşmaktadır. Her bir ürüne ait fıyat serisi, ü reticinin eline geçen birim fıyatlar ile temsil edilmiştir. Ancak bu seriler nominal değerlerle ifade edildiği için, tüketici fiyat indeksi (1968= 100 bazlı) yardımıyle reel değerlere dönüştürülmüştür3. Her bir ürün için kullanılan fıyat serisi yıllık olup 1960-1992 dönemini kapsamaktadır. Serilere ilişkin veriler, D.İ.E.'nün "İstatistik Göstergeleri ı 923- ı 992" adlı yayınından elde edilmiştir. lll. T ARlMSAL FiYA TLARIN SEYRI NE ILIŞKIN BiLGiLER BAZI ISTATISTIKI Bu bölümde, ele alınan 16 çeşit tarımsal ürüne ait reel fıyatların çeşitli alt dönemler itibariyle değişim oranları ile bu değişim oranlarının varyans değerleri verilerek kısa bir değerlendirme yapılmıştıı.-4. Fiyat serilerinin yıllık ortalama değişim oranları Tablo I'de, değişim oranlarının varyansları ise Tablo II'de verilmiştir. Tablo I incelenirse, l 96 l -1968 dönemi içerisinde üreticinin eline geçen fıyatlarda yıllık değişim oranlarının ortalamasının 3 tarımsal üründe negatif, geri kalan 13 üründe pozitif olduğu görülür. Üreticinin eline geçen birim fiyatların yıllık ortalamasında azalma görülen ürünler, mercimek, pamuk ve şeker pancarıdır. Aynı dönem içerisinde üreticinin eline geçen fiyatlarda en fazla yıllık ortalama artış hızı 0.062 ile tütünde görülürken, en fazla düşüş, yıllık ortalama 0.043 ile pamukta görülmüştür. 1969-1976 döneminde ise toplam 16 ürün arasından sadece fındık üreticisinin eline geçen fiyatlardaki yıllık değişim oranlarının ortalaması negatif bulunmuştur. Tabloda da görüldüğü gibi, fındık üreticisinin eline geçen fiyatlar yıllık ortalama 0.007 oranında bir azalma göstermiştir. Geri kalan 15 ürünün herbirinde ortalama bir artış olmuştur. Ele geçen fiyatlarda yıllık ortalama en fazla artış gösteren ürün ise 0.104 ile pamuk olmuştur. TABLO 1: REEL FIYATLARDAKI DE<~IŞIM ORANLARININ ORTALAMASI Ürünler 61-68 69-76 77-84 85-92 6ı-92 Buğday 0.013 0.102-0.016-0.027-0.004 Arpa 0.009 0.006 0.002-0.037-0.005 Mısır 0.005 0.020-0.002-0.013 0.004

80 Nebiye Yamak K.Fasulye 0.004 0.056-0.01 o 0.030 0.020 i Mercimek -0.019 0.058-0.017 0.001 0.006 Nohut 0.017 0.044 0.021-0.012 0.017 1 Pamuk -0.043 O.l'l4-0.026-0.033 0.000 ------------- ----- ----. -- Ş.Pancarı -0.041 o,,. t 1. -0.076 0.012 0.002 ---- - :,litüıı O.Oo2 0.0(.' -0.080 0.040 0.022 1 ----- -------- - - - -- -- ı Ayv ";-; i 0.019 0.021-0.014 0.028 0.013 - - ---- Y.Fı '1 0.022 0.039 0.027-0.021 0.017. -- --- Su:: ~. : 0.018 0.086 0.061-0.032 0.033 r---- Patates 0.026 0.021 0.021-0.022 0.01 ı A.Fıstığı 0.008 0.018 0.071-0.029 0.017 Badem 0.007 0.107 0.033 0.001 0.037 Fındık 0.023-0.007-0.025 0.010 0.000 1977- I 984 dilneminin tarımsal fiyatlarındaki yıllık değişim oranlarının ortalaması önceki dönemlere nazaran daha heterojen bir özellik ihtiva etmektedir. Bu dönemde, 9 ürünün fiyatlannda ortalama bir azalış görülürken, geri kalan 7 ürünün fiyatlarında ortalama bir artış görülmüştür. Ortalama artışın en yüksek olduğu ürün antep fıstığı, azalışın en fazla olduğu ürün ise ILitün olmuştur. Antep fıstığındaki yıllık ortalama artış hızı 0.071 iken tütünde ortalama azalış hızı 0.08 olmuştur. i! ' 1977-1984 döneminde olduğu gibi son dönem olan 1985-1992 yılları arasında da toplam 9 ürünün fiyatlarında ortaiaına bir düşüş olurken, geri kalan 7 üründe artış olmuştur. Tütün, fiyatları bir önceki 7 yıllık dönemde en fazla düşen ürünken, 1985-1992 döneminde fiyatları en fazla yükselen üruıı olınuştur. Öte yandan, dönem içerisinde fiyatlarında en faz-

EKONOMIK YAKLAŞlM 81 TABLO ll: REEL FIYATLARDAKI DEGIŞIM ORANLARININ VARY ANSI Ürünler 61-68 69-76 77-84 85-92 61-92 Buğday 0.008 0.036 0.018 0.019 0.021 Arpa 0.004 0.025 0.031 0.009 0.017 Mısır 0.005 0.020 0.017 0.015 0.016 K.Fasulye 0.01 ı 0.009 0.052 0.072 0.037 Mercimek 0.002 0.012 0.006 0.061 0.021 Nohut 0.004 0.013 0.058 0.065 0.035 Pamuk 0.002 0.057 0.015 0.027 0.029 Ş.Pancarı 0.008 0.019 o. ı 12 0.004 0.036 Tütün 0.061 0.040 0.040 0.097 0.063 Ayçiçeği 0.009 0.019 0.029 0.043 0.025 Y.Fıstığı 0.037 0.027 0.018 0.044 0.032 Susam 0.012 0.043 0.185 0.030 0.069 Patates 0.013 0.010 0.034 0.070 0.032 A.Fıstığı 0.014 0.015 0.123 0.005 0.041 Badem 0.075 0.176 0.023 0.012 0.073 Fındık 0.017 0.005 0.016 0.032 0.018 la düşüş görülen ürün arpa olmuştur. Bu ürünün fıyatında yıllık bir azalma görülmüştür. ortalama 0.037 oranında

t ı 82 Nebiye Yamak Tarımsal ürün fiyatlarının ortalama değişim oranları, alt dönemler yerine ı 96 I- I 992 dönemi olarak incelenirse, I 6 ürün arasından sadece buğday ve arpa ürünlerinin fiyatlarında ortalama bir azalmanın olduğu görülür. Her iki ürünün fiyatı yıllık ortalama 0.004-0.005 oranında azalmıştır. Fındık ve pamuk dışındaki ürünlerin fiyatlarında ise ortalama bir artış gözlenmiştir. Fındık ve pamuk fiyatlarında herhangi bir değişme gözlenmemiştir. Tablo II, fiyatlardaki değişınelerin varyanslarını göstermektedir. Sözkonusu Tablo incelenirse, her bir ürünün farklı dönemlerde farklı değişim varyansianna sahip olduğu görülür. 1961-1968 döneminde fiyat dalgalanmalarının en yüksek olduğu ilk üç ürünü, badem, tütün ve yerfıstığı oluşturmaktadır. Bu üç ürünün fiyat dalgalanmaları diğer ürünlerinkine nisbeten daha büyük olmuştur. ı 969- I 976 dönemi içerisinde ise, bademdeki fiyat dalgalanmaları diğer ürünlerdeki dalgalanmaların üstünde seyretmiştir. Bu dönemde diğer ürünlerin varyanslan 0.03-0.04 arasında bulunurken bademin varyansı O. I 76 olarak hesaplanmıştır. Şeker pancarı, susam ve antep fıstığı ise, I 977-1984 dönemi içerisinde fıyatları en fazla dalgalan an ilk üç ürünü temsil etmektedir. Bu dönemde fiyatı en az dalgalanan ürün mercimektir. 1985-1992 döneminde ise, diğer alt dönemlerin tersine daha fazla üründe fiyat dalgalanmaları oluşmuştur. 5 üründe fiyat dalgalanmaları diğer ürünlerdeki dalgalanmalara nisbeten yüksek bulunmuştur. Sözkonusu ürünler, patates, tütün, nohut, mercimek ve fasulyedir. Fiyat dalgalanmaları, alt dönemler yerine 196 ı- ı 992 dönemi içersinde ele alındığında, badem, susam ve tütün fiyatlarındaki dalgalanmalar diğer ürünlere nisbeten yüksek bulunmuştur. Bu dönemde tarımsal ürünlerin çoğunda fiyat değişmelerinin varyansı ortalama 0.02-0.03 iken, bu üç ü ründe varyans ortalaması 0.063-0.073 arasında oluşmuştur. IV. BULGULAR: Tablo III; (1) numaralı regresyon denkleminden elde edilen ADF-t istatistikleri ile hata terimlerine ilişkin Ljung-Q Box istatistiklerini rapor etmektedir. Tablo görüldüğü gibi, ı 6 ürünün yarısında reel fiyat serileri istikrarlı bulunurken diğer yarısında istikrarsız bulunmuştur. Buğday, patates ve antep fistığı ürünlerinin regresyon denklemlerinde hesaplanan ADF-t istatistiğinin mutlak değeri (0.0 I seviyesinde) Dickey-Fuller tarafından verilen ilgili kritik değerden büyük bulunmuştur. Aynı test istatistiği arpa, şeker pancarı, yer fıstığı, badem ve tütün için 0.05 seviyesinde istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Reel fiyat serilerinin istikrarlı olmadığını ifade eden H 0 hipotezi yukarıda sayılan ürünlerin her biri için tek tek red edilmiştir. Buradan, herhangi bir ekonomik veya politik şokun sözkonusu ürünlerin fiyatları üzerindeki etkisinin kısa süreli olduğu anlaşılmaktadır. Diğer bir ifadeyle, bu 8 ürünün reel fiyatlarının deterministik bir trend etrafında, kısa süreli dalgalandığı anlaşılmaktadır. Geri kalan ürünler için hesaplanan ADF-t istatistiğinin mutlak değeri istatistiksel olarak kabul edilebilir bir seviyede anlamlı bulunamadığından, H 0 hipotezi red edilememiştir. 1960- ı 992 dönemi içerisinde reel fiyatları istikrarlı olmayan ürünler grubunu, mısır, mercimek, nohut, fasulye, pamuk, ayçiçeği, susam ve fındık oluşturmuştur. 1960- I 992 dönemi içerisinde sürekli veya süreksiz ya da etkili veya etkisiz desteklenen ürünlerin fiyat seyirlerindeki istikrarlılık özelliği, kuruluş şekillerinin, statüleri-

EKONOMIK Y AKLAŞIM 83 nin, bağlı bulundukları Bakanlıkların farklı olmasından dolayı farklılık gösterebilmektedil Müdahale organları, fiyat kararlarını birbirlerinden bağımsız aldıkları ve yürüttüklerinden dolayı ürünler arasında mevcut nisbi fiyat ilişkilerinin korunmasının güçleşeceği ileri sürülmektedir (Tunçel ve Akın, ı 981: 234). Şimdi de yukarıdaki her bir ürün için elde edilen bulguları, ürün grupları ve müdahale organları açısından değerlendirmeye çalışalım. Tahıl ürün grubunu oluşturan ürünlerden, buğday ve arpa fiyatları ele alınan dönem i çerisinde istikrarlı bir seyir izlerken, mısır fıyatları istikrarsız bir seyir izlemiştir. Bu üç ü rünün fiyat müdahalesi ve ürün alımı Toprak Mahsulleri Ofisi tarafından gerçekleştirilmektedir.. Aynı zamanda; bu üç ürün ülkemizde destekleme alımlarına en erken başlanan ürünlerdirs. Ancak, mısır'daki destekleme alım uygulamaları, diğer iki tahıl ürününe nisbeten etkin olmamaktadır. Örneğin, ı 979 yılında buğday, arpa ve mısırda destekleme yoluyla alınan miktarların toplam üretim içerisindeki oranları sırasıyla 0.098, 0.02 ve 0.006'dır (Arıkan, 1981: 773). Endüstriyel ürünler grubuna giren tütün, şeker pancarı ve pamuk ürünlerinin fıyat seyirleri, tahıl ürün grubunda olduğu gibi heterojen bir özellik ihtiva etmektedir. Bu ürünlerden, şeker pancarı ile tütün fıyatları istikrarlı bir seyir izlerken pamuk fıyatları istikrarsız bir seyir izlemiştir. Ne var ki, endüstriyel ürünlerin fiyatlarına müdahalede bulunan kurumlar, tahıl grubunda olduğu gibi tek değildir. Örneğin; tütün, Tekel Genel Müdürlüğü, pamuk, Tariş Çukobirlik ve Antbirlik'in müdahalesi altında bulunurken, şeker pancarı T.Şeker Fabrikaları A.Ş'nin müdahalesi altında bulunmaktadır. Fiyat seyirlerindeki istikrarlılık yönünden endüstriyel ürünler arasındaki farklılığın en önemli nedeni olarak, müdahale organların farklı olması gösterilebilir. Yağlı tohumlar grubuna giren ürünlerden yer fıstığının fiyatları istikrarlı bir seyir izlerken, ayçiçeği fıyatları istikrarsız bir seyir izlemiştir. Endüstriyel ürünler grubunda olduğu gibi, burada da ürünler farklı kurumların müdahalesi altında bulunmaktadır. Ayçiçeği, Trakya Yağlı Tohumlar K. Birliği'nin müdahalesi altında bulunurken, yerfıstığı, Çukahirliğin müdahalesi altında bulunmaktadır. Öte yandan bu iki ürün, destekleme kapsamındaki ürünler içerisinde desteklenmesine en geç başlanan ürünlerin başında gelmektedir. Ayçiçeği 1969, yerfıstığı ise ı 978 tarihinden itibaren fiyat destekleme politikasına dahil edilmiştirler. Kabuklu meyvelerden antep fıstığının fiyatlarında istikrarlı bir seyir bulunurken fındık ürününde istikrarsız bir seyir bulunmuştur. Bu iki ürün de farklı kurumların müdahalesi altında bulunmaktadır. Fındık, Fiskobirliğin, antep fıstığı ise Güney-Doğu TSKB'nin destekleme müdahalesi altındadır. Çalışmada baklagiller grubunu oluşturan nohut, mercimek ve fasulye ürünlerinin herbirinde istikrarsız fiyat serisi bulunmuştur. Baklagiller, ı 6 ürün içerisinde destekleme kapsamına dahil edilmeyen ürün grubunu oluşturmaktadır. Bu ürünlerin fiyatları serbest piyasa şartları altında belirlendiğinden, sözkonusu ürünlere ait reel fıyat serilerinin istikrarsız seyir izlemeleri gayet doğaldır.

84 N eb iye Y amak TABLO lll: TARIMSAL FIYAT SERILERININ BIRINCI BIRIM-KÖK TEST lst A TISTIKLERI 6 Tarımsal Ürünler Birinci Birim Ljung Q- KökADF-t Box İstatistiği İstatistiği Buğdayb -4.82 *** 7.91 Arpa b -4.07 ** 6.87 Mısır: -2.68 5.07 K.Fasulyed -2.33 5.00 Mercimekc -2.76 6.80 Nohutc -1.49 5.42 Pamu kb -2.02 4.58 Ş.Pancarıb -3.74 ** 4.63 dtütünd -3.88 ** 8.83 Ayçiçeği b -2.72 8.99 Y erfıstığıa -3.72 ** 2.79 Susam b -2.24 10.43 Patates b -4.72 *** 9.39 Antep Fıstığıa -4.75 *** 10.02 Badem u -4.16 ** 8.66 Fındıkb -3.21 7.79 Anlamlılık Düzeyi 0.341 0.442 0.657 0.659 0.449 0.608 0.710 0.704 0.265 0.253 0.950 0.165 0.226 0.260 0.371 0.352 - ; j ' ' Not: ADF-t istatistiğin in tablo değeri (n=25 için) 0.01 de -4.38, 0.05 de -3.60, 0.10 da -3.24'dir (Fullcr, 1976, Tablo.8.52, s.373)., **, ** ilgili parametrelerin sıra~ıyla 0.0 1, 0.05, O. 10 seviyesinde anlamlılığını göstermektedir. a, b, c, d k'nın sırasıyla O, 1, 2, 3 olduğunu ifade etmektedir.

EKONOMIK Y AKLAŞIM 85 V. SONUÇ: Bu çalışmada, 16 çeşit tarımsal üründe üreticinin eline geçen reel fiyatların 1960-1992 dönemi içerisinde istikrarlı bir seyir izleyip izlemedikleri sorusu birim-kök test yöntemiyle cevaplandırılmaya çalı~ılınıştır. Elde edilen sonuçlara göre; 16 ürünün yarısında reel fıyatlar istikrarlı, diğer yarısında ise istikrarsız bir seyir izlemiştir. Diğer bir ifadeyle, 8 ürünün tiyat serisindeki belirsizlik faktörü diğer 8 ürünün tiyat serisindeki belirsizlik faktöründen daha yüksek çıkmıştır. Fiyat serileri istikrarsız bulunan ya da fiyat serilerinde büyük belirsizlik faktörüne rastlanan tarımsal ürünler, fındık, susam, ayçiçeği, pamuk, nohut, mercimek, ınısır ve fasulye olmuştur. Fiyat serilerinin seyrindeki istikrarlılık yönünden ürünler arası farklılıkların muhtemel kaynakları şunlardır: (I) Tarımsal ürün seti içerisinde bazı ürünlerin (buğday vb.) tiyatları destekleme fiyat kapsaınında belirlenirken, bazılarının (nohut gibi) serbest piyasa mekanizması kapsamında belirlenmiş olması, (2) Destekleme tiyat politikasının bazı ürünlerde sürekli, bazılarında geçici olması, (3) Destekleme tiyat politikası bazı ürünlerde etkin yürütülürken, bazılarında etkin yürütülmeınesi, (4) Tarımsal ürünlerde destekleme fiyat politikasını yürüten organların çoğu ürünlerde farklı olması. Bütün bu sayılan nedenlerden ötürü, 1960-1992 dönemi içerisinde Türk tarım sektöründe izlenen destekleme politikalarının doğrudan veya dotaylı sonucu olarak, bazı ürünlerde üreticinin eline geçen reel fıyatlarda ve dolayısıyla gelirlerde istikrar sağlanırken, bazı ü rünlerde sağlanamamış ya da sağlanmak istenıneıniştir. Bunun doğal sonucu olarak da nisbi fiyat oranları bazı ürünlerin aleyhine bozulmuştur. Nisbi tiyat serilerinin seyrindeki istikrar konusu her ne kadar bu çalışmanın bulgularından dolaylı olarak çıkarılır ise de, özellikle üretim açısından ikame ürünlerde, nisbi fıyat serilerinin seyrindeki istikrar konusu üzerinde ayrı bir çalışmaya ihtiyaç vardır.

(ı 1 86 Nebiye Yamak NOTLAR 1- Destekleme alımları dışında, düşük faizli tarımsal kredi, vergi indirimleri ve ucuz hammadde temini, destekleme politikalarının diğer araçlarını oluşturmaktadır. Destekleme politikalarının araçları hususunda bkz. Pckin (1985: 265-287). Ayrıca, tarımsal ürünlere devlet müdahalesinin amaçları hususunda bkz. Dinler (1993: 245-251). 2- Dickey-Fuller Regresyon denklemindc, gecikme dönem sayısı sıfır olduğunda "Augmented Dickey-Fuller" test yöntemi, "Standard Dickey-Fuller" test yöntemine dönüşür. 3- Hızlı fıyat artışlarının yaşandığı ortamlarda istikrarlılığın noıninal seriler yerine, reel seriler üzerinde aranınası daha gerçekci olmaktadır. Bundan ötürü çalışınada fiyat söylendiğinde kastedilen reel fıyatlardır. 4-1960-1992 dönemi "ihtiyari olarak", 4 alt-döneme bölünmüştür. 5- Çeşitli ürünlerin hangi yıllardan itibaren fıyat yoluyla destekleme kapsamına oılındıklan ve destekleme işlerninin hangi kurum ve organlar tarafından yürütüldüğü hususunda bkz. Arıkan ( 1981: 770-771 ). 6- Dickey-Fuller regresyon denkleminde, bağımlı değişkenin gecikme dönem sayısı, regresyon hata terimlerinin otokorelasyon problemine sahip olup olmadığı kriterine göre seçilmiştir. Otokorelasyon probleminin varlığı ise, Ljung Q-Box istatistiklerine bakılarak tesbit edilmeye çalışılmıştır.

ık EKONOMIK Y AKLAŞIM 87 KAYNAKÇA \- ı sı 1- i- n ~1 ARlKAN, R., (1981), "Tarımda Destekleme Politikası", DPT. 2. Türkiye Iktisat Kongresi, Tarım Komisyonu Tebliğleri, s. 755-784. D.İ.E., (I 994), İstatistik Göstergeler 1923-1992, Yayın No: 1682, Haziran, Ankara. DO YUK, M., (I 992), "Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Açısından Tarımsal Ürünlerde Destekleme Politikaları", Tarımsal Ürünlerde Destekleme Politikası, İzmir Ticaret Borsası Yayınları, S. 46, s. 17-21. DİNLER, Z., (1993), Tarım Ekonomisi, 3. Baskı, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa. FULLER, W. A., (1976), Introduction to Statistical Time Series, John Wiley, New York. PEKİN, T., (198 1 ), "Tarımda Destekleme Politikası", DPT. 2. Türkiye iktisat Kongresi, Tarım Komisyonu Tebliğleri, s. 265-287. TUNÇEL, D.Y. ve A.Y. AKIN., (1981), "Tarımda Destekleme Politikası", DPT. 2. Türkiye iktisat Kongresi, Tarım Komisyonu Tebliğleri, s. 229-253. Abstract On the Movements of the Agricultural Prices The purpose of this study is to investigate whether the reel agricultural prices received by the Turkish farmers for the period of 1960-1982 are stable or not. For this purpose sixteen different crops are selected from the Turkish agricultural sector. The technique used in the study is the un it-root test due to Dickey and Puller (1976). It was found that the reel prices received by the farmers for cight different crops were not stable over time. This study concludes that, as a res u lt of the government price support policies, the relative price ratios for same agricultural crops are deteriorated.