T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI TÜRKİYE SAĞLIK HİZMETLERİNDE ÜÇ YIL (MAYIS 1999 MAYIS 2002) 1
SUNUŞ Türk toplumunun sağlık düzeyini yükseltmek, gelecek nesillerimizin daha iyi şartlarda yetişmesini sağlamak, ülkemizin en büyük özlemidir. Bu amacı gerçekleştirmek için kurulan Sağlık Bakanlığı nın görevi, vatandaşımızın sağlıklı bir ortamda yaşamasını sağlamak, ona sağlığını koruma bilinci vermek ve bunun için gerekli politikaları belirlemek, bunları uygulamaya koymak ve bu uygulamaları denetlemektir. 21 nci yüzyılda sağlık hizmetlerinde temel yaklaşım; nüfusun giderek yaşlanması ve değişen hasta beklentilerini de dikkate alarak,hizmet sunduğumuz toplumu daha gerçekçi bir gözle tanımamızı, sorunları doğru olarak belirlememizi ve akılcı politikalar geliştirmemizi zorunlu kılmaktadır. Bu doğrultuda ve daha iyi hizmet sunmak amacıyla göreve geldiğimiz Bakanlığımız,son yıllarda yürüttüğü etkili çalışmalarla hizmet kalitesinin ve sağlık düzeyinin yükseltilmesi konusunda önemli ilerlemeler kaydedilmiştir. Bu gelişmelerin önümüzdeki yıllarda da artarak devam edeceğini ummaktayız. Ülkemizde son 3 yılda yaşanan 17 Ağustos ve 12 Kasım 1999 tarihlerindeki deprem felaketleri ve büyük ekonomik sıkıntılara rağmen, milletimizin daha sağlıklı, daha uzun ve daha kaliteli yaşaması için sağlıkla ilgili tüm alanlarda bu kısa süreye sığdırılan çalışmaların bir değerlendirilmesini yapmak ve bunu tüm kamuoyuyla tartışmaya açmak için bu rapor hazırlanmıştır.böylece hem geldiğimiz noktayı göreceğiz, hem de önümüzdeki dönemin planlarını daha gerçekci bir zeminde yapabileceğimizi umuyoruz. Bu vesile ile sağlık hizmetlerinin ülkemizde en üst düzete erişmesi için özveri ile çalışan tüm sağlık çalışanlarına ve bu çalışmalara katkısı olan bütün kamu, özel sektör ve sivil toplum kuruluşları ile kitabın hazırlanmasında emeği geçenlere teşekkür ederim. Doç. Dr. Osman DURMUŞ Sağlık Bakanı 2
İÇİNDEKİLER Kısaltmalar... 5 Tablo Listesi... 9 Şekil Listesi... 11 1. TÜRKİYE DE SAĞLIK HİZMETLERİ VE SAĞLIK BAKANLIĞI TEŞKİLATI... 13 1.1 Sağlık Bakanlığı Merkez ve Taşra Teşkilatı... 17 1.3 Türkiyede Sağlık Hizmetleri... 20 1.4 Demografi ve Sağlık Göstergelerindeki Gelişme... 23 1.5 Ulusal Sağlık Politikası... 28 2. SAĞLIK BAKANLIĞI KAYNAKLARI VE ALTYAPI GELİŞTİRME ÇALIŞMALARI... 31 2.1 Mali Kaynaklar... 33 2.1.1 Genel Bütçe... 33 2.1.2 Ek Kaynaklar (3418 Sayılı Kanun Gelirleri)... 34 2.1.3 Döner Sermaye... 35 2.2 Yatırımlar ve Altyapı Geliştirme... 36 2.2.1 Tamamlanan Yatırımlar... 36 2.2.2 Devam Eden Yatırımlar... 37 2.2.3 Kamulaştırma Çalışmaları... 39 2.2.4 Onarım Faaliyetleri... 39 2.2.5 Altyapı Geliştirme Faaliyetleri... 40 2.3 Sağlıkta İnsan Kaynakları... 45 2.4 Lojistik Destek... 53 3. SAĞLIK HİZMETLERİ... 57 3.1 Birinci Basamak Tedavi Hizmetleri... 59 3.2 Koruyucu Sağlık Hizmetleri... 60 3.3 Acil Sağlık Hizmetleri... 76 3.4 Tedavi Edici Hizmetler... 78 3.5 Hudut Kapılarındaki Sağlık Hizmetleri... 83 3.5 Afetlerde Sağlık Hizmetleri... 84 4. YENİLİKLER VE REFORM ÇALIŞMALARI... 93 4.1 Sağlık Hizmeti Sunumunda Yeni Uygulamalar... 95 4.2 Reform Çalışmaları...102 5. PROJELER VE KAMPANYALAR...105 5.1 Yürütülen Projeler...107 5.2 Kampanyalar...112 5.3 Araştırmalar...113 5.4 Özel Aktiviteler...115 5.5 Uluslar Arası İşbirliği Programları...116 6. EĞİTİM FAALİYETLERİ...123 3
6.1 Halk Eğitimi...125 6.2 Hizmet İçi Eğitim...125 6.3 Eğitim Materyalleri...130 7. SAĞLIK BAKANLIĞI NIN DIŞ İLİŞKİLERİ...133 8. SAĞLIK MEVZUATINDA GELİŞMELER...141 8.1 Yürürlüğe Giren Mevzuat...143 8.2 Üzerinde Çalışılan Kanun Ve Tüzük Tasarıları...156 8.3 Ab Mevzuatına Uyum Çalışmaları...158 4
KISALTMALAR AB Avrupa Birliği AFP Akut Flask Paralezi AMATEML Alkol ve Madde Bağımlıları Araştırma Tedavi Merkezi AR-GE Araştırma Geliştirme BBSK-BS Birinci Basamak Sağlık Kurumları Bilgi Sistemi BBTTR Birinci Basamak Tanı Tedavi Rehberi ÇKYS Çekirdek Kaynak Yönetim Sistemi DIE Devlet İstatistik Enstitüsü DSÖ Dünya Sağlık Örgütü ECO Ekonomik İşbirliği Teşkilatı EU Avrupa Birliği GEP Genişletilmiş Bağışıklama Programı GSMH Gayri Safi Milli Hasıla HBS Hastane Bilgi Sistemi IMCI Çocukluk Hastalıklarının Bütüncül Yaklaşımı İSM İl Sağlık Müdürlüğü JICA Japon Hükümeti Teknik İşbirliği Kuruluşu KHK Kanun Hükmünde Kararname KKTC Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti KTEM Kanser Tarama ve Eğitim Merkezi MEDA Akdeniz Kalkınma ve İşbirliği Programı MSB Milli Savunma Bakanlığı MTP Orta Dönem İşbirliği Programı NT Neonatal Tetanos OECD İktisadi İşbirliği ve Geliştirme Teşkilatı PEP Polio Eradikasyon Programı TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi TİKA Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı TKY Toplam Kalite Yönetimi TSH Temel Sağlık Hizmetleri TTR Tanı Tedavi Rehberi TÜBİTAK Türkiye Bilim ve Teknik Araştırma Kurumu UÇSEP Ulusal Çevre Sağlığı Eylem Planı UHS 10 Uluslararası Hastalık Sınıflaması 10 UHY Ulusal Hastalık Yükü UMATEM Uçucu Madde Bağımlıları Araştırma Merkezi UNDP Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı UNICEF Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu UNPFA Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu USAID ABD Kalkınma Teşkilatı WHO Dünya Sağlık Örgütü 5
8
TABLO LİSTESİ Tablo 1- Birinci Basamak Sağlık Kuruluşlarının Yıllara Göre Dağılımı (1993-2001)... 20 Tablo 2- Türkiye'de Hastane ve Hasta Yataklarının Kurumlara Dağılımı, 2000... 20 Tablo 3- Sağlık Personelinin İstihdam Eden Kurumlara Göre Dağılımı (2000)... 23 Tablo 4- Sağlık Bakanlığı Bütçesinin Yıllara Göre Durumu... 33 Tablo 5- Bakanlık Bütçesinin Harcama Kalemlerine Dağılımı (2002)*... 34 Tablo 6-1999-2001 Yılı Döner Sermaye Bilgileri... 35 Tablo 7- Bitirilen Sağlık Tesisi İnşaatlarının Yıllara Göre Dağılımı (1999-2002*)... 36 Tablo 8- Yatırım Harcamalarının Yıllara ve Kaynağına Göre Dağılımı (TL.)... 37 Tablo 9- Yatırımı Devam Eden Tesisler... 37 Tablo 10- Yıllara Göre Kamulaştırma Faaliyetleri (1999-2002)... 39 Tablo 11- Yıllara Göre Onarım Harcamaları, 1999-2002... 39 Tablo 12- Sağlık Kurum ve Kuruluşlarının Yıllara Göre Değişimi... 40 Tablo 13- Acil Yardım İstasyonu ve Ambulansların Yıllara Göre Dağılımı (1999-2001)... 41 Tablo 14- Bakanlığımıza Bağlı Hastanelerimizdeki Diyaliz Merkezlerinin Yıllara Göre Dağılımı 1999-2002)...42 Tablo 15- Yıllara Göre Görüntüleme Cihazları Sayısı, 1999-2001... 44 Tablo 16- Sağlık Personelinin Unvanlarına Dağılımı (Mayıs, 2002)... 45 Tablo 17- Yıllara Ve Ünvanlara Göre Sağlık Personeli (1999-2002***)... 46 Tablo 18- Bölgelere Göre Sağlık Personeli Doluluk Oranları (Mayıs 1999 Mayıs 2002-%)... 47 Tablo 19- Yıllara Göre Personel Hareketleri (1999, 2002)... 50 Tablo 20- Sağlık Bakanlığınca Alınan Aşı ve Serum Dozlarının Yıllara Göre Durumları (1999-2001)... 53 Tablo 21- Yıllara Göre Alınan Kontraseptif Malzeme (1997-2001)... 54 Tablo 22- Ücretsiz Dağıtılan Tüberküloz İlaç ve Filmlerinin Yıllara Göre Dağılımı (1999-2002)... 55 Tablo 23- Sıtma Mücadelesi Amacıyla Alınan Malzemelerin Yıllara Göre Durumu (2000-2002)... 55 Tablo 24- Yıllara Göre 0-11 Aylık Bebek Aşılama Oranları (%)... 65 Tablo 25- İllerde Alınan Gıda Numunesi, Gıda İmal ve Satış Yerlerinde Yapılan Kontrol Sayıları ve Uygunluk Oranları, Türkiye, 1999-2001...76 Tablo 26- Yıllara Göre 112 Acil Sağlık Hizmetleri (Mayıs 1999-Aralık 2001)... 76 Tablo 27-112 Acil Sağlık Hizmeti Verilen Vakaların Ön Tanılarına Göre Dağılımı... 77 Tablo 28- Tedavi Hizmetlerinde Gelişme (1999-2001)... 78 Tablo 29- Organ ve Doku Nakli Yapan Merkez Sayıları, 2002... 82 Tablo 30- Türkiye Genelinde Canlıdan ee Kadavradan Yapılan Doku ve Organ Nakli Sayıları, 2001...83 Tablo 31- Sarıhumma Aşısı Uygulamalarının Yıllara Göre Dağılımı... 83 Tablo 32-17 Ağustos Depreminde İlk Gün Bölgeye Gönderilen Personel ve Ambulans Sayısı... 84 9
Tablo 33- Deprem Bölgesinde İllere Göre Dağıtılan Klor Solüsyon ve Tablet Sayıları...85 Tablo 34- Deprem Bölgesi İllerine Gönderilen Aşı ve Serum Miktarları... 86 Tablo 35- Ağustos-Aralık 1999 Tarihleri Arasında Deprem Bölgesine Yapılan Personel Atamaları...87 Tablo 36- Deprem Bölgesinde İnşaatı Tamamlanan Sağlık Tesisleri... 88 Tablo 37- Uluslararası Kuruluşlar ile Yabancı Ülkelerin Destek ve Yardımlarıyla Prefabrik Olarak Yapılan ve Hizmet Veren Hastaneler... 89 Tablo 38- Poliklinik, laboratuar, görüntüleme merkezi, ameliyat gelirleri... 96 Tablo 39- Bulaşıcı Hastalıklarla İlgili Eğitimler... 127 Tablo 40- Sağlık Bakanlığının İmzaladığı Devletlerarası Anlaşmalar (1999-2002)... 135 Tablo 41- Ülkemizde Sağlık Bakanlığı tarafından tedavi ettirilen yabancılar (1999, 2002)... 136 Tablo 42- Yıllara Göre Bakanlığımızca Yabancılara Sağlanan Eğitimler... 137 10
ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1- Sağlık Bakanlığı Merkez Teşkilatı... 17 Şekil 2- Sağlık Bakanlığı Taşra Teşkilatı... 19 Şekil 3- Türkiye de Yataklı Tedavi Kurumlarının Kuruluşlara Dağılımı, 2000... 21 Şekil 4- Türkiye'de Yataklı Tedavi Kurumları Yatak Kapasitelerinin Kuruluşlara Göre Dağılımı, 2000...21 Şekil 5- Yataklı Tedavi Kurumlarında Yatan Hastaların Hastanelere Göre Dağılımı,2000... 22 Şekil 6- Nüfus Sayım Yıllarına Göre Toplam Nüfus Ve Yıllık Artış Hızları... 23 Şekil 7- Yerleşim Yeri ve Bölgelere Göre Nüfusun Dağılımı (1975-2000)... 24 Şekil 8- Yıllara Göre Bebek Ölüm Hızı (1923-2001)... 25 Şekil 9- Yıllara Göre Ana Ölüm Hızı (yüz binde)... 25 Şekil 10- Yıllara Göre Kaba Doğum, Kaba Ölüm ve Nüfus Artış Hızları... 26 Şekil 11- Cinsiyete Göre Doğumda Beklenen Yaşam Süresi... 27 Şekil 12- Yıllara Göre GSMH İçinde Toplam Sağlık Harcamaları... 27 Şekil 13- Sağlık Bakanlığı Bütçesinin Genel Bütçeye Oranı (Yıllara Göre Değişim-%)... 33 Şekil 14- Yıllara Göre Hastane Ve Yatak Sayısında Gelişme (1999-2002)... 41 Şekil 15- Motorlu Taşıt Araçlarındaki Değişim (1999-2002)... 44 Şekil 16- Yıllara Göre Kadro İhdası (1994-2001)... 45 Şekil 17- Bölgelere Göre Sağlık Personeli Değişimi (Mayıs 1999 - Mayıs 2002 )... 47 Şekil 18- Sağlık Personeli Karşılaştırmalı Doluluk Oranları (Mayıs 1999-Mayıs 2002)... 48 Şekil 19- Bölgelere Göre Sağlık Personeli ile Nüfus, Yatak, Poliklinik Sayılarının Toplama... 49 Şekil 20- Birinci Basamak Sağlık Kuruluşlarında Muayene Olan ve Sevk Edilen Kişi Sayısı (1997-2001) 59 Şekil 21- Bölgelere Göre Birinci Basamak Hasta Bakım Hizmetleri (1997-2001)... 59 Şekil 22- Bölgelere Göre Ana Sağlığı Hizmetleri (1996-2001)... 61 Şekil 23- Bölgelere Göre Bebek İzleme Hizmetleri (1996-2001)... 61 Şekil 24- Yıllara Göre FKÜ Yönünden Taranan Bebek Oranı 1995-2001 (%)... 62 Şekil 25- Yıllara Göre Fenilketonüri Vaka Sayısı (Kümülatif)... 63 Şekil 26- Sağlık Kuruluşlarında Aile Planlaması Hizmeti Verilme Oranı (%)... 64 Şekil 27- Modern Kontraseptif Kullanımının Yıllara Göre Gelişimi... 64 Şekil 28- Ulusal Aşı Günleri ve Mop-Up, Türkiye, 1995-2001... 66 Şekil 29- Yıllara Göre Vahşi Virüs, Klinik Polio ve AFP Vakaları, 1999-2001... 66 Şekil 30- Yıllara Göre Polio Durumu (1985-2001)... 67 Şekil 31- Yıllara Göre Neonatal Tetanoz Durumu (1985-2001)... 67 Şekil 32-0-11 Ay Yaş Grubu Kızamık Aşı Oranları, (1986-2001)... 68 Şekil 33- Yıllara Göre Kızamık Durumu, 1985-2001... 68 Şekil 34-0-11 Ay Hepatit-B Aşı Oranları (1999-2001)... 69 Şekil 35- Yıllara Göre BCG Aşı Oranları (1994-2001)... 69 Şekil 36- Verem Görülme Sıklığının Yıllara Göre Değişimi... 70 Şekil 37- Yıllara Göre Amipli Dizanteri Durumu... 71 Şekil 38- Yıllara Göre Basilli Dizanteri Durumu... 71 Şekil 39- Yıllara Göre Tifo Durumu... 72 Şekil 40- Yıllara Göre Hepatit A Durumu... 72 11
Şekil 41- Türkiye de Bildirilen AIDS Vaka Ve Taşıyıcılarının Yıllara Göre Dağılımı (01 Ekim 1992-31 Aralık 2001)...73 Şekil 42- Yıllar İtibariyle Sıtma Vakaları (1996-2001)... 74 Şekil 43-112 Acil Sağlık Hizmeti Verilen Vakaların Sevk Edildikleri Hastanelere Dağılımı... 77 Şekil 44- Yataklı Tedavi Kurumlarında Muayene Edilen Hastaların Sayısal Gelişimi (1975-2001)... 79 Şekil 45- Bakanlığımız Yataklı Tedavi Kurumlarında Yatan Hastaların Sayısal Gelişimi... 79 Şekil 46- Bakanlığımız Yataklı Tedavi Kurumlarında Yapılan Ameliyatların Sayısal Gelişimi (1970-2001) 79 Şekil 47- Bakanlığımız Yataklı Tedavi Kurumlarında Yapılan Doğumlardaki Sayısal Gelişme (1970-2001) 80 Şekil 48- Yıllara Göre Devlet İmkanlarıyla Eğitim Amacıyla Yurtdışına Gönderilen Personel (1990-2001) 130 12
1. TÜRKİYE DE SAĞLIK HİZMETLERİ VE SAĞLIK BAKANLIĞI TEŞKİLATI 13
14
Temel sağlık hizmetleri, geliştirici, koruyucu, tedavi edici ve rehabilitasyon sağlayıcı sağlık hizmetleri ile toplum içindeki ana sağlık sorunlarını kapsayan hizmetler olup, ülkenin ihtiyaçları doğrultusunda düzenlendiğinden, kapsam açısından ülkeden ülkeye değişiklikler gösterebilen hizmetlerdir. Bu çerçevede, daha iyi beslenme, yeterli temiz su temini, temel hijyen kuralları, aile planlaması dahil ana ve çocuk sağlığı hizmetleri, önemli bulaşıcı hastalıklara karşı bağışıklama, yerel endemik hastalıkların önlenmesi ve kontrolü, sık görülen hastalık ve yaralanmaların en uygun tedavilerinin ve ilaçlarının sağlanması, genel sağlık sorunları ve önlenmesi ile ilgili eğitim gibi konular, temel sağlık hizmetlerinin kapsadığı temel konulardır. Ülkelerin ekonomik gelişmeleri ve buna bağlı olarak insanların, satın alma gücündeki artışın kendilerine getireceği sosyal gelişme, yani daha iyi beslenme, daha iyi konut, daha iyi eğitim, boş zamanları değerlendirmede daha iyi fırsatlar ve en önemlisi daha iyi sağlıktır. Bu nedenle sağlığın ve toplumda sağlık düzeyinin geliştirilmesi sosyal ve ekonomik kalkınma için gereklidir. 1982 yılında kabul edilen Anayasamız, Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler başlığı altında, sağlık alanındaki düzenlemeleri ele almıştır. Anayasanın 41. maddesi ile aile, Türk toplumunun temeli olarak kabul edilmiş ve devlet, ana ve çocukların korunması ve aile planlamasının öğretimi ile uygulanmasını sağlamak için gerekli tedbirleri almakla yükümlü kılınmıştır. Anayasanın 56 ncı maddesi ile ise, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşamak hak olarak kabul edilmiştir. Bu hakkın kullanılması için çevrenin geliştirilmesi ve korunması devlete ve vatandaşlara ödev olarak yüklenmiştir. Ülkemizde Sağlık Bakanlığı, Cumhuriyet döneminde 02.05.1920 tarihinde üç sayılı Kanun ile Sıhhat ve İçtima-i Muavenet Vekaleti adı altında Bakan, Müsteşar, Sağlık ve Sosyal Yardım İşleri Müdürlüğü ile birkaç müfettişten ibaret mütevazı bir kadro ile kurulmuştur. Daha sonra Bakanlığın ismi 09.06.1936 tarih ve 3017 sayılı Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Teşkilat ve Memurin Kanunu ile Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı olarak değiştirilmiştir. Bakanlık, kurulduğu tarihten itibaren ülkedeki öncelikli sağlık sorunları ile mücadele ederek, sağlık hizmetlerini eldeki imkanların elverdiği biçimde halka ulaştırmaya çalışmış, izlediği politikalara göre farklı yaklaşımlar sergilemiştir. Sağlık hizmetlerinin sosyalleştirildiği 1960 lı yıllardan itibaren Türkiye de tüm sağlık hizmetleri devletin görevi olarak kabul edilmiştir. Birinci basamak sağlık hizmetlerine dayalı bir örgütlenme modeli benimsenerek, sağlık ocakları ve bunlara bağlı sağlık evleri ile herkesin sağlık hizmetlerinden eşit olarak yararlandırılması ilke kabul edilmiş koruyucu ve tedavi edici hekimlik hizmetlerinin birlikte yürütülmesi, 15
kamu sektöründe sağlık hizmetlerinin tek elden yönetimi, halk ile bütünleşme, kamuda hekimlerin tam gün çalışması öngörülmüştür. Sağlık Bakanlığının teşkilat yapısı ve görevleri 181 ve 210 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnameler ile bazı değişiklikler yapılarak yeniden düzenlenmiştir. Son olarak 24.1.1989 tarih ve 356 sayılı Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile Bakanlığın ismi de Sağlık Bakanlığı olarak değiştirilmiş ve hizmet koşullarına göre merkez ve taşra örgütünü geliştirerek bugünkü örgüt ve yönetim biçimini almıştır. Sağlık Bakanlığının Görevleri 1. Herkesin hayatını bedenen, ruhen ve sosyal bakımdan tam iyilik hali içinde sürdürmesini sağlamak için fert ve toplum sağlığını korumak ve bu amaçla ülkeyi kapsayan plan ve programlar yapmak, uygulamak ve uygulatmak, her türlü tedbiri almak, gerekli teşkilatı kurmak ve kurdurtmak, 2. Bulaşıcı, salgın ve sosyal hastalıklarla savaşarak koruyucu, tedavi edici hekimlik ve rehabilitasyon hizmetlerini yapmak, 3. Ana ve çocuk sağlığının korunması ve aile planlaması hizmetlerini yapmak, 4. İlaç, uyuşturucu ve psikotrop maddelerin üretim ve tüketimini her safhada kontrol ve denetlemek; farmasötik ve tıbbi madde ve müstahzar yerlerin, dağıtım yerlerinin açılış ve çalışmalarını esaslara bağlamak, denetlemek, 5. Gerekli aşı, serum, kan ürünleri ve ilaçların üretimini yapmak, yaptırmak ve gerekirse ithalini sağlamak, 6. Temel sorumluluk Sağlık Bakanlığına ait olmak üzere, Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı ve mahalli idarelerle işbirliği suretiyle gıda maddelerinin ve bunları üreten yerlerin sağlık açısından kontrol hizmetlerini yürütmek, 7. Mahalli idareler ve ilgili diğer kuruluşlarla işbirliği suretiyle çevre sağlığını ilgilendiren gerekli tedbirleri almak ve aldırmak, 8. Bulaşıcı, salgın insan hastalıklarına karşı kara hudut kapıları, deniz ve hava limanlarında koruyucu sağlık tedbirlerini almak, 9. Kanser, Verem, Sıtma ile savaş hizmetlerini yürütmek ve bu alanda hizmet veren kurum ve kuruluşların çalışmalarının koordinasyonu ve denetimini sağlamak, 10. Bu görevlerin yerine getirilmesi için gerekli tesisleri kurmak ve işletmek, meslek personelini yetiştirmek, 16
11. Sağlık Hizmetleri ile ilgili olarak milletlerarası ve yurt içindeki kurum ve kuruluşlarla işbirliğinde bulunmak. 1.1 SAĞLIK BAKANLIĞI MERKEZ VE TAŞRA TEŞKİLATI Bakanlık merkez örgütü, Şekil 1 de görüldüğü gibi, ana hizmet birimleri, destek birimler ile danışma ve denetim birimleri olmak üzere üç ana grup altında toplanan altı genel müdürlük, altı bağımsız daire başkanlığı ve iki kurul başkanlığından oluşmaktadır. Ayrıca, Sağlık Bakanlığı na bağlı olarak hizmet vermekte olan iki de kuruluş mevcuttur. BAKAN ÖZEL KALEM MÜDÜRLÜĞÜ TEFTİŞ KURULU BAŞKANLIĞI YÜKSEK SAĞLIK ŞURASI MÜSTEŞAR MÜSTEŞAR YARDIMCILARI ANA HİZMET BİRİMLERİ DESTEK BİRİMLERİ TEMEL SAĞLIK HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TEDAVİ HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ANA ÇOCUK SAĞLIĞI-AP GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ilaç VE ECZACCILIK GENEL MÜDÜRLÜĞÜ PERSONEL GENEL MÜDÜRLÜĞÜ BİLGİ İŞLEM DAİRESİ BAŞANLIĞI İDARİ MALİ İŞLER DAİRESİ BAŞKANLIĞI SAVUNMA SEKRETERLİĞİ SAĞLIK EĞİTİMİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ VEREM SAVAŞ DAİRESİ BAŞKANLIĞI SITMA SAVAŞ DAİRESİ BAŞKANLIĞI KANSERLE SAVAŞ DAİRESİ BAŞKANLIĞI DIŞ İLİŞKİLER DAİRESİ BAŞKANLIĞI AVRUPA BİRLİĞİ KOORDİNASYON DAİRESİ DANIŞMA VE DENETİM BİRİMLERİ BAĞLI KURULUŞLAR APK KURULU BAŞKANLIĞI HUDUT SAHİLLER SAĞLIK GENEL MÜDÜRLÜĞÜ HUKUK MÜŞAVİRLİĞİ REFİK SAYDAM HIFZISSIHHA MERKEZİ BAŞKANLIĞI BASIN VE HALKLA İLİŞKİLER MÜŞAVİRLİĞİ SAĞLIK PROJESİ GENEL KOORDİNATÖRLÜĞÜ BAKANLIK MÜŞAVİRLİĞİ Şekil 1- Sağlık Bakanlığı Merkez Teşkilatı 17
Sağlık Bakanlığı taşra teşkilatı, Şekil 2 de görüldüğü gibi Valiliklere bağlı olarak çalışan İl Sağlık Müdürlükleri ile ilçelerde Sağlık Grup Başkanlıkları ve buna bağlı sağlık kuruluşlarından meydana gelmektedir. Birinci basamak sağlık kuruluşları olan sağlık ocakları ve bunların bağlı olarak hizmet veren sağlık evleri temel sağlık hizmetlerinin topluma eşit olarak ulaştırılmasını sağlayan sağlık birimlerimizdir. Bunlara ilave olarak, daha büyük yerleşim yerlerinde hizmet vermekte olan ve uzman hekim istihdam edilebilen Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Merkezleri bulunmaktadır. Verem Savaş Dispanserleri, verem tanı ve tedavi hizmetlerini sağlamaktadır. Teşkilat şemasında yer almamakla birlikte, kanser erken tanı merkezleri kurulmaya başlanmıştır. 18
VALİ SAĞLIK MÜDÜRÜ İL HIFZISSIHHA KURULU YATAKLI TEDAVİ KURUMLARI Şb. SAĞLIK OCAKLARI Şb. ECZACILIK Şb. ANA ÇOCUK SAĞLIĞ Şb. BULAŞICI HASTALIKAR Şb. GIDA VE ÇEVRE SAĞLIĞI Şb. RUH SAĞLIĞI Şb. AĞIZ VE DİŞ SAĞIĞI Şb. SAĞLIK İSTATİSTİKLER Şb. PERSONEL Şb. ACİL HİZMETLER Şb. TIP MESLEKLERİ VE ÖZEL TANI Şb. EĞİTİM Şb. İDARİ VE MALİ İŞLER Şb. KAYMAKAM SAĞLIK GRUBU BAŞKANI ACİL SAĞLIK HİZMETLERİ VEREM SAVAŞ SAĞLIK MESLEK DEVLET HASTANESİ KOMUTA MERKEZİ DİSPANSERİ LİSESİ Acil Yardım İstasyonu AÇS-AP MERKEZİ SAĞLIK OCAKLARI HALK SAĞLIĞI LABORATUARI Sağlık Evi Şekil 2- Sağlık Bakanlığı Taşra Teşkilatı 19
1.3 TÜRKİYEDE SAĞLIK HİZMETLERİ Türkiye de sağlık hizmeti sunan birimler, birinci basamakta sağlık ocakları, ana çocuk sağlığı ve aile planlaması merkezleri, verem savaş dispanserleri, kamu hastanesi poliklinikleri, SSK sağlık istasyonları ve dispanserleri, belediyeler, işyeri hekimleri, özel teşhis ve tedavi poliklinikleri, muayenehaneler ve farklı büyüklükte çok çeşitli diğer kamu dispanserleri ile vakıf poliklinikleridir. Koruyucu sağlık hizmetleri ile evde ve ayakta tedavi hizmetleri temelde, 5.793 Sağlık Ocağı, 11.731 Sağlık Evi, 295 Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Merkezi (AÇS-AP) Merkezi, 274 Verem Savaş Dispanseri (VSD) ile ülke genelinde Sağlık Bakanlığı tarafından verilmektedir. Bu açıdan, hizmetlerin yaygınlaştırılması için son 30 yıldır alt yapının tamamlanması için çalışmalar sürdürülmüş olup artık fiziki alt yapı olarak ülke genelinde yeterli sayılacak bir düzeye gelinmiştir. Tablo 1- Birinci Basamak Sağlık Kuruluşlarının Yıllara Göre Dağılımı (1993-2001) Sağlık Ocağı AÇS-AP Merkezi VSD Sağlık Evi 1993 4.138 263 252 11.630 1994 4.575 268 253 11.878 1995 4.927 268 255 11.888 1996 5.167 274 260 11.877 1997 5.366 280 267 11.905 1998 5.538 283 269 11.881 1999 5.614 288 271 11.766 2000 5.700 291 271 11.747 2001 5.793 295 272 11.731 Türkiye deki 1226 yataklı tedavi kurumunun %60.7 si Sağlık Bakanlığı na aittir. Sağlık Bakanlığı nı özel hastaneler (%21.3), SSK hastaneleri (%9.6) ve üniversite hastaneleri (%3.4) izlemektedir. Tablo 2- Türkiye'de Hastane ve Hasta Yataklarının Kurumlara Dağılımı, 2000 HASTANE KADRO YATAĞI KURULUŞUN ADI SAYISI (%) SAYISI (%) Sağlık Bakanlığı 744 60.7 86.177 49.9 Sosyal Sigortalar Kurumu 118 9.6 27.900 16.2 Üniversite 42 3.4 24.647 14.3 Milli Savunma Bakanlığı 42 3.4 15.900 9.2 Özel 261 21.3 14.257 8.3 KİT 8 0.7 1.607 1.2 Diğer Kamu 11 0.9 2.021 0.9 TOPLAM 1.226 100,0 172.449 100,0 20
9,6% 3,4% 3,4% 60,7% 21,3% 0,9% 0,7% Sağlık Bakanlığı SSK Üniversite MSB Özel KİT Diğer Kamu Şekil 3- Türkiye de Yataklı Tedavi Kurumlarının Kuruluşlara Dağılımı, 2000 Yatak kapasitelerine göre dağılıma bakıldığında; 86.117 yatak kapasitesiyle Sağlık Bakanlığı ülke potansiyelinin %49.9 sine sahiptir. Bunu sırasıyla, SSK hastaneleri (%16.2), Üniversite hastaneleri (%14.3), özel hastaneler (%8.3), KİT hastaneleri (%1.2) ve diğer kamu hastaneleri (%0.9) izlemektedir. 1,2% 9,2% 0,9% 8,3% 14,3% 49,9% 16,2% Sağlık Bakanlığı SSK Üniversite Özel Diğer Kamu MSB KIT Şekil 4- Türkiye'de Yataklı Tedavi Kurumları Yatak Kapasitelerinin Kuruluşlara Göre Dağılımı, 2000 21
Yataklı tedavi kurumlarında muayene edilen hastaların kuruluşlara göre dağılımına bakıldığında; %56 sının Bakanlığımız hastanelerine başvurdukları görülmektedir. Benzer şekilde, hastaneye yatırılan toplam 5.075.170 hastanın 2.673.533 ü (%52.7) Sağlık Bakanlığı hastanelerine yatırılmışlardır. Yatan hastaların sayılarına bakıldığında ise; bunu sırasıyla SSK hastaneleri 1.208.201 (%23.8), Üniversite hastaneleri 681.826 (%13.4), özel hastaneler 478.719 (%9.4) ve diğer kamu hastaneleri 32.891 (%0.6) ile izlemektedir. 3.000.000 2.000.000 1.000.000 0 Sağlık Bakanlığı SSK Üniversite Diğer Kamu Özel Şekil 5- Yataklı Tedavi Kurumlarında Yatan Hastaların Hastanelere Göre Dağılımı,2000 Sağlık hizmetlerinin sunumunda önemli bir rolü olan Sağlık Bakanlığı, bunun sonucu olarak sağlık personeli istihdamında da en büyük paya sahiptir. Ülke genelinde istihdam edilen uzman hekimlerin üçte biri, pratisyen hekimlerin ise üçte ikisi Sağlık Bakanlığı kadrolarındadır. Hemşirelerin % 61 i Sağlık Bakanlığına bağlı sağlık kuruluşlarında görev yaparken bu oran ebeler için %93 e çıkmaktadır. 22
Tablo 3- Sağlık Personelinin İstihdam Eden Kurumlara Göre Dağılımı (2000) SAĞLIK PERSONELİ Sağlık Bakanlığı Üniversite SSK Diğer Kamu Özel Toplam Bir Personele Düşen Nüfus Sayı % Hekim 42.728 48 8.112 17.344 5.304 15.178 88.666 742 Uzman 13.832 33 4.801 8.585 2.175 12.330 41.723 1.578 Pratisyen* 28.906 62 3.311 8.759 3.129 2.848 46.953 1.402 Diş Hekimi 2.418 16 583 812 741 10.734 15.288 4.305 Eczacı 728 3 864 618 240 20.284 22.734 2.895 Sağlık Memuru** 33.720 73 3.059 3.307 2.880 3.416 46.382 1.419 Hemşire 43.670 61 8.489 10.294 4.643 4.838 71.934 915 Ebe 38.671 93 1.524 106 156 1.135 41.592 1.582 2000 yıl ortası nüfusu 65.819.000 * Asistan hekimler dahildir ** Sağlık Teknisyenleri dahildir. 1.4 DEMOGRAFİ VE SAĞLIK GÖSTERGELERİNDEKİ GELİŞME Nüfus Yapısı Türkiye de Cumhuriyetin kuruluşundan sonra ilk nüfus sayımı 1927 senesinde yapılmıştır. Bu sayımda toplam nüfus 13.6 milyon olarak belirlenmiştir. İkinci nüfus sayımı 1935 de yapıldıktan sonra 1990 yılına kadar her beş yılda bir nüfus sayımları tekrarlanmıştır. 1927 deki ilk nüfus sayımından 1935 deki sayıma kadar geçen sürede yıllık ortalama nüfus artış hızı binde 21.1 olarak hesaplanmıştır. Buradan itibaren 1990 sayımına kadar, 1945 sayımında ulaşılan binde 10 düzeyindeki rakam hariç, nüfus artış hızları binde 20-25 aralığında olmuştur. 70 60 50 40 30 20 10 0 21.1 13.6 62.6 14.7 30 25 20 15 10 5 0 1927 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1997 Kaynak: DIE Sayım yılları nüfusu (Milyon) Yıllık artış hızı (binde) Şekil 6- Nüfus Sayım Yıllarına Göre Toplam Nüfus Ve Yıllık Artış Hızları 23
Nüfus artış hızı trendi 1990 dan sonra değişmeye başlamıştır. 1997 nüfus tespiti sonuçlarına göre nüfusumuz 62.6 milyona ulaşmış ve 1990-1997 döneminde yıllık ortalama nüfus artış hızı binde 14.7 olarak gerçekleşmiştir. 2000 yılı Genel Nüfus Sayımı nın kesin sonuçları ve buna göre hesaplanmış nüfus artış hızı henüz açıklanmamıştır. Devlet Planlama Teşkilatı projeksiyonlarına göre nüfusun üç ana yaş grubuna göre dağılımı şöyledir: 1995 yılı itibariyle 0-14 yaş grubu nüfusun % 33 ünü, 15-64 yaş grubu %62 sini, 65 ve üzeri yaş grubundakiler % 5 ini teşkil etmektedir. Sözü edilen oranların 2005 yılında sırasıyla 28, 66, 6 olacağı tahmin edilmektedir. Nüfusun bölgelere göre dağılımı incelendiğinde, Batı Anadolu da nüfusun %35 inin yaşadığını, bunu Orta, Doğu ve Güney Doğu Anadolu bölgelerinin takip ettiği gözlemlenmektedir. Kentleşme olgusu yıllar içerisinde devam etmekte olup halen nüfusun %65 i kentsel yerleşim yerlerinde yaşamaktadır. 70 60 Yüzde (%) 50 40 30 20 10 0 BATI GÜNEY ORTA KUZEY DOĞU KENTSEL KIRSAL 1975 29 12 25 13 21 41 59 1990 33 14 23 11 20 56 44 1997 35,1 14,2 22,3 8,6 19,8 65,0 35,0 2000 38 8 129 17 1 124 188 65 0 34 9 Şekil 7- Yerleşim Yeri ve Bölgelere Göre Nüfusun Dağılımı (1975-2000) Bebek Ölüm Hızı Türkiye de bebek ölüm hızındaki en eski tespit, 1963 yılında, ülke genelinde yapılan Nüfus ve Sağlık Araştırmalarının ilkinde belirlenen rakam olup, binde 208 dir. Bu tarihten itibaren günümüze kadar her beş yılda bir tekrarlanan Nüfus ve Sağlık Araştırmalarında bebek ölüm hızının önce hızlı sonra daha yavaş eğimli düşme trendinde olduğu görülmüştür. Bebek ölüm hızı, son iki araştırmaya göre, sırasıyla 1993 de binde 59.3, 1998 de binde 42.7 dir. 2003 de tekrarlanması planlanan bir 24
sonraki araştırmada da, bebek ölüm hızındaki düşme eğiliminin, yenidoğan ölümlerinin ağırlığının giderek artması nedeniyle, yavaşlayarak süreceği tahmin edilmektedir. 250 Yüzde (%) 200 150 100 50 0 208 163 168 134 96 59,3 42,2 40 33,5 65,2 36.8 52,6 38,3 1963 1968 1973 1978 1983 1988 1990 1993 1996 1997 1998 1999 2001* * DPT projeksiyon sonuçları Şekil 8- Yıllara Göre Bebek Ölüm Hızı (1923-2001) Ana Ölüm Hızı Ana ölüm hızında da bebek ölüm hızındaki trende paralel gelişmeler görülmektedir. Ancak örneklem büyüklüğü nedeniyle ana ölüm hızını belirleme çalışmaları sık sık yapılamamaktadır. İlki 1974 yılında gerçekleştirilen çalışmada ana ölüm hızı yüz binde 208 olarak hesaplanmıştır. Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) tarafından yapılan çalışmada 1981 yılındaki ana ölüm hızı yüz binde 132 olarak yayımlanmıştır. Bakanlığımızca 1997-1998 döneminde ülke genelini temsil eden 53 ilimizdeki hastanelerin kayıtlarından gerçekleştirilen ana ölüm nedenlerinin belirlenmesi çalışmasında, ana ölüm hızı yüz binde 49.2 olarak hesaplanmıştır. 250 200 150 100 50 0 208 132 100 49,2 1974 1981 1990 1998 Şekil 9- Yıllara Göre Ana Ölüm Hızı (yüz binde) 25
Kaba Doğum Hızı Ülkemizde kaba doğum hızı giderek düşmektedir. 1993 ve 1998 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırmalarının sonuçlarına göre kaba doğum hızı sırasıyla binde 22.9 ve binde 22.8 dir. 8 nci Beş Yıllık Kalkınma Planında yer alan Devlet Planlama Teşkilatı verilerine göre 1995 yılında kaba doğum hızı binde 22.6 dır. Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nda 2000 yılında kaba doğum hızının binde 21.8, 2005 yılında ise binde 19.9 olarak tahmin edildiği belirtilmektedir. Kaba Ölüm Hızı Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nda Türkiye de 1995 yılında kaba ölüm hızının binde 6.9 olduğu belirtilmektedir. Binde Kaba Doğum Hızı 50 40 Kaba Ölüm Hızı Nüfus artış Hızı 30 20 10 0 1935-1940 1940-1945 1945-1950 1950-1955 1955-1960 1960-1965 1965-1970 1970-1975 1975-1980 1980-1985 1985-1990 2000* Şekil 10- Yıllara Göre Kaba Doğum, Kaba Ölüm ve Nüfus Artış Hızları Doğuşta Beklenen Hayatta Kalma Süresi 1995 yılında doğuşta hayatta kalma ümidi kadınlar için 70.3, erkekler için 65.7 yıl olup, ortalama 68 yıldır. 2005 yılı için yapılan tahminler kadınlarda 72.7 ye, erkeklerde 68 e, toplamda da 70.3 e ulaşılacağı yönündedir. 26
YIL 70 60 50 40 39,6 36,7 45,2 42,0 48,6 52,0 47,9 44,7 51,1 55,3 53,0 57,3 59,4 61,3 56,9 54,8 67,3 65,1 62,7 69,7 71,5 66,9 30 20 10 0 1945-1950 1950-1955 1955-1960 1960-1965 1965-1970 1970-1975 1975-1980 ERKEK KADIN 1980-1985 1985-1990 1990-1995 2000* Şekil 11- Cinsiyete Göre Doğumda Beklenen Yaşam Süresi Gayri safi Milli Hasıla (GSMH) İçinde Toplam Sağlık Harcamaları Sağlık sigortası kapsamındaki nüfus 1995 de 41 668 000 kişi ile toplam nüfus içinde % 68.3 iken, 1999 da 56 017 000 kişi ile % 86.4 e ulaşmıştır. Genel bütçe rakamlarına bakıldığında, gayrı safi milli hasıla içinde sağlığa ayrılan payın yıllara göre % 2.5-4 arasında olduğu görülmektedir. Ancak bunun yanında diğer kamu kaynaklarından da sağlığa ayrılan payın göz önünde bulundurulması gerektiği unutulmamalıdır. 5 160 4,5 4 3,5 3 2,5 3,5 3,1 3,1 3,2 3,1 2,9 2,9 3 3 3,4 3,5 3,7 95 97,8 3,9 107,7 4,4 130,14 85,2 4 3,9 119,8 3,7 3,6 111,4 106,5 139,9 140 120 100 80 2 1,5 1 0,5 0 1980 1981 55,5 50,1 43,3 41,3 38,2 39,2 42,5 49,9 51 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 Şekil 12- Yıllara Göre GSMH İçinde Toplam Sağlık Harcamaları 27 66,5 Toplam Sağ. Har. GSMH (%) Kişi başına sağlık harcaması ($) 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 60 40 20 0
1.5 ULUSAL SAĞLIK POLİTİKASI Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nda insan sağlığı toplumsal kalkınmanın temeli olarak tanımlanmakta olup, yaşam kalitesinin ve süresinin artırılması esas olarak alınmaktadır. Sağlık hizmetlerinin eşitlik ve hakkaniyet içinde, halkın ihtiyaç ve beklentilerine uygun, kaliteli, ulaşılabilir, verimli bir şekilde, bölgeler ve sosyoekonomik gruplar arası sağlık düzeyi farklılıklarını azaltıcı, çağdaş yaşamın gerekleriyle uyumlu, hasta haklarına saygılı bir şekilde sunulması temel ilkeleri oluşturmaktadır. Bu planda, bireylerin ve ailelerin bilinçlendirilmesi, bilgilendirilmesi yoluyla toplum sağlığının korunması ve geliştirilmesi hedeflere ulaşmada önde gelen stratejilerdendir. Sekizinci plan çerçevesinde, koruyucu sağlık hizmetleri sunumunun birinci basamak sağlık hizmet birimleriyle entegre edilerek etkinleştirilmesi, bebek ve çocukların yaşama sağlıklı başlaması, ergen ve gençlerin sağlıklarını koruma, geliştirme bilgi ve becerisine sahip olmaları, kişilerin özürlülükten ve hastalıktan uzak, yaşam süresinin ve kalitesinin artırılması, özellikle yaşlıların yaşamsal faaliyetlerini yardıma muhtaç olmadan sürdürebilmeleri ve topluma katkılarının devamının sağlanması hedeflenmektedir. Gerek hizmet sunumunda etkili yönetim, gerekse hizmetlerin finansmanı konularında etkili çözüm getirilmesi, sağlık alanındaki reformların temel konularını oluşturmaktadır. Hizmetlerin etkililiğini artırmak üzere, iyi işleyen bir sevk sisteminin kurulması, kentsel kesimde özellikle birinci basamakta sunulan evde ve ayaktan tedavi edici hizmetlerin kapasitesinin geliştirilmesi için yapılandırma ihtiyaçları öncelikli konular olarak vurgulanmaktadır. Bunun yanı sıra, tedavi edici hizmetlerde kalitenin artırılması, kaynakların akılcı kullanımı ve hastanelerin ihtiyaçlara cevap verebilmesini sağlamak üzere yönetim kapasitelerinin geliştirilmesi, idari ve mali açılardan özerk hale getirilmeleri hedeflenmektedir. Ülkemizde sağlık düzeyi ile sağlık hizmetlerinin mevcut durumu dikkate alınarak, öncelikli sağlık hedefleri ve bu hedeflere ulaşmayı sağlayacak stratejilerin belirlenmesi ilgili bütün kurum ve kuruluşların (DPT, ilgili Bakanlıklar, diğer ilgili kamu ve özel kurum ve kuruluşlar, meslek örgütleri, üniversiteler, sivil toplum örgütleri vb.) katılımı ile gerçekleştirilen Ulusal Sağlık 21 Politikası Bakanlığımız koordinasyonunda gerçekleştirilmiştir. Yapılan sektörler arası çalışmalar sonucunda, Sağlık 21, Herkese Sağlık, Türkiye nin Hedef ve Stratejileri (Aralık-2001) dokümanı hazırlanmış ve yayınlanmıştır. 28
Bu programın temel amacı; Türkiye de sağlık göstergelerini iyileştirerek; beklenen yaşam sürelerini uzatmak, yaşam kalitesini iyileştirmek, bölgeler ve gruplar arasındaki sağlık düzeyi farklılıklarını mümkün olduğunca azaltmaktır. Bu temel amaç doğrultusunda, 21 nci yüzyılın ilk 25 yılı için ulusal hedef ve stratejiler belirlenmiştir. Ulusal Sağlık 21 Politikası nın ana hedefleri; HEDEF 1: 2020 yılına kadar uygulanacak kademeli programlar sonucunda toplum sağlığı açısından önemli bulaşıcı hastalıkların kontrolünü, eliminasyonunu ya da eradikasyonunu sağlamak. HEDEF 2: 2020 yılına kadar, toplum sağlığı açısından önemli bulaşıcı olmayan hastalıkların sıklığını ve bunlara bağlı erken ölüm, sakatlık ve iş göremezliği azaltarak, yaşam kalitesini yükseltmek. HEDEF 3: 2020 yılına kadar, kaza, şiddet ve afetlere bağlı yaralanmaları, sakatlıkları ve ölümleri önemli ölçüde azaltmak ve bunun sürekliliğini sağlamak. HEDEF 4: 2020 yılına kadar bütün yeni doğanların, bebeklerin ve okul öncesi yaşlardaki çocukların yaşama sağlıklı başlamalarını ve sürdürmelerini sağlamak. HEDEF 5: 2020 yılına kadar, üreme ve cinsel yaşamdan kaynaklanan sağlık sorunlarını en az % 50 azaltmak. HEDEF 6: 2020 yılına kadar, tütün, alkol, uçucu maddeler ve psikoaktif ilaç gibi bağımlılık yapan maddelerin kullanımını, yetersiz fizik aktivite ve kötü beslenme gibi sağlığı olumsuz etkileyen faktörleri mümkün olan en alt düzeye indirmek. HEDEF 7: 2020 yılına kadar, ergen, yaşlı ve özürlülerin daha sağlıklı olmalarını ve toplum içinde daha aktif rol almalarını sağlamak. HEDEF 8: 2020 yılına kadar, halkın psiko-sosyal iyilik durumunu geliştirmek ve ruh sağlığı sorunu olan kişilerin özel bakım almalarını sağlamak. HEDEF 9: 2020 yılına kadar, toplumdaki bireyleri evde, okulda, işyerinde ve yaşanılan her yerde daha sağlıklı bir ortamda yaşama imkanına kavuşturmak. 29
HEDEF 10: Toplumun tüm kesimlerine ulaşılabilir, kabul edilebilir ve kullanılabilir kaliteli sağlık hizmeti sunmak, hizmet ağını bölgesel ve sosyal farklılıkları giderecek şekilde yayarak, sürekliliğini sağlamak, olarak belirlenmiştir. Bundan sonraki aşama, belirlenen bu hedeflerin ülke politikası olarak kalkınma planlarında yer almasını ve ilgili tüm kurum ve kuruluşların eylem planlarına bu hedefleri entegre etmelerini ve uygulamalarını sağlamaktır. 30
2. SAĞLIK BAKANLIĞI KAYNAKLARI VE ALTYAPI GELİŞTİRME ÇALIŞMALARI 31
32
2.1 MALİ KAYNAKLAR 2.1.1 GENEL BÜTÇE Sağlık Bakanlığı ülkemizde koruyucu sağlık hizmetlerinin tek sunucusu, birinci basamak tedavi ve yataklı tedavi hizmetlerinin ise en yaygın sunucusu olması itibarı ile ülkenin tüm sağlık hizmetlerinin sunumunda tartışmasız en büyük paya sahiptir. Buna rağmen diğer ülkelerle karşılaştırıldığında Sağlık Bakanlığı na ayrılmış mali kaynaklar çok düşüktür. Bakanlığın konsolide bütçe içindeki payı Cumhuriyetin kuruluşundan bu yana %2.2 ile % 4.7 arasında değişmektedir. 5 4,5 4,71 4,56 4 4,21 4,12 4,21 3,5 3 2,5 2 3,6 3,7 3,65 3,28 3,12 2,81 2,73 2,73 2,75 2,76 2,81 2,94 2,65 2,54 2,8 2,66 2,26 2,4 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Şekil 13- Sağlık Bakanlığı Bütçesinin Genel Bütçeye Oranı (Yıllara Göre Değişim-%) Bakanlığımızın son dört yıllık bütçe harcamaları incelendiğinde ayrılan payın ortalama %79 unun Personel Giderleri, %8 inin yatırım giderleri, %8 inin transfer giderleri, %5 inin ise diğer cari giderler için harcandığı görülmektedir. Tablo 4- Sağlık Bakanlığı Bütçesinin Yıllara Göre Durumu Milyon TL. HARCAMA KALEMİ 1999 % 2000 % 2001 % 2002 % PERSONEL GİDERLERİ 533.700.000 80 830.000.000 78 983.100.000 77 1.826.105.191 78 DİĞER CARİ GİDERLER 35.000.000 5 55.000.000 5 70.000.000 5 131.000.000 6 YATIRIM HARCAMALARI 44.810.000 7 77.445.000 7 112.480.000 9 203.840.000 9 TRANSFER HARCAMALARI 49.613.501 7 97.410.001 9 115.080.000 9 184.502.500 8 TOPLAM 663.123.501 100 1.059.855.001 100 1.280.660.000 100 2.345.447.691 100 EK GELİRLER (3418) 53.800.000 88.670.000 122.000.000 177.000.000 BÜTÇE+3418 TOPLAMI 716.923.501 1.148.525.001 1.402.660.000 2.522.447.691 33
Bakanlığımıza 2002 yılında konsolide bütçeden yaklaşık 2.3 katrilyon TL. ayrılmış olup, toplam bütçe içindeki payı %2.4 civarındadır. Tablo 5- Bakanlık Bütçesinin Harcama Kalemlerine Dağılımı (2002)* HARCAMA KALEMLERİ 2001 YILI BÜTÇESİ 2002 YILI BÜTÇE TEKLİFİ 2002 YILI BÜTÇESİ 2001 YILINA GÖRE ARTIŞ (%) Personel Giderleri 983.100.000 1.521.188.159 1.826.105.191 86 Yolluklar 6.650.500 34.838.242 12.711.000 91 Hizmet Alımları 8.341.500 55.156.879 17.153.000 106 Tüketim Malları Ve Malzeme Alımları 56.285.500 194.057.356 109.232.000 94 Demirbaş Alımları 628.400 6.162.527 829.000 32 Makine Teçhizat Ve Taşıt Alımları 33.270.000 230.358.000 61.740.000 86 Yapı Tesis Ve Büyük Onarım Giderleri 77.272.000 332.750.000 132.616.000 72 Diğer Ödemeler 32.100 323.712 40.000 25 Transferler** 115.080.000 798.527.732 185.021.500 61 TOPLAM 1.280.660.000 3.173.362.607 2.345.447.691 83 * Milyon TL. ** 1918 sayılı Kaçakçılığın Men ve Takibine Dair Kanun gereğince kaçak ve yasak şüphesiyle yakalanan uyuşturucu maddeler için İçişleri Bakanlığı personeline ödenen ikramiyeler dahildir. (2001 yılı içinde ödenen 1.057.099 Trilyon TL. dir) 2.1.2 EK KAYNAKLAR (3418 SAYILI KANUN GELİRLERİ) Kanunun amacı; eğitim, gençlik, spor ve sağlık hizmetlerinin daha iyi yürütülmesi için ilave kaynaklar temin edilmesidir. Bu kanun 31 Mart 1988 tarih ve 19771 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğü girmiştir. Kanun un 39. maddesi (a) ve (b) bentleri ile Bakanlığımıza sağlanan ek kaynağın etkin bir şekilde ve en uygun yerlerde kullanılması amacıyla Bakanlığımızca 3418 Sayılı Kanun un 39 ncu Maddesi ile Bakanlığımıza Sağlanan Ek Kaynağın Kullanılmasına İlişkin Yönerge hazırlanarak 10.01.1995 tarihinde yürürlüğe konulmuştur. Kanun 4684 Sayılı Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile değişikliğe uğramış olup, 39/b maddesi yürürlükten kaldırılarak aynı maddenin 39/a bendi kapsamına alınmıştır. 3418 sayılı kanun gelirlerinden Bakanlığımıza sağlanan ek kaynağın büyük bir bölümünün, 16.08.1997 tarihli 4306 sayılı kanunla, sekiz yıllık kesintisiz eğitim hizmetlerinde kullanılmak üzere Milli Eğitim Bakanlığı na tahsis edilmiş olması nedeniyle gelirlerimizde büyük düşüş olmuştur. 34
Bakanlığımızın bu durumu dikkate alınarak Sağlık Bakanlığı, Maliye Bakanlığı ve Milli Eğitim Bakanlığı nın ortak çalışmalarıyla Hükümet Tasarısı haline gelen kanun teklifi Türkiye Büyük Millet Meclisi ne sevk edilmiştir. 10 Temmuz 2001 tarih ve 24458 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 29.06.2001 tarih ve 4702 sayılı Kanun ile Bakanlığımıza ayrılan payın arttırılması sağlanmıştır. 2.1.3 DÖNER SERMAYE Yataklı Tedavi Kurumları 2001 yılı sonu itibarıyla ülkemizde 608 döner sermayeli sağlık kuruluşu mevcuttur. Bu kurumların 2001 yılı toplam geliri 1 katrilyonu geçmiştir. Tablo 6-1999-2001 Yılı Döner Sermaye Bilgileri 1999 2000 2001 Döner Sermayeli Kurum Sayısı 587 608 608 Toplam Nominal Sermaye 100.000.000.000.000 200.000.000.000.000 400.000.000.000.000 Toplam Tahmini Bütçe 433.720.196.021.152 863.796.851.798.463 1.217.723.778.505.920 Toplam Gelir 351.048.210.126.684 608.827.767.549.681 1.023.761.029.274.000 Toplam Gider 308.780.594.675.197 585.920.581.230.153 963.636.951.766.409 2000 yılında nominal sermaye % 100 artırılarak 200 trilyon liraya yükseltilmiş, 2001 yılında ise 400 Trilyon liraya yükseltilmiştir. 2000 yılı gelirleri 1999 gelirlerine göre % 57.7, 2001 yılı gelirleri 2000 yılı gelirine göre %59.4 oranında artış göstermiştir. Birinci Basamak Sağlık Kuruluşları Birinci basamak sağlık kuruluşlarının cari ihtiyaçlarını karşılamak, bu kurumlarda sağlık hizmeti veren personeli teşvik etmek ve motivasyonunu artırmak amacıyla döner sermaye gelirlerinden ödenen payın yeniden düzenlenmesi ve sağlık personeline döner sermayeden ödenecek payın arttırılması, her ilde en az bir adet 35
döner sermaye işletmesi kurulması, il düzeyindeki mevcut döner sermaye işletmelerinin birleştirilmesine imkan tanınmasını amaçlayan döner sermaye uygulaması başlatılmış olup, çalışmalar hızla devam etmektedir. 1 Kasım 2001 tarihinden itibaren 45 ilde uygulaması başlatılan döner sermaye işlemlerinin, 1 Mayıs 2002 tarihinden itibaren 81 ilde uygulanması ile ilgili çalışmalar tamamlanmıştır. Bu kapsamda 1999 yılı geliri 1 trilyonun üzerinde olan döner sermaye işletmeleri bağımsız kalmak kaydıyla, diğer döner sermayeli işletmelerin saymanlıkları birleştirilerek 180 e indirilmiştir. 2.2 YATIRIMLAR VE ALTYAPI GELİŞTİRME 2.2.1 TAMAMLANAN YATIRIMLAR Önceki yıllarda yatırım programına alınan sağlık tesislerinin, zamanında kaynak bulunamaması ve inşaatlarının sürmesi nedeniyle, 2000, 2001 ve 2002 yıllarında, yatırım programında çok az sayıda yeni yatırım planlanmıştır. Bunun yerine, inşaatları devam edenlerin tamamlanmasına öncelik verilmiş olup, 1999-2002 yılları arasında 608 sağlık tesisinin inşaatları tamamlanmıştır. Tablo 7- Bitirilen Sağlık Tesisi İnşaatlarının Yıllara Göre Dağılımı (1999-2002*) KURUMU 1999 2000 2001 2002 TOPLAM Devlet Hastanesi 21 18 31 11 81 A.Ç.S.A.P.Merkezi 2 3 2 7 Sağlık Meslek Lisesi 6 8 6 20 Verem Savaş Dispanseri 3 2 1 6 Sağlık Ocağı 47 86 109 11 253 Sağlık Evi 66 61 89 9 225 Halk Sağlığı Lab. 1 1 Sağlık Müd.Hizmet Binası 1 1 1 3 Ana Depo Tam. Müdürlüğü 1 1 Uluslararası Tıp Kongre Merkezi 1 1 * 2002 ilk beş ay. Planlanan sağlık tesislerinin zamanında faaliyete geçirilebilmesi için Bakanlık bütçesinden yatırımlar için ayrılan payın düşük olması nedeniyle Bakanlığımıza tahsis edilen 3418 Sayılı Kanun gelirlerinden ek katkı sağlanmış olup, detaylar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. 36
Tablo 8- Yatırım Harcamalarının Yıllara ve Kaynağına Göre Dağılımı (TL.) YILLAR Genel Bütçe Ek Kaynak Gelirleri Toplam 1999 19.540.021.000.000 12.144.794.000.000 31.684.815.000.000 2000 37.583.575.000.000 54.415.190.000.000 91.998.765.000.000 2001 68.918.728.000.000 95.939.974.000.000 164.858.702.000.000 2002* 29.163.155.000.000 57.648.000.000.000 86.811.155.000.000 * 2002 yılı ilk beş ay. 2.2.2 DEVAM EDEN YATIRIMLAR Halen 309 yataklı tedavi kurumu yatırım programında olup fiziki gerçekleşme düzeyleri %70 ve üzerinde olan 47 adet devlet hastanesinin 2002 yılında bitirilmesi planlanmaktadır. Ayrıca 75 Sağlık Ocağı, 18 Sağlık Evi, 1 Halk Sağlığı Laboratuarı, 1 Donatım Bölge Müdürlüğü, 7 Sağlık Meslek Lisesi, 3 Sağlık Müdürlüğü, 1 Verem Savaş Dispanseri olmak üzere toplam 106 adet sağlık tesisi inşaatının 2002 yılında tamamlanması planlanmaktadır. Tablo 9- Yatırımı Devam Eden Tesisler Hastane 309 Sağlık Ocağı 420 Sağlık Evi 299 A.Ç.S.A.P.Merkezi 9 Sağlık Meslek Lisesi 37 Verem Savaş Disp. 11 Halk Sağlığı Lab. 20 Kamu Sağlığı Mer. 1 Sağlık Müdürlüğü 21 Donatım Bölge Müd. 4 Bakanlık Hiz. Binası 1 Hekim Evi 2 TOPLAM 1134 Sağlık alanına ayrılan kaynakların yetersiz olması, mevcut kaynaklarda koordinasyon eksikliği, organizasyon bozukluğu, rasyonel olmayan yatırımlar, makine ve teçhizat eksiklikleri ve istihdam politikasındaki yanlışlıklardan dolayı, bazı yerlerde 37
kapasite yetersiz kalırken, bazı yerlerde de atıl kapasitenin söz konusu olduğu dikkate alınarak, mevcut yatırımların yeniden değerlendirilmesine yönelik çalışmalar yapılmıştır. Sağlık Bakanlığı na Ait Hastanelerin Yatırım Esaslarının Tespitine Dair Yönerge hazırlanmış olup, bu yönerge doğrultusunda, 2002 yılı yatırım programına teklif edilecek olan yataklı tedavi kurumu yatırımlarının rasyonel kriterler çerçevesinde belirlenebilmesi ve yatırım programında yer alan ve henüz ihalesi yapılmayan yatırımların değerlendirilmesi için Bakanlığımızda bir komisyon kurulmuştur. Bu Komisyon çalışmaları sonucunda 2001 yılı yatırım programında yer alan tahmini 100 trilyon Türk Lirası tutarındaki 32 adet hastane, 80 sağlık evi ile 20 sağlık ocağı, kaynakların rasyonel kullanımı açısından yatırım programından çıkarılmıştır. 3418 sayılı yasa gelirlerinden Bakanlığımıza ayrılan ek kaynak gelirleri kullanılmak suretiyle ihtiyaç duyulan bölgelerdeki sağlık yatırımlarının tamamlanmasına öncelik verilmiştir. Bu çerçevede 2000 yılı yatırım programına alınan 250 yataklı Kırıkkale Yüksek İhtisas Hastanesi inşaatı ihalesi 2001 yılında yapılmıştır. Bakanlığımızca yapımı gerçekleştirilen bu inşaata 13.06.2001 tarihinde başlanılmış ve 10 ayda tamamlanmıştır. Bu, kaynakların rasyonel kullanımı açısından önemli bir yaklaşımdır. 1994 yatırım programına alınan Ankara İli nin acil ihtiyacı olan 400 yataklı Ankara Acil Yardım ve Travmatoloji Hastanesi nin de 2001 yılı Aralık ayında Bakanlığımızca ihalesi yapılmış olup, 2002 yılında fiilen inşaatı başlatılan bu hastane de 2002 yılı sonunda tamamlanacaktır. 38
2.2.3 KAMULAŞTIRMA ÇALIŞMALARI Mayıs 1999 - Nisan 2002 tarihleri arasında 32 sağlık tesisi için yapılan kamulaştırma çalışmaları için 1.928.068.270.000 TL. ödenek tahsis edilmiştir. Tablo 10- Yıllara Göre Kamulaştırma Faaliyetleri (1999-2002) YILLAR TESİS SAYISI TUTARI 1999 2 289.840.000.000 2000 15 710.661.110.000 2001 13 913.831.080.000 2002* 2 13.736.080.000 TOPLAM 32 1.928.068.270.000 * 2002 ilk beş ay. 2.2.4 ONARIM FAALİYETLERİ Türkiye genelinde Bakanlığımıza ait sağlık tesislerinin modernizasyonu ve onarımları için illerden gelen keşif özetleri ve ödenek talepleri, teknik elemanlarca işlem ve usûl yönünden incelenerek, uygun görülenler bütçe imkanları göz önünde tutularak değerlendirilmiş ve bu amaçla; Şartları uygun görülen tüm sağlık kurum ve kuruluşlarının bakım ve onarım işleri için keşif, yeterlilik, ihale, kontrol, kabul ve kesin hesap çalışmaları yapılmıştır. Tablo 11- Yıllara Göre Onarım Harcamaları, 1999-2002 YILLAR GENEL BÜTÇE(TL.) EK KAYNAKLAR (TL.) TOPLAM (TL.) 1999 6.226.100.386.000 2.771.838.000.000 8.997.938.386.000 2000 18.636.856.000.000 12.374.510.852.000 31.011.366.852.000 2001 12.375.346.169.490 21.814.397.755.112 34.189.743.924.602 2002* 8.776.000.000.000 16.482.000.000.000 25.258.000.000.000 * 2002 ilk beş ay. 39
2.2.5 ALTYAPI GELİŞTİRME FAALİYETLERİ Hizmete Yeni Açılan ve Mevcut Sağlık Kuruluşları 31 Mayıs 1999-31 Nisan 2002 döneminde ülke genelinde 31 hastane, 1.975 hastane yatağı, 10 ana çocuk sağlığı ve aile planlaması merkezi, 6 verem savaş dispanseri, 1 sıtma tropikal araştırma merkezi ile 233 adet sağlık ocağı hizmete açılmıştır. Bunun yanında 6 adet bölge baştabipliği, 1 adet sağlık denetleme tabipliği ile 4 adet sağlık denetleme merkezi fiilen hizmete sunulmuştur. Binası bitirilen 38 hastanenin açılması için gerekli çalışmalar devam etmektedir. Bu arada çeşitli nedenlerle bazı sağlık kuruluşları kapatılmıştır. Tablo 12- Sağlık Kurum ve Kuruluşlarının Yıllara Göre Değişimi 1999 Mayıs 2002 Nisan Hastane 728 758 Yatak Sayısı 83.322 88.782 Sağlık Ocağı 5.560 5.799 Sağlık Evi 11.877 11.734 Açs/Ap Merkezi 285 295 Halk Sağlığı Laboratuarı 76 84 112 Acil Sağlık İstasyonu 349 463 Verem Savaş Dispanseri 271 275 Sağlık Meslek Lisesi 337 285 Sağlık Eğitim Enstitüsü 1 3 Yapılan çalışmalar sonucunda, sağlık ocağı sayısında %4, halk sağlığı laboratuarı sayısında %11, 112 acil sağlık istasyonu sayısında %33 oranında artış sağlanmıştır. Sağlık evleri konusunda ise Bakanlığımızca belirlenen politika gereği, yeni bina yapmak yerine bu hizmetlerin mobilize ekiplerle verilmesi benimsenmiştir. 40
Hastane ve Yatak Kapasitesinde Gelişme Bakanlığımıza bağlı yataklı tedavi kurumlarına bakıldığında, kurum sayısında %4 yatak sayımızda ise %7 gelişme sağlanmıştır. HASTANE SAYISI 760 755 750 745 740 735 83322 86117 744 87759 751 758 88782 90000 89000 88000 87000 86000 85000 84000 83000 YATAK SAYISI 730 728 82000 81000 725 1999 Mayıs 2000 2001 2002 Mayıs 80000 Hastane Sayısı Yatak Sayısı Şekil 14- Yıllara Göre Hastane Ve Yatak Sayısında Gelişme (1999-2002) Acil Hizmetlerin Yaygınlaştırılması Acil hizmetler 81 ile yaygınlaştırılmış olup ilçe düzeyinde örgütlenme çalışmaları devam etmektedir. İstasyon ve ambulans sayılarının yıllara göre gelişimi aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 13- Acil Yardım İstasyonu ve Ambulansların Yıllara Göre Dağılımı (1999-2001) YIL FAAL İL İSTASYON SAYISI AMBULANS SAYISI 1999 63 349 454 2000 73 364 557 2001 81 417 565 2002* 81 463 601 * 2002 ilk beş ay 41
Diyaliz Hizmetlerinde Gelişmeler Akut ve kronik böbrek yetmezliği hastalarının yaşamlarını devam ettirmede, böbrek nakline hazırlanmalarında ve gerekli diğer tıbbî durumlarda uygulanan diyaliz tedavisi, 2001 yılı verilerine göre 20.919 u hemodiyaliz, 2.344 ü periton diyalizi olmak üzere toplam 23.263 kronik böbrek yetmezliği hastasına uygulanmıştır. Tablo 14- Bakanlığımıza Bağlı Hastanelerimizdeki Diyaliz Merkezlerinin Yıllara Göre Dağılımı (1999-2002) 1999 Mayıs 2000 2001 2002 Mayıs Artış Merkez 135 151 165 192 42,2 Cihaz 977 1150 1432 1687 72,7 Diyaliz hizmetlerine ulaşılabilirliğin artırılması için Bakanlığımız, hasta sayısı 15 in üzerinde olan ilçelerde ve personeli yeterli olan hastanelerde diyaliz merkezleri açmaktadır. Daha önceden açılan diyaliz merkezlerine de cihaz takviyesi yapılmaktadır. Tüberküloz (Tbc) Laboratuar Ağı Tbc Kontrol Programının temel hedeflerinden biri teşhisin bakteriyolojik muayeneye dayandırılmasıdır. Bu amaçla iyi işleyen bir Tbc laboratuarı ağı planlanmıştır. Buna göre; Verem savaş dispanserlerinde mikroskopik muayene, 21 bölge laboratuarı ve göğüs hastalıkları hastanesi laboratuarında homojenizasyon ve kültür muayenesi, 8 bölge laboratuarında antibiyogram tetkiki yapılabilecek olup, Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Tbc laboratuarı Referans laboratuar olarak planlanmıştır. Kanser Erken Teşhis Merkezleri 1998 Yılında Avrupa Birliği ile Bakanlığımız arasında yapılan anlaşma ile Kanser Erken Teşhis Merkezleri açılması kararlaştırılmış olup, 2002 yılı sonunda hizmete sunulan Erken Teşhis Merkezlerinin sayısının 30 a ulaştırılması planlanmıştır. Ağız ve Diş Sağlığı Hizmet Birimleri Mayıs 1999 itibariyle 1 eğitim diş hastanesi, 7 müstakil ağız ve diş sağlığı merkezi, 91 hastane bünyesinde ağız ve diş sağlığı merkezi, 621 diş polikliniği 42