mllhtndu matına TMMOB makina mühendisleri odası yayını HAZIRAN 1992
SEÇERKEN DUŞUNUN! VANA BİRKEZ ALINIR. % loosızdırmazlık Enerji tasarrufu sağlar. Çevreyi kirletmez Akışkan kaybına neden olmaz Çok kısa zamanda kendini amorti etmesi nedeniyle EKONOMİKTİR. KLINGER YAKACIK YAKACIK MAKİNE FABRİKASI DÖKÜM VALF, SANAYİ ve TİCARET A.Ş. MERKEZ Kemeraltı Çd. Bankalar Han. K.5 80030 Karaköy-İst. Tel: 151 02 96 (4 Hat) Telex: 25304 ymf tr. Fax: 149 34 42 FABRİKA.Ankara Asfaltı Üstü Kartal-istanbul Tel: 377 09 95-96 Fax: 377 28 62 MAĞAZA. Necatibey Cad. Karantina Sok. N.7 Karaköy-İstanbul Tel: 144 33 71-151 18 23 ANKARA. Tel: 230 23 75-230 ^6 36 Fax: 231 04 23 İZMİR.Tel: 14 68 52 ADANA. Tel: 19 22 BURSA. Tel: 14 14 96
kondenstop ve kontrol cihazlarında dünyada lider.. spira / sarco KONDENSTOPLAR Termodinamik Basınç Dengeli Termostatik Şamandralı Ters Kovalı» Bimetalik BASINÇ DÜŞÜRÜCÜ s TERMOSTATİK VANA m NEMLENDİRİCİ «BUHAR SAYACI HAVA ATICI (Air vent) m AIR TRAP (Hava Kapanı) ŞİRKET MERKEZİ Kemeraltı Cd. Bankalar Han K.5 80030 Karaköy-istanbul Tel : 151 02 96 (4 Hat) Tlx : 25304 ymf tr Fax: 149 34 42 YAKACIK MAKİNE FABRİKASI DÖKÜM, VALF SANAYİ ve TİCARET A.Ş, FABRİKA Ankara Asfaltı Üstü Kartal-istanbul Tel : 377 09 95-96 Fax : 377 28 62 MAĞAZA Necatibey Cad. Karantina Sk. No.7 Karaköy-istanbul Tel: 144 33 71 151 18 23 ANKARA Strazburg Cad. No: 32/3 Sıhhiye-Ankara Tel : 230 23 75 230 46 36 Fax : 231 04 23 İZMİR Akdeniz Cad. Anba İş Hanı No:8 1/107 Pasaport-izmir Tel : 14 68 52 Fax : 41 03 49 ADANA AbidinpaşaCad. Bakır iş Hanı Kat: 2 No: 202 Adana Tel: 12 03 07 Fax : 19 22 69 BURSA Ulu Cad. Onur iş Hanı No: 16 Kat: 1 Bursa Tel: 14 14 96
Üç boyutlu elektronik koordinat ölçme-kontrol ve markalama cihazı konusunda 103 ayrı tip ve model üretir... TEKNİK ÖZELLİKLERİ / Çok yüksek hassasiyet / Süratli ölçüm / Ergonomik / Hava yastıkları üzerinde hareket / Hassas granit tabla /Özel alüminyum alaşımlı konstrüksiyon ve hafif köprü / Elle veya motorlu hareket çalışan, kalitesi kanıtlanmış dünya üzerinde 5500 Türkiye'de 49 makina ile üstün ve liderdir... TEKNİK ÖZELLİKLERİ / Atelye ortamında dahi kullanılabilme / CAD/CAM ortamına uygun / Kullanım kolaylığı / Seri üretim hattında robotik uygulama / Kontrol ve ölçüm için her türlü uygulamaya göre çok sayıda yazılım / İstatistiki program TRANSMETAL Makina Ticaret ve Sanayi A.Ş. LÜTFEN ÖtÇME PROBLEMLERİNİZİ BİZE AKTARIN, ÇÖZÜMÜ BİZ GETİRELİM Meşrutiyet Caddesi 26/14 06640 Kızılay-ANKARA Tll(4)41831 31-4189565. Fax(4)4255838. Tlx:44424 Trettr
AS KAYNAK... KAYNAKTA "AS" Eczacıbası
^ (4)4672894 j 7^(^396200 J F Dat^^4î70364 ^ (4)4684507 Prota: (4)4672327 (4\ JT7 r* -.
SAYISAL KOORDİNAT OKUMA SİSTEMLERİ SONY» HASSAS, SÜRATLİ ve UCUZ İMALAT İÇİN Mevcut tezgahlarınızı SONY ile donatarak iş veriminizi, imatat kalitenizi ve kârınızı artırabilirsiniz. 0,5 MİKRON HASSASİYET M Elektrik kesilmelennde dahi tezgahınızın ataletiyle yaptığı veya elle yaptırılan hareketleri tesbit edebilir. İl Toz, kir, yağ, soğutma sıvısı ve titreşimden katiyen etkilenmeyen Manyetik Metal alaşımdan yapılmış okuma cetvelleri. l Geometrik boyut kontrolü ve markalama kolaylığı için. Referans Noktası Algılayıcısı. VI Stoktan teslimat, Türkiye'nin her yerinde ücretsiz montaj ve iki yıl garanti. l Programlanan 4 noktada röle çıkışı ile tezgahınızı yan nümerik kontrola çıkarılabilir. Dıgitatintz Bor Yağında Çalışıyor mu? Sony Magnescale Her koşulda Çalışır 2Y1L GARANTİ «LH20 Distribütörü : BURLA Makina Ticareti ve Yatırım A.Ş. LH12* Merkez: Voyvoda Cad. 61-65 80003 Karaköy/İstanbul Tel: 256 49 50 / 10 Hat Fax: 250 08 26 Ankara Şubesi: Tunus Cad. 5/2 06581 Yenişehir/Ankara Tel: 117 31 22 ' 3 Hat Fax: 125 26 08
Önümüzdeki yüzyılın ısıtma sistemi hazır. Demirdöküm Kombi Hem şofben, hem kat kaloriferi Doğalgazla, tüpgazla Bugüne kadar gördüğünüz cihazlara benzemiyor... Heri bir teknolojinin ürünü Demirdöküm Kombi. Çağdaş enerji kaynağı doğalgazın hakkını veren, en kapsamlı, en ekonomik biçimde yararlanmanızı sağlayan üstün bir mühendislik ürünü... Boyutları küçük Son derece pratik boyutlarıyla yer kaplamıyor; depo, tadilat gerektirmiyor. Duvara asılıyor. Çift fonksiyonlu Bağımsız ısınma: Yaşadığınız mekanın her köşesini istediğiniz sıcaklıkta ısıtıyor. Sizi yakıt taşıma, kuyruğa girme, önceden yakıta para bağlama, balkona, çatıya depo yapma derdinden kurtarıyor. Anında sıcak su: Musluğu açtığınız anda dilediğiniz ısıda sıcak suya kavuşuyorsunuz. Demirdöküm Kombi'nin kullanımı olağanüstü kolay; bütün ana parçaları cihaz içine yerleştirilmiş olduğundan montajı kısa sürede yapılır. Demirdöküm markası güvencenizdir. Demirdöküm Kombi size çağdaş tüketiciyi koruma anlayışıyla sunuluyor; Demirdöküm Doğalgaz ve Isı Danışma Merkezleri'nin ücretsiz danışmanlık hizmetlerinden yararlanacak, ülke çapında yaygın servisin güvencesinde olacaksınız. Daha şimdiden doğalgaza geçen binlerce ailenin tercihi Kombi... siz de tanışın, Kombi'ye bugünün fiyatlarıyla sahip olun. Bu konforu yaşamak sizin de dd Demirdöküm hakkınız! Dogalgazda ileri teknoloji Genel Müdürlük: Mürbasan Sok. Koza İş Merkezi C Blok Kat: 11-12 Balmumcu-tstanbul Tel: (1) 275 36 66 (10 Hal) Faks: (1) 275 59 63 Satış ve Pazarlama Grubu: Talat Paşa Cad. Harmancı Sok. Dariişşafaka Tozan İş Hanı No: 3 Levent Tel: (1) 279 27 20 (7 Hat) Doğalgaz ve Isı Danışma Merkezleri: İstanbul: Talat Paşa Cad. Harmancı Sok. Darüşşafaka Tozan İş Hanı No: 3 Levent Tel: (1)279 27 20 (7 Hat) İzmir : Vasıf Çınar Bulvan Arkadaş Apt. 19-B Alsancak - İzmir Tel: (51) 22 01 61 Bursa : A. Hamdi Tanpınar Cad. No: 5/A Bursa Tel: (24) 23 10 99 Ankara : Cinnah Cad. l/b Kavaklıdere - Ankara Tel: (4) 167 «7 78 _ Samsun : Cumhuriyet Meydanı Cumhuriyet iş Hanı No: l/b Tel: (36) 15 10 52
mllhftndis TMMOB makına Fiuhendısrerı odası yayım 189 HAZIRAN/JUNE Cılt/Vol. 33 Sayı/No.: 389 MMO Adına Sahibi (Publisher): Murat ÖNDER Sorumlu Yazı İşleri Müdürü (Managing Editör): Suat Sezai GÜRÜ Yayın Sekreteri (Publishing Secretary): Nihat ANGI Yayın Kurulu (Publishing Board): Barbaros TUNCER Yusuf TEKİN Müfit GÜLGEÇ Vedat HAKSAL Yunus YENER Melih ŞAHIN Ali Ekber GÖÇMEN Bu sayıda Katkıda Bulunanlar (Advısıng Staff for this ıssue) Yrd.Doç. Dr. İlker GÜRKAN Doç. Dr. Atila ÜLKÜ Etiıern ÖZBAKIR Yrd. Doç. Dr. Emin GÜLLÜ Prof. Dr. Fevzi ERCAN Öğr. Gör. Ali ULUSOY Prof. Dr. Mustafa DEMİRSOY Grafik (Grafhist) Orhan Reklam Yönetmeni (Advertising Representative): Nermin ÖZBAK! Dizgi (Type Settina) PANO LTD. ŞTİ. (4) 425 42 58 Baskı printing by) Ersa Matbaacılık Yönetim Yeri (Head Office) Sümer Sokak No: 36/1-A Demirtepe, 06440 ANKARA Tel: 231 31 59-Fax: 231 31 65 Baskı Sayısı: 30.000 Adet Fiatı: 15 000 TL Abone (Yıllık): 180.000 TL. i...j _!> I...'../,iî..> J " J 34. DÖNEM ÇALIŞMA PROGRAMI Toplu Taşımacılıkta Hafif Raylı Taşıt Seçim Kriterleri, Sistemin Uygulanabilirliği Mümtaz Salih ERDEM Elemanlar için Gölge Analizi Hüseyin GÜNERHANl Beton Elemanları Üretim Makinalarında Vibrasyonla Sıkıştırma İşlemi Mehmet SEVİLMİŞİ Hidrodinamik Eksenel Kaymalı Yatakların Teorik Analizi Ali Osman KURBAN - Erdem KOÇ Transport Sistemlerinde Kullanılan Halatların Ömrü ve Muayenesi Remzi ASLAN - İsmail GERDEMELİ Murat VURAL Üye'den 35 yıl önce Mühendis ve Makina Seletion Criterion and Applicability of the Light Rail Transit System in Mass Transportation Shade Analysis For Elements Vibratory Compaction İn Block Machines Theoretical Analysis of Hydrodynamic Thrust Bearings The Life and Inspection of Ropes Used İn The Transport Systems From The Member 35 years ago Mühendis ve Makina Yayım Koşulları: - Yazılaı daktilo ile iki satır atalıkla iki kopya yazılmış olarak, 70-100 sözcükten oluşan Türkçe ve İngilizce özeti, yazı başlığının ingilizcesi, yazarın tasa özgeçmişi, adreslen ve telefon numaraları ile bitlikte Dergi Yönetim Yeri Adresi'ne gönderilmelidir. - Yazılar 12 daktilo sayfasını (yaklaşık 3000 sözcük) geçmemelidir. (12 daktilo sayfasını aşan yazıların 2 bölüm halinde, birbirini izleyen sayılarda, yayımlanacağının düşünülerek bölümlere ayıılmış olarak gönderilmesi gerekir.) - Yazılarda kullanılan fotoğraflar net ve temiz olmalı,- şekiller aydınger veya beyaz kağıda çini mürekkebi ile çizilmelidir - Yazılarda SI birimleri kullanılmalı, yazıların sonuna yararlanılan kaynakça eklenmelidir. - Özgün ve derleme yazılardaki görüşler yazarına, çeviriliıden doğacak sorumluluk ise çevirene aittir. - Yazılar başka bir süreli yayın organında yayımlanmış olmamalı, herhangi bir toplantıda tebliğ olarak sunulmuş veya sunulacak ise bu açık olarak belirtilmelidir - Dergide yayımlanan yazılara bir dergi sayfası için. özgün ve derleme yazılarda 35.000- TL. çeviri yazılarda 25.000.- TL. net ödeme yapılır. - Dergideki yazılardan kaynak gösterilmek koşuluyla alıntı yapılabilir. Yazıların Değerlendirilmesi Dergiye gönderilecek yazılar öncelikle Yayın Kurulu tarafından ön elemeden geçirilmekte daha sonra kurutun belirlediği uzmanlar tarafından değerlendiıilmektediı Uzmanlaıın yaptığı değerlendirme sonuçlan yazara da iletilecek, uzmanların önerdiği ve Yayın Kurulu'nun uygun gördüğü düzeltmelerin yapılması yazardan istenecektir Bu düzeltmelerin yazar-tarafından yapılması durumunda yazı yayımlanabilecektir.,,ew:l MERKE7 /..ınvj Sokak36<ı ; t644c Oemirtepe Ankıra ',«(4)2313! 59 (ıx-231 3165 ANKARA ŞJBf S: S.ımer Sokak 36/" D6440 Demirtepe/ Ankara "el ı4)2:;1 80 20 ISTANBUL ŞUBESI İstiklal Cad 91* Ankara Ishaııı Kat 4 80060 Beyoğlu/İstanbul TeM) 145 03 63 145 03 64 Fa> (D 1 49 86 74 İZMİR ŞUBESİ Alı Çetinkaya Bul No. 1İ Kal 1 D 1 35220 Gündoğdı, Ateancak - izmi- Tel 51) 2174 68??08H ADANA ŞUBESİ 100. Yıl Bulvarı No ;.! 2 Aldatmaz Apt.. As maka! 01140Seyhan/ADANA Tel. (71)27 25 44 fax '71) 273287 BUHSA ŞUBESİ t Bançeler Mh.! avu neli Sk Mühendisler iş hanı Kat 1 No 1! 16230 Bursa Tdı'?* 1. 1? 11 90 (i Hal KCK..AELİ ŞUBES: Demiryolu Cad. Esk Pastane Sok. Belam Işh '. 1/5 41200 İzmit Tel,?1) 126647 DİYARBAKIR 8ÖLGE TEMSİLCİLİĞİ inanoğlu Cad. Ebru Apt kat: t D.1 DİYARBAKIR Tel-(831)24167-22230 ANTALYA BÖLGE TEMSİLCİLİĞİ Atatürk Cad Uçar işha ıı Kat 4 07100 I» -(31) 1177334 SAMSUN BÖ..GE TEMSİLCİLİĞİ İstiklal Cad. Nn 35 Tel 125130 SAMSUN Kûr.'n BÖLGE TEMSİLCİLİĞİ Hastane Cad Doktorlar İsrafil No: 402 Kat? 13083 Tel. (331-138330 KONYA KAYSERİ BÖLGE TEMSİLCİLİĞİ Vatan Cad Harb-iş Apt Katı 38010 KAYSER: Tel (35)117838 TRABZON BÖLGE TEMSİLC ÜG : Uzun Sok. EBAD Carşıs, Kat 4 No 33 61 10C "!e! (0"1) 1776S
Her yılın Haziran ayında güncelliğini, Birleşmiş Milletlerin ilan ettiği ve Dünya Çevre Qünü olarak kutlanan 5 Haziran tarihi ile arttıran Çevre konusu daha da gelişmiş boyutlarda. Bir yandan artan kirlilik, diğer yandan kirliliği ve getirdiği ekolojik denge bozukluğunu giderici önlemlerin artması çevre teknolojilerini geliştirmiş ve geliştirmektedir. Artık alınacak her yeni girişimde ve yatırımda gözönüne alınması gereken bir etken olmaya başlamıştır, çevre teknolojleri. Çevrimizi kirletmeden sanayileşme ve bu tür sanayi için gereken teknoloji bizlere düşen sorumluluk ve görevler arasında. Daha güzel bir dünya, daha güzel bir çevre için çabalarımız daha gelişmiş çevre teknolojilerine olmalı. Teknolojiyi temin ederken araştırma-geliştirme çalışmalarına, bu çalışmalardan elde edilen sonuçlara dayanmalıyız. Bilindiği gibi bilimsel araştırmalar zaman süreci içinde teknolojiye dönüşmekte ve bilim ürünleri teknoloji yolu ile insanlığın hizmetine sunulmaktadır. Her zaman amacımız varolan bilim ve teknoloji düzeyimizi yükseltmek ve çağın gereklerine uygun bir düzeye ulaştırmaktır. Teknolojinin üç öğesi bilgi, araç-gereç ve insan gücüne önem vermeliyiz. Ayrıca varolan teknolojiyi kazanabilmek, yani teknoloji transferini hızla gerçekleştirmek "amacında olmalıyız. Bunun için kendimize uygun ulusal politikalırımızı belirlemeli; lisans anlaşması, makina-ekipman ithali, yabancı sermaye yatırımları, personel eğitimi, bilimsel ve teknik işbirliği anlaşmaları, özel olarak edinilmiş bilgiler gibi yöntemlerde çizgimizi netleştirmen ve bu yöndeki çabaları odamız olarak sizlerin de katkılarıyla desteklemeliyiz. Bu sayımızda Makina Mühendisleri Odasının yeni yönetim kurulunca hazırlanmış, 34. Dönem Çalışma Programını aktarmaktayız. 1992-1993 yılları içerisinde yapılacak çalışmaları kapsayan bu programın tüm üyelerimizce okunması, algılanması ve yorumlanması, belirtilen hedeflere ulaşmada katılımcılığın arttırılması önemli bir mesleksel sorumluluk ve bilinçtir. Dünyanın hızla değiştiği, uygar toplumların birer bilgi ve iletişim toplumuna dönüştükleri, teknolojik gelişmelerin dünyanın altını üstüne getirdiği belirtilen çalışma programı önsözündeki şu amaç ve isteklere katılmamak mümkün değil: Yalnızca başka ülkelerde üretilen teknolojiyi tüketmekle yetinmeyip, bunun yanında teknolojiyi üretmeyi de hedeflemeliyiz. Ulusal politikalarımızı yüksek teknolojiyi yakalama hedefleri doğrultusunda oluşturmalıyız. Değişim ve gelişime açık, bu doğrultuda mücadele veren, ülke, meslek, meslektaş sorunları karşısında güçlü bir yapı ile sorunların üzerine giden, insan haklarını, demokrasiyi ve ülkenin bağımsızlığını savunan bir yönetim anlayışı sergilenecektir. Üye ilişkileri ve örgütlenme, ülke sorunlarıyla ilgili çalışmalar. Odamızın bürokratik işleyişi. Odamızın ekonomik sorunlarına bakış, kurumlaşma ve Odamız eğitim çalışmaları, komisyon çalışmaları ana başlıkları altında toplanan 34. Dönem Çalışma Raporunda belirtilen hedeflerin gerçekleştirilmesinde tüm üyelerimizin katkılarıyla üzerlerine düşen sorumlulukları yerine getireceğine inanıyor, Yönetimi kuruluna başarılar diliyoruz. Araştıran, üreten, geliştiren nice katkılara... Saygılarımızla Yayın Kurulu
lllllllltl III llllltllllllll lllllllllllllll I; İlli IIIMI1IIIIIII llllllllin I1IIIIII İt IIIIIIIIIIIK III tll I MI İlli llilllllll IIİIİIİIİIIIIMIIII liritliilllllilll 111 MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI 34. DÖNEM ÇALIŞMA PROGRAMI 1. QİRİŞ Dünyanın hızla değiştiği, ileri toplumların birer bilgi ve iletişim toplumuna dönüştükleri bir dönemi yaşıyoruz. Teknolojik gelişmeler dünyanın neredeyse altını üstüne getirmektedir. Böyle bir dönemde ülke olarak bu değişimin neresinde olduğumuz ve değişimi hangi olanakları kullanarak yakalayabileceğimiz sıkça tartışılmaktadır. Eğer ülkemiz bazı olanakları kullanarak değişimi yakalayabilecekse. hiç kuşkusuz bunu yetişmiş beyin gücü ve teknik eleman potansiyeliyle başaracaktır. Çünkü bilgi toplumu demek, yüksek teknolojiyi hedefleyen ve buna uygun olarak teknoloji üreten toplum demektir. Teknik elemanlarımız yalnızca başka ülkelerde üretilen teknolojiyi tüketmekle yetinmeyip, bunun yanında teknolojiyi üretmeyi de hedefledikleri, bunun olanaklarını buldukları oranda ülkemizin şansı da olacak demektir. Yüksek teknoloji hedefini yakalamak ancak bu konuda ulusal politikalar belirleyip uygulamakla gerçekleşebilir. Bu konuda Odamızın üzerine son derece önemli görevlerin düştüğü bir gerçektir. Her kesimden insanların örgütlenip, yaşadıkları toplum içerisinde demokratik baskı grupları oluşturma çabası giderek daha da önem kazanıyor. Ülkemizde de her meslek grubundan, her sosyal kategoriden insanların örgütlenme çabalarına tanık oluyoruz. Ancak ülkemizde örgütlenmeye karşı yılların oluşturduğu resmi önyargıların yıkılmasının, insanlarımızın örgütlenme adınan korkmadan örgütlenme çabasına girmelerinin yollan henüz tümüyle açılmış değildir. Odamız bu anlamda da, bir demokratik kitle örgütünün üzerine düşecek görevleri yerine getirmeye hazır olacaktır. Öte yandan, özellikle 12 Eylül sonrası yaşanan süreçte kişilerin ve demokratik kitle örgütlerinin bilinçli bir çabayla zaafa uğratıldıkları bir gerçektir. Odamız da bundan payını almış ve yılların kazanımı bazı haklarını bu dönemde kaybetmiştir. Önümüzdeki çalışma dönemi. Odamızın hem yasalarla elinden alınan haklarını, hem de hiç bir yasal düzenlemeye bağlı olmaksızın kaptırdığı haklarını geri kazanma sürecine tanık olmalıdır. Yine önümüzdeki dönem. Odamızın çalışanıyla, yöneteniyle, yayın vb. ürünleriyle tüm örgüt birimlerinde bir kalite hedefini yakalama dönemi olmalıdır. Geçmişin birikimlerinin değerlendirilerek yeni olanakların yakalanmasını gerektiren bir çalışma dönemi bizleri beklemektedir. Bu çalışma döneminde Odamızın geçmişini reddetmeyen, geçmişin bilgi ve deney birikimini daha da ileriye gitmek için kullanan bugüne kadar Oda yapısında oluşmuş ahlaki değerleri korumakla birlikte değişim ve gelişime açık ve bu doğrultuda mücadele veren ülke, meslek, meslektaş sorunları karşısında güçlü bir yapıyla sorunların üzerine giden, sorunlara ilişkin ürettiği çözüm önerileriyle üyelerinden ve halktan yana olduğunu sergileyen, demokrasiyi, insan haklarını ve ülkenin bağımsızlığını savunan bir yönetim anlayışı sergileyecektir. 34. Dönem Yönetim Kurulu olarak, bu anlayışımızın tüm üyelerimiz ve örgüt birimlerimiz tarafından paylaşılması umudu ile, iki yıllık çalışma dönemine ilişkin programımızı sunuyoruz. 2. PROORAM 2.1. ÜYELERİMİZ İLE İLİŞKİLER VE ÖROÜTLENME Odamızın üye ilişkileri ile ilgili önemli sorunları vardır. Bu sorunlar, adresi kapalı olduğu için üyeye ulaşamama gibi çözümü kolay ve kısa sürede çözümlenebilecek Olduğu gibi, ülkemiz mühendis profilinin belirlenmesi gibi karmaşık ve uzun vadede çözümler bekleyen sorunlar olabilmektedir. Bugünkü iktidarın örgütlenmeye sıcak bakıyor olması olanağı da değerlendirilerek, önümüzdeki dönemi daha çok üyeyi Oda çalışmalarına katmak ve örgütlülüğü güçlendirmek için yoğun çabaların gösterildiği bir dönem olarak düşünmek gerekiyor. Üye ilişkileri ve örgütlenme anlamında aşağıdaki çalışmalar programa alınmıştır. 2.1.1. Odalara üye olma zorunluluğunu kaldıran yasal düzenlemelerin Odalar lehine düzeltilmesi için, TMMOB düzeyinde yapılan girişimlere MMO olarak destek verilecektir. MMOnunda katkılarıyla hazırlanan TMMOB Yasa Tasarısının yasalaşması Mühendis ve Makina Cilt: 33 Sayı : 389 Haziran 1992
'i' ııııııııımııııııı mıııııımıııııııııııııııııııiiiııııııımıııııııııııııııımııı MıHıNıM ıııııııııııııı mıııııımıııııı ııııııııımımmmııııııııımıı ımmmıııııııııı için Odamız üzerine düşen görevleri yerine getirecektir. 2.1.2. Özellikle kamuda çalışan mühendislerin sendikalaşması ve ekonomik, demokratik haklan için daha örgütlü davranabilmeleri giderek önem kazanmaktadır. Odamız mühendislerin sendikalaşmasının olanaklarını gözden geçirecek ve sendikalaşma için gerekli hazırlık çalışmalarnıı yapacaktır. 2.1.3. Odalar dışında örgütlenmiş serbest müşavir, mühendis vb. meslektaşlarımızın yeniden Oda çatısı altında toplanması için çalışılacaktır. 2.1.4. Serbest çalışan üyelerimiz için 'Asgari Ücret ve Proje hazırlama Esasları" konusunun denetlenmesi için yasal düzenlemelerin oluşturulması yolunda girişimler başlatılacaktır. Bu üyelerimizin büro tescil işlemlerinde karşılaştıklan zorluklar kaldırılacaktır. 2.1.5. Küçük ve orta ölçekli sanayici konumundaki üyelerimizle ilişkiler geliştirilecek ve Oda çalışmalarına katılımları sağlanacaktır. Buna yönelik olarak MMO Ankara Şubeye OSTİM'de ve diğer birimlerimize bağlı benzer küçük sanayi sitelerinde Oda temsilcilikleri oluşturulacaktır. 2.1.6. Odaya üye olup da, adresi kapalı olduğu için ulaşılamayan üye sayısı en aza indirilecektir. Odada yazışma adresi bulunmayan üyelerin tespiti ve adres güncelleştirilmesi için gazete ilanı vb. yöntemler ile çalışılacaktır. 2.1.7. Qünümüzde, ülkemiz mühendis profili tam olarak bilinmemektedir. Odamız üyesi mühendislerin geniş bir spektrumda görev yapıyor olması, üye ile sağlıklı ilişkiler kurulamaması, son yıllarda sayıları hızla artan üyelerimizin nasıl bir eğitim alıp ne tür bir formasyonla göreve başladıklarının bilinmemesi bu tür bir profilin tam belirlenememesinin nedenidir. Bu kapsamda yapılacak bilimsel çalışmalarla ülkemiz mühendisinin gerek teknik ve örgütsel bazda, gerekse de sosyal statüsü açısından profili belirlenecek, böylece Odamız çalışmaları daha gerçekçi yönlendirilebileceği gibi uzmanlaşmamış üyelerimiz de saptanacaktır. 2.1.7.1. MMO bünyesinde yer alan mühendislik, disiplinleri alanında mezun veren fakültelerle.yazışarak, üniversitelerde verilen ders programları belirlenecektir. 2.1.7.2. Örnekleme Metoduyla yapılacak bir anket çalışması ile ülkemizde belli üniversitelerden mezun olan mühendislerin, hangi tür iş alanında yoğunlukla çalıştıkları belirlenecektir. 2.1.7.3. Ülkemizde mühendis ücretlerinin hangi düzeylerde ve hangi aralıklarda, ne tür yöntemlerle belirlendiğini araştıran bir çalışma yapılacak, mühendis ücretleri ile diğer meslek gruplarının ücretleri karşılaştırılacaktır. 2.2. ÜLKE SORUNLARIYLA İLOİLİ ÇALIŞMALAR MMO açısından bakıldığında ülkemizin önde gelen ve Odamızı, üyelerimizi doğrudan ilgilendiren sorunların başında ülkemizin demokratikleşmesi ve sanayileşmesi gelmektedir. Demokratikleşme ve sanayileşme kavram olarak birbirlerine uzak olgular gibi görülmekle birlikte, birbirlerini doğrudan ilgilendiren, birbirlerinin neden ve sonuçları olan gelişmelerdir. Her alanda demokratikleşme, özgür üniversite, düşünen beyinlere düşündüklerini söyleme ve uygulama olanakları hiç kuşkusuz sanayileşmenin olmazsa olmaz koşullardır. Öte yandan ülkemiz sanayileşme yolunda adımlar, attıkça demokratikleşmenin önü de daha fazla açılacaktır. Ülke sorunlarının başında gelen ve Odamızı da doğrudan ilgilendiren demokratikleşme ve sanayileşmeye ilişkin öngördüğümüz çalışma programı aşağıdaki maddelerden oluşmaktadır. 2.2.1. Ülkemizin sanayileşmesi için öncelikli sektörlerin belirlenmesi amacı ile uzmanlık raporları hazırlanacak ve bu amaca yönelik olarak Sanayi Kongresi Danışmanlar Kurulu'nun sürekliliği sağlanacaktır. 2.2.2. KİTlerin özelleştirmesi / özerkleştirilmesi konusu örnekler bazında (Çimento Sanayi gibi) incelenecektir. Bu konu kongre, sempozyum gibi toplantılarda tartışmaya açılacak. Sanayi Kongresinde ise Oda görüşü rapor olarak ortaya konacaktır. 2.2.3. Ülkemizin sanayileşmesi ile doğrudan ilgili üniversiteler, kamu ve özel sektöre ait kurumlar ve diğer Odalarla görüş alışverişi yapılacak, olabildiğince ortak çalışmalara girilecektir. 10 Mühendis ve Makina Cilt: 33 Sayı : 389 Haziran 1992
ıiııhı imiıııııııııııııııl ııııııııııııııııııııııııııııııııtıııııimiliıııııııııııııııııırıııııııııııtıııııııııimiııııııııııııtı rı liiıtııııııııı ı ıııı ıııııııııııııııııııı 2.2.4. Çevre sorunu sanayileşmek zorunda olan ülkemiz için özel bir öneme sahiptir. Çevre korumayı sanayileşmenin seçeneği olarak görmeyen ve fakat çevreyi kirletmeyen sanayileşme için görüş ve öneriler hazırlanacaktır. Kurulacak olan çevre komisyonu çalışma dönemi boyunca bu konuda görev yapacaktır. 2.2.5. Odamızın gelenekselleşmiş etkinliği olan Sanayi Kongresi 1993 yılı içerisinde yapılacaktır. 2.2.6. Çok sayıda üyemizin çalışma alanı olan tesisat mühendisliğinin sorunları tartışmak için 1993 yılı içerisinde Tesisat Mühendisliği Kongresi İzmir de düzenlenecektir. 2.3. ODANIM BÜROKRATİK İŞLEYİŞİ Dünyanın ve ülkemizin hızla değiştiği bu dönemde, bürokrasinin değişime ayak uyduramadığı için gelişmenin önünde bir engel olduğu ortadadır. Odamız bürokraside bu anlamda bir yenileşme gerektirmektedir. Bürokrasinin en aza indirilip, çalışmalara dinamiklik kazandırılması için aşağıda sıralanan çalışmalar yapılacaktır : 2.3.1. Birimler arası yazışmaların zaman geçirilmeksizin işlem görmesi ve yanıtlanması için merkezi düzeyde yöntemler geliştirilecek, yönetmelikler hazırlanacaktır. 2.3.2. Büro Tescil Belgesi verilmesi esasları yeniden belirlenecek, büro tescil için firmalardan istenen evraklar en aza indirilecek, tescil belgesi verilmesi süresi kısaltılacaktır. 2.3.3. Oda Merkezinde ve birimlerde yapılan komisyon, kongre vb. çalışmalar sonucunda ortaya çıkan yazılı dokümanların her an el altında bulunabilmesi için dokümantasyon ve arşivleme birimi oluşturulacaktır. 2.3.4. Oda kütüphanesi yeniden düzenlecek, kütüphanenin yeni ve güncel yayınlarla desteklenerek. Oda üyelerinin kullanımına sunulması sağlanacaktır. 2.3. ODANIN EKONOMİK SORUNLARINA BAKIŞIMIZ Odamızın mali olarak güçlendirilmesi için öngörülen çalışmalar şu şekilde belirlenmiştir : 2.4.1. Öncelikle Odamızın geçmişte sahip olduğu belgeleme vb. haklar gözden geçirilip, bunların yeniden elde edilmesinin olanakları araştırılacaktır. 2.4.2. Madde 2.1.7.de tanımlanan üye profili çalışması sonunda, Odanın sahip olduğu uzman kadro ortaya çıkarılacak, bu kadronun uzmanlık alanlarına göre Oda Belgeleme Esasları ve Odanın belge vereceği alanlar yeniden belirlenecektir. 2.4.3. Üye ödentilerinin düzenli toplanabilmesinin yolları araştırılacak, öncelikle adresi kapalı üyeler belirlenerek yeniden ilişki kurulacaktır. Üye aidatını ödemede kolaylık sağlayacak banka havalasi vb. çağdaş olanaklar devreye sokulacaktır. 2.4.4. Odamızın mühendislere vereceği eğitim bir başka önemli gelir kaynağı olacaktır. Manendislere verilecek eğitimde kaynak mühendisliği, tesisat mühendisliği, kalite mühendisliği gibi uzmanlık eğitimlerine öncelik verilecektir. Bu eğitim programı Avrupa'nın gündeminde olan ve ülkemizin gündemine de girecek olan mühendislerin akreditasyonu çalışmasının da alt yapısını oluşturacaktır. 2.4.5. Odamız dergi ve diğer yayınları için alınan reklam sayısının artınlması, bu yolla ek gelir sağlanması için özel bir çalışma yapılacak. Oda Reklam Birimi oluşturacaktır. 2.4.6. Küçük projeler üreten ve hızla çalışan geçici veya sürekli komisyonlarla projeler geliştirip gelir sağlamak önümüzdeki dönemin gündeminde olacaktır. 2.4.7. Oda mal varlığı gözden geçirilip, Odamızın çıkarlarına daha uygun biçimde değerlendirilmesinin olanağı araştırılacaktır. 2.5. KURUMLAŞMA VE ODAMIZ 19501i yıllardan bu yana kurumsal varlığını kesintilerle de olsa sürdürmüş olan Odamız bu varlığını daha da güçlendirmek ve kalıcı kılmak zorundadır. Çalışma programında yer alan ve çoğu uzun dönemleri kapsayacak çalışmaları başarmanın yolunun da kurumsal yapıyı güçlendirmekten geçtiğine inanıyoruz. Kurumsal yapının kalıcılığının sağlanması ve daha da güçlenmesi için aşağıdaki çalışmalar öngörülmektedir : 2.5.1. Oda Danışma Kurulları, Qenel Yayın Planlama ve Eşgüdüm Kurulu, Saymanlar ve Sekreterler Toplantıları, İşyeri Temsilcilikleri, Uzmanlık Komisyonları bizim en kalıcı organlarımız olmak durumundadır. Önümüzdeki dönemde bu kurullara, ihtiyaç duyulabilecek yeni kurullar da katılarak çalışmalar sürdürülecektir. Mühendis ve Makina Cilt: 33 Sayı : 389 Haziran 1992
imiıınııınııiıi ııııııif HıSıMı ıımıı ı itti ı ı ı t ıııı < Mı ııııııııtıııı ı ıiiiıııııııııııııııııııııııt 2.5.2. Odamızın yurtiçi ve yurtdışında geçmişte oluşturduğu veya oluşturma yoluna girdiği kurumsal ilişkilerin geliştirilmesi sağlanacak. Ülkemiz ve üyelerimizin çıkarlarının gerektirdiği yeni kurumsal ilişkilerin kurulması için gerekli çalışmalar Uluslararası İlişikler Koodinatörlügü çalışmalarıyla yürütülecektir. 2.5.3. Oüçlü bir TMMOB'nin oluşması kurumsal yapımız için gereklidir. Bu anlayışla TMMOB'nin çalışmalarına aktif katkı koyulacak ve Oda birimlerimizin il koordinasyon kurulları çalışmalarına katılımları özendirilecektir. 2.6. EÛİTİM ÇALIŞMALARI Üniversitelerde verilen mühendislik eğitimi ve meslek içi eğitim olmak üzere iki bölümde ele alınabilecek eğitim sorunlarına bakışımız aşağıda belirlendiği biçimde olacaktır : 2.6.1. Halen 12 Eylülün izlerini taşıyan üniversitelerimiz, özgür düşünce ve bilim üreten kurumlar olmaktan uzak konumdalar. Üniversitelerimizde verilen mühendislik eğitiminin düzeyini de irdeleyip, eğitimine yol gösterecek olan "Makina Mühendisliği ve Eğitimi Sempozyumu' 1993 yılı içerisinde İstanbul da düzenlenecektir. 2.6.2. Bazı Oda birimlerimiz tarafından yürütülmekte olan ve belirli düzeye ulaşmış eğitim çalışmalarının diğer birimlere aktarılması sağlanacaktır. Tüm Oda Şubelerinde eğitim merkezlerinin oluşturulması özendirilecek, gerekli donanımların sağlanması için çaba gösterilecektir. 2.6.3. Meslekiçi eğitim çalışmalarının uzmanlık alanlarında ihtisaslaşmayı sağlayan ve uzun erimde zorunlu eğitimlere dönüşütürülebilecek sertifikalı eğitim çalışmalarına dönüştürülmesi hedeflenecektir. 2.7. KOMİSYON ÇALIŞMALARI 2.7.1. Oda Qenel Merkezi bünyesinde çalışmalarını sürdüren uzmanlık komisyonlarının Oda çalışmalarının vazgeçilmez unsunları olduğunun bilincinde olarak aşağıda belirlenen komisyonların çalışmalarına devam etmeleri sağlanacaktır : Mühendis ve Makina Yayın Komisyonu Teknik ve Uygulama Yayın Komisyonu Endüstri Mühendisliği Komisyonu Kitap Yayın Komisyonu Doğalğaz Komisyonu Belgeleme Komisyonu 2.7.2. Varolan bu komisyonlara ek olarak, önümüzdeki dönemde aşağıda belirlenen komiyonların da oluşturulması kararlaştırılmıştır : Üye İlişkileri Ana Komisyonu a) Sendikal - Özlük Haklan Komisyonu b) Öğrenci İlişkileri - Eğitim Komisyonu İş öûvenliği Komisyonu Yerel Yönetimler, TUS ve Vize Komisyonu Bilgisayar Komisyonu Kalite Komisyonu nükleer Enerji Komisyonu 2.7.3. Kurulmuş ve kurulacak komisyonlann yanında, ihtiyaç duyulduğu anda, özellikle kısa süreli projelerin gerçekleştirilmesi için komisyonlann oluşturulması öngörülmektedir. 3. SoNSÖZ Burada sunulan program bir çerçeve niteliğindedir. Çalışma dönemi süresince olabilecek gelişmelere bağlı olarak, programa yeni hedefler eklenbilecek veya bazı hedefler diğerlerine göre öne çıkabilecektir. Ayrıca bu programın yalnızca önümüzdeki iki yıllık dönemin Çalışma Programı olarak kalmaması, her dönem zenginleştirilip geliştirilerek ileriye taşınabilmesi dileğimizdir. 12 Mühendis ve Makina Cilt: 33 Sayı: 389 Haziran 1992
IIIIIIIIMIIIIIIIIIMMlIllllllllllHIIIMnillltlIHlIllinilllllllllllllIMtlIllllllllllllllllllMllllltlIllllIMMIIlllllllMllllttIllllllllllllllllllllllMIllllllllflIlllMIIIIIIIIIIIMIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIllinitlIllllhlIlllllllllMII Toplu Taşımacılıkta Hafif Raylı Taşıt Seçim Kriterleri ve Sistemin Uygulanabilirliği Mümtaz Salih ERDEM* Büyük ve büyümekte olan şehirlerde ulaşım talebinin, -ekonomik değişiklikler, hava kirliliği, petrol fiyatlarındaki artışlar, çevre koruma nedenleri- ile giderek büyümesi hafif raylı taşıt türünü gündeme getirmiştir. Bu yazıda, LRT sisteminin teknik ve finansal bazı ölçütleri kısaca belirtilmiş, bazı uygulamalara değinilerek, LRT sisteminin ana özellikleri tartışılmıştır. Hafif raylı taşıt, kısa dönemde geçilmesi gereken bir ulaşım türüdür. Sonuç olarak, bu sistem büyük şehirlerimiz için bir umutdur. As afactor rapid increases in transport demand in big and developing cities, changea of economical situation, air pollution, price increases in petroliunı products, protection to environment have conthbuted to growing interest in rail transit svstenıs. This paper is giveıı brief description technical andfinancial criterias light rail transit system and discussed the basic features LRT systems. The LRT systems is defined as an alternative solution as w eli in a middle or small therm programme. As a result LRT system will hope to metropolitan cities. W e must begin to produce this systeme urgently. TÜLOMSAŞ AŞ. - Eskişehir WJehirlerde yerleşmiş bulunan insanların pek çoğunu günlük faaliyetlerini sürdürmeleri içirt seyahat etmeleri, iletişim için kaçınılmaz taşıt araçlarını gündeme getirir. Gelişmekte olan ülkelerde, nüfusunun sürekli ve hızlı artışı, insanların refah düzeylerindeki değişiklikler, hızlı sanayileşme, çalışma, eğlenme, dinlenme ve alışveriş gibi faaliyetlerin sonucu, kent ulaşımında trafik hızla artmaktadır. Kentlerde yaşayan insanların ulaşımlarının temininde yeni taşıma sistemlerine ilişkin çözümler beklemektedir. Kentlerde % 4'e varan nüfus büyüme hızı, büyük kentlerde % 7'ye varmakta, her 10 yılda şehirlere bir yeni şehir daha katılmaktadır. Milli gelirin katma değerinin yarısından fazlası şehirlerin üretimi sonucudur. Kırsal kesimden kentlere göç ise; refah uman insanların, önüne geçilemeyecek arzularıdır. Yine bunun sonucunda da önemli taşıma sorunları ortaya çıkmaktadır. Kent merkezlerinde kitle taşımacılığı esas alınması gerekliliğine rağmen ferdi taşımacılık (Binek otomobili) nüfusu yoğun bölgelerde taşımacılık için bir çözüm değil, aksine bir problemdir. Büyük kentlerde trafik sıkışıklığı dayanılmaz boyutlarda olup; özellikle trafiğin yoğun olduğu sabah ve akşam saatlerinde ortalama hız 10-50 km/h'a kadar düşmektedir. Özellikle de zaman kaybı yanı sıra, gürültü, hava kirliliği, duman şehirlerde yaşayan insanların sağlıklarına da olumsuz etki yapmaktadır. Bunlara trafik kazalarında yitirilen canlar ve yitirilen milli serveti eklemeyi unutmamak gerekir. TAŞIMA SİSTEMİ NASIL OLMALIDIR? Günden güne artan ulaşım talebini karşılamak için yapılan araştırmalarda birçok teknik olurluluk yöntemi kullanılır. Bu yöntemlerde genelde kentin ana trafik koridorları belirlenir. Bu koridorlarda yolculuk talepleri kestirilir. Talep kestiriminden sonra seçeneklerin maliyetleri hesaplanır ve sonunda detaylı incelemesi yapılacak sistem ortaya çıkarılır. Sistemin belirlenmesinde diğer faktörler olan, şehrin diğer etkinlikleri, çevreyi etkileme derecesi, işletme ve bakım maliyetleri de dikkate alınır. Böylece seçilen sistemin uygunluğu belirlenir ve detay olurluluk araştırmasına geçilir. Birçok hallerde otomobil adedinin az olmasına rağmen şehirlerde trafiğin yoğun oluşu yol adedine bağlıdır. Mühendis ve Makina Cilt: 33 Sayı : 389 Haziran 1992 13
Avrupa ülkelerinde şehirlerde; yollara ayrılan kara alanı % 20 dolaylarında iken az gelişmiş ülkelerde bu oran % 10'a varabilmektedir'". Amerika kıtasının büyük eyaletlerinde ise bu oran % 30'lara varabilmektedir. GENEL TAŞIMA SİSTEMLERİ NERELERDİR? Şehiriçi taşıma araçları olarak bisiklet, özel araç, taksi, minibüs, otobüs, vapur ve raylı taşımacılık sistemleri kullanılmaktadır. Gelişmiş ülkeler şehiriçi raylı kitle taşımacılığı sistemlerine öncelik tanımakla trafiğin ağırlığını, hafif raylı taşıma sistemleri, tramvay, metro ve monoraylı sistemler yüklenmektedir. Örnek olarak: Paris'teki trafiğin % 4O'ını (2> metro, % 17'sini demiryolu banliyö işletmeciliği, hafif raylı taşımacılık % 10'unu, otobüs % 11'ini, diğerleri ise (Otomobil, motosiklet vb.) % 5 taşıma payı almaktadır. İstanbul'da ise trafiğin % 23'ünü şehiriçi otobüsleri, % 1.1'ini halk otobüsleri, % 25'ini özel otomobiller, % 7'sini vapurlar, % 7'sini taksiler, % 5'ini banliyö trenleri, % 25'ini taksi ve taksi dolmuşlar, % 9'unu ise diğer taşıtlar gerçekleştirmektedir' 61. Otomobil Ulaşımı: Bir ulusun otomobil kullanım oranı milli gelir artışına paralel olarak gelişir. Az gelişmiş ve gelişmekte olan uluslar için de aynı şey söylenmektedir. 1970 yılında 17 milyon olan otomobil mevcudu 2000'li yıllarda 120 milyonu aşacağı tahmin edilmektedir. Otomobil, otobüse göre 9 kat fazla (5:45) yol işgal etmektedir. Seyahat maliyetleri ise 5 kat daha pahalıdır. Çevre kirliliği, yer işgali bakımından inkar edilemeyecek boyutlara sahiptir" 1. Küçük bir otomobil taşımacılığı olan dolmuş özellikle gelişmekte olan ülkelerde ucuz bir taşımacılık olanağı yaratmıştır. Şehir trafiğinde yarattığı sıkıntılara rağmen pek çok ülkede dolmuş vazgeçilmeyen bir taşımacılık türü olarak devamedegelmektedir. Otobüs Ulaşımı: Nüfusu 200.000'in altında yolcu taşıma miktarı aynı yönde 12000 adam/h koridorlarda uygundur' 41. Çoğu şehir için otobüsler yoğun taşıma talebini karşılayan ucuz ve flexıbıl bir sistemdir. Güzergahı, ücreti, durakları ve işletime sunulacak otobüs adedi belediyelerce belirlenebilmektedir. Otobüs kapasitesi büyük trafik yoğunluğu için uygun değildir. Taşıtlar yoğun trafikte aşırı yüklenmekte, eğer tahsisli otobüs yolu yoksa taşıtlar yoğun trafiğin içinde hareketsiz hale gelmektedir. Tahsisli otobüs yolu halinde ise raylı sistemlere nazaran daha az hızlı ve daha fazla bakım gerektirmekte, daha fazla gürültü, çevre kirlenmesi, yer işgali yapmaktadırlar. Ayrıca diesel işletmeciliğinin maliyeti oldukça fazladır. Otobüs işletmesinde araç en yüksek değere sahiptir. Otobüs fiyatı araç büyüklük ve modeline göre değişmektedir. Otobüsün ekonomik ömrü ise işletme ve bakım koşullarına bağlıdır. Raylı Taşıtlar: Yoğun bir şehiriçi trafiğinin çözümünde raylı taşıtlar kitle taşımacılığı için en ekonomik ve en güve-, nilir taşıma sistemleridir. Taşıma planlaması yapanlar raylı sistemleri şehirlerin hali hazırdaki ve gelecekteki trafik ihtiyacına göre tasarlarlar. Raylı taşıtlar genelde aşağıdaki şekilde sınıflandırılmalıdır. 1-Metro 2- Hafif Raylı Taşıt 3- Demiryolu Banliyö Taşımacılığı Tipik özellikleri ise şöyledir. Yolcu taşıma kapasitesi (adam/saat)... En büyük hız (km/h) Araç sevk frekansı (sn)... Güç sistemi Metro Hafif Raylı Taşıt Banliyö Treni 60.000 80-100 90 1500 V.dc. 12.000-36.000 60-80 60 750 V.dc. 10.000-20.000 100-120 300-900 25-50 kv.dc. 1,5-3 kv.dc. Metro Taşımacılığı Metro yoğun nüfuslu şehir içi oturma bölgelerini birbirine bağlayan raylı taşımacılık şeklidir. Saatte tek yönde 40-60.000 yolcu taşıma kapasitesine sahiptir. 100 km/h ve 90 s. aralıkla araç sevketmek mümkündür. Ancak yatırımı oldukça pahalı olan bir sistemdir. Km. maliyeti 25-40 milyon dolardır. Ortalama seyir hızı 30-50 km/h arasında değişmektedir' 4 '. Bir metro tasarımında: - Yolcu trafik talebi - Çevre durumu-açık hava/tünel durumu ve iklim koşulları 14 Mühendis ve Makina Cilt: 33 Sayı : 389 Haziran 1992
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIİIIMIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIUIIIMIIIIIIIIIIIIIllinillllllllllllllllllllllllllllllll ııııııııııııınıımıııııııııııııımıııııılııııııııııııııııılııııııııııııımıııııııııııı -Yolun trafiğin akışında aşağıdaki yolculuk şekilleri gözönünde bulundurulur. 1- Meskun mahal-lstasyon 2- Istasyon-lstasyon 3- Istasyon-Cadde İstasyonlar arası yürünebilecek uzaklıkta olmalıdır. İstasyonlar arası mesafe genel olarak 1 km. mertebesindedir. Metroda enerji 3. bir raydan yahut katener hattından temin edilebilir. Ivmelenme ise 1,5 m/sn" arasındadır. Genelde güç beslemesi 1500 V.Dc.'dir (4). Hafif Raylı Taşımacılık 50'li yıllarda terk edilmeye başlanılan tramvay 70'li yıllardan bu yana da yerini yeni bir taşımacılık türüne bırakmıştır. Bu da hafif metro veya hafif raylı taşımacılık adı verilen bir taşımacılık türüdür. Bu sistemde taşıtlar kendilerine ayrılmış yoldan gidebildikleri gibi, aynı klasik tramvay gibi trafik ile de aynı caddeleri paylaşabilmektedir. -LRT sisteminde, araçlar, tramvaya benzer, ancak daha konforlu, daha büyük kapasiteli olarak inşa edilebilmektedir. - Güzergah LRT'de daha esnek hale getirilebilir. - Mevcut yollar üzerinde uygun bulunan kesimler tahsisli yol haline getirilmektedir. - Örneğin kör bir demiryolu hattı kullanılabilir, hat haline getirilebilir. Sistemin işletme maliyeti yolcu-km. başına 200-250 TL.'dir (1989) (6). LRT sistemi birbirini izleyen gelişme safhalarına haiz 4 kademesi mevcuttur. Her kademe belirli tasarım değişikliklerini gerektirir. LRT kademeleri ise; 1. Kademede; Klasik tramvay anlatılır. Bu kademe düşük trafik yoğunluklu küçük şehirler için geçerlidir. Taşıma kapasitesi 8000 yolcu/ saat/yön'dür. 2. Kademede; Orta büyüklükteki şehirler içindir. Taşıtlar dar ve kalabalık caddelerde müşterek ve aynı tahsisli yolda giderler. Yolun kısa bölümlerinde tünel veya yol yükseltmesi yapılabilir. Taşıma kapasitesi 12000 yolcu/saat/yön'dür. 3. Kademede; Şehir merkezlerinde tünel içine alınmıştır. İstasyonlar yüksek peronludur. Hattın % 20 kadarı tünel içerisindedir. Pek çok büyük şehirler için ideal bir sistem olabilir. Trafikle kesişmesi halinde öncelik LRT'nindir. ATC gereklidir (Otomatik Tren Kontrolü). Taşıma kapasitesi ise 28000 yolcu/saat/yön temin edilebilir'"". 4. Kademede ise; Esasta özel tahsisli yol kullanılır. Yoğun nüfuslu büyük şehirler için uygulanır, istasyonlar yüksek peronludur. Diğer trafik kesimi de önceliklidir. Yol boyunca ATC vardır. Taşıma kapasitesi 37000 yolcu/saat/yön'dür. Nüfusu 200.000-1.500.000 arasında olan şehirlerde LRT sistemi diğer sistemlere göre daha iyi adapte olabilmektedir". Bugün Dünya üzerinde; eski tramvay hatlarına sahip olup da bunları koruyabilen ve iyileştirmeye çalışan ülkeler; Almanya, İsviçre, Belçika, Hollanda, Avusturya gibi Batı Avrupa ülkeleridir. Daha önceleri bir tramvay şebekesine sahip bulunmayan ulusların büyük şehirlerinde metro yapımı ağırlıktadır. Hafif Raylı Taşımacılık Niçin Seçilmelidir Türkiye'de büyük şehirler trafik koridorları ile orta büyüklükteki şehirler LRT uygulamaya oldukça müsaittirler. Metronun rijitliği ve pahalılığına göre LRT esnek ve ucuz bir sistemdir. LRT ile her türlü cadde ve sokaktan gitmek mümkün olmaktadır. LRT araçları tramvaya nazaran daha büyük ve 300-350 yolcu/araç kapasitesine sahip 80-100 km/h hızla gidebilecek, kullanım rahatlığı tramvaydan daha kolay olan daha konforlu, modern ve ekonomik taşıtlardır. Halen Dünyada 14000 km uzunluğunda" 1 LRT hattı mevcut olup 400 km.'lik kısmı inşa halindedir. LRT araçları çok sık aralıklarla sevk edildiklerinde Rejeneratif frenlemeden faydalanmak olasıdır'". İstanbul'daki Uygulama Günümüzde İstanbul'da bir tanesi işletmeye açılmış, diğerinin inşaatı devam eden, diğerleri de Ankara ve Konya'da Proje+Yatırım safhalarında 3 LRT sistemine başlanmış bulunmaktadır. İstanbul'un 8,5 km.'lik birinci etabı işletime sunulmuştur. Aksaray-Sirkeci raylı sistemi inşaatı ise sürdürülmektedir. Çok daha önemli bir proje olan İstanbul Metrosu araştırma ve etüdleri 1988'de yapılmıştır. Levent - Şişli - Taksim - Karaköy - Sirkeci- Aksaray-Topkapı güzergahında ağır metronun uzunluğu 15.8 km.'dir' 5 '. Ülkemizde, şehiriçi raylı taşımacılığın gereksinimi olan araçlarla, katenerin yolcu ve redresör istasyonlarının yerli olarak yaptırılması olanakları vardır. İstanbul'daki uygulamanın maliyeti; 300.000.000 dolardır. Anahtar teslimi verilen işler için yabancı firmalar kredi bulmada bir müşkülata uğramamaktadırlar. Yabancı firmalar kendi endüstrileri için uy- Mühendis ve Makina Cilt: 33 Sayı : 389 Haziran 1992 15
KAYNAKÇA 1. Transportation Technique - London -1988 (Pg. 19) 2. Light Rail Transit 1984 - Rhen (Pg. 6) 3." Light Rail Transit 1985 - Rhen (Pg. 17) 4. LRT and LRV Kampe Engineering, 1985 5. RAYTAŞ -1989 - Gemmer Netlon 6. Kent İçi Raylı Taşımacılık - 1989 - İstanbul (Haşim SALTIK-RAYTAŞ) 7. IRJ -1982 - International Railvvay Journal (Pg. 99) 8. Dünya Gazetesi 14.6.1989 - Prof. Dr. Ergin ARIOĞ- LU, Yük. Müh. Özal İNUĞUR 9. UIC. Uluslararası Demiryolu Standartları 10. Prof. Dr. Nadir YAYLA, Prof. Dr. Haluk GERÇEK, Kentsel Raylı Sistemler ve İstanbul Uygulaması, Bildiri - RAYTAŞ-1989 11. Prof. Dr. Atıf URAL, Yrd. Doç. Dr. Nurettin ABUT, Özel Raylı Taşıma Sistemleri ve Uygulamalar Bildiri -RAYTAŞ-1989 12. Prof. Dr. Güngör EVREN Kentsel Ulaşımda Raylı Sistemlerin Genel Değerlendirilmesi - Bildiri - 1989 -ADAPAZARI kaliteli boru! ı SU VE GAZ BORULARI KAZAN VE BUHAR BORULARI DİKDÖRTGEN PROFİLLER KARE PROFİLLER SANAYİ BORULARI nın üretimi ile TSE, DİN, BS, ASTM gibi Türk ve Dünya standartlarına uygun imalat yapıyor, 10 yıldır sizlere kaliteyi sunuyoruz... ERBOSAN ERCİYAS BORU SANAYİİ VE TİCARET A.Ş. GENEL MERKEZ VE FABRİKA : İstanbul Cad. Boğazköprü Mevkii P.K. 375 Tel: (35) 13 68 63-64 Tlx:49581 Erbs Tr Fax: (35) 13 68 62 KAYSERİ ANKARA BÜRO : Gazi Mustafa Kemal Bulvarı No.112/8 Tel: (4) 229 3717 Fax:(4) 229 42 OOTbc 44410 Erbc Tr MALTEPE/ANKARA İSTANBUL BÜRO : Barbaros Bulvarı Sayan Apt No.33/3 Tel: (1) 159 74 57-58 Fax: (1) 159 74 59 BEŞİKTAŞ/İSTANBUL 16 Mühendis ve Makina Cilt: 33 Sayı : 389 Haziran 1992
Elemanlar İçin Gölge Analizi Hüseyin GÜNERHAN* Bu çalışmada, güneşin herhangi bir yerde ve herhangi bir günde, elemanlarda gün uzunluğu boyunca oluşturduğu gölge uzunlukları hesabı için bir matematiksel modelleme verilmiş ve bu matematiksel modelleme kullanılarak İzmir için, arka arkaya dizilmiş güneş kollektörleri arası optimum uzaklığın hesaplanması sırasında alternatif kararları içeren bir örnek verilmiştir. in this study, a mathematical model is prepared to calculate shade distance of solar device elements. This mathematical model is appliedfor İzmir as an example. in this example, optimum distance of solar collector array is investigated. (*) Mak. Müh., Ege Üniversitesi, Güneş Enerjisi Ensitüsü Yeenilenebilir ve alternatif bir enerji kaynağı olan güneş enerjisinden bir çok alanda faydalanılmaktadır. Güneş enerjisinden faydalanırken, özellikle arka arkaya dizilmiş güneş kollektörlerinde ve yansıtıcılı-alıcılı enerji kulesi sistemlerinde, güneşin elemanlarda oluşturduğu gölge uzunluklarının dikkate alınması gerekmektedir. Güneşin gökyüzündeki yeri ile elemanlarda oluşturduğu gölge uzunlukları, yere ve zamana bağlı olarak sürekli değişmektedir. Arka arkaya dizilmiş güneş kollektörleri arası optimum uzaklığın yerleştirilecek alanın olanağına, yıl boyunca güneşlenme süresine ve gelen toplam güneş radyasyonu değerine göre belirlenmesi gerekir. Güneş kolllektörleri, optimum uzaklıktan daha az mesafeye konulurlarsa gölgeleme nedeni ile belli bir miktar kollektör alanı yalnız difüz radyasyonu alacağından, etkin kullanılamamış olurlar. Öte yandan optimum uzaklıktan büyük uzaklık seçilecek olursa, kollektör yerleşim alanı büyüyecektir. Yansıtıcılı-alıcılı enerji kulesi sistemlerinde de kulenin yansıtıcıları gölgelememesi gerekmektedir. Bu amaçla, bu çalışmanın 2. bölümünde, güneşin herhangi bir yüksekliğe sahip elemanlarda gün uzunluğu boyunca oluşturduğu gölge uzunlukları hesabı için bir matematiksel modelleme verilmiştir. 3. bölümde ayların ortalama günleri ve dönenceler dikkate alınarak, İzmir için yıl boyunca oluşan gölge konturları çizilmiş ve arka arkaya dizili güneş kollektörleri arası uzaklık optimizasyonu için alternatif öneriler sunulmuştur. MATEMATİKSEL MODELLEME Çalışmanın matematiksel modellenmesi Astronomi koordinat sistemleri ve hesaplama yöntemleri kullanılarak yapılmıştır. Güneşin herhangi bir yüksekliğe sahip elemanlarda gün uzunluğu boyunca oluşturduğu gölge uzunlukları hesabı için Denklem (1)'den Denklem (29)'a kadar verilen hesaplama yöntemleri kulanılır." 34) Tanımlamalar ve Kabuller a- iki Boyutlu X-Y Koordinat Sisteminde; +X : Doğu yönünü, -X : Batı yönünü, +Y : Kuzey yönünü, -Y : Güney yönünü göstersin. b- Elemanın, güney yönünü gösteren doğru (-Y doğrusu) ile yaptığı açı (yüzey azimut açısı) T, güneyden doğuya doğru, kuzeye kadar, negatif (-) ve güneyden batıya doğru, kuzeye kadar, pozitif (+) olarak değişsin ve güney yönünde 0 olsun. c- Güneş azimut açısı y s ' güneyden doğuya doğru, kuzeye kadar negatif (-) ve güneyden batıya doğru, kuzeye kadar pozitif (+) olarak değişsin ve güney yönünde 0 olsun. Mühendis ve Makina Cilt: 33 Sayı : 389 Haziran 1992 17
'ü! 1» «mı ıııııııııııimıırmmrıııı ıh mı m ı m m mı m ııııııııııııııı ı tımıııııımıımıı d- Saat açısı, co, güneşin doğuşu ile güneş öğlesi (Y s = 0 ) arasında negatif (-), güneş öğlesi ile güneşin batışı arasında pozitif (+) olarak değişsin ve güneş öğlesinde 0 olsun. Y, Y s ve co; -180 ile + 180 arasında değişirler. M = I 2 + J 2 N = 2.K.I P = K 2 -J 2 1. Konum Bölgesi, y = 0 için; (5) (6) (7) Eleman Üzerinde Güneş Doğuşu ve Batışında, Güneş Saat Açısının Hesaplanması: Elemanın baktığı yönü gösteren, yüzey azimut açısı Y'nın değerine göre, konum bölgeleri seçilir ve güneşin o elemanın üzerinde hangi saat açısında doğduğu (co d ) ve hangi saat açısında battığı (co,,) aşağıdaki şekilde hesaplanır. 5= 23.45 sin [(360/365) (284+n)] ( ) (1) Denklem (1), Cooper (4) tarafından geliştirilen empirik bir denklemdir ve bu denklemdeki n değeri, Tablo-Vden yararlanılarak bulunur. Tablo 1. Her Bir Ay için Yıl İçindeki Gün Sayısı, n. Ay Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ayın i-inci günü için gün sayısı n + i 31 +i 59 +i 90 +i 120 +i 151 +i 181 +i 212 + i 243 +i 273 +i 304 +i 334 +i + Şubat 29 olan yıllar İçin, n değerine Mart'tan başlamak üzere 1 sayısı eklenir. Eğik bir düzlemde, güneşin doğuş ((o d ) ve batış (öb) açısı hesabı için, güneş geliş açısı 0,90 düşünülüp, Denklem (2)'den Denklem (18)'e kadar verilen hesaplama yöntemleri geliştirilmiştir." 2) I = cos8. cos*. cosp + Cos5 sirto. sinp. COSY (2) J = cos 8. sinp. siny (3) K= sin 8. sin*, cosp - sin 8. cos*. sinp. cosy (4) «= arccos (-N/2M) ( ) co s = arccos (-tan <D. tanö) ( ) co d =Max (-co 0,-coj ( ) co s =Min (co oı co s ) ( ) (8) (9) (10) (11) co d için, - û) o ve - co s karşılaştırılır ve büyük olan alınır, cobiçin, co 0 ve co s karşılaştırılır ve küçük olan alınır. 2. Konum Bölgesi, -180 < y<0 için; (o,, 2 = arccos ((-N±(N 2-4 MP) OS )/(2.M)) co d = Max (-Max (co,,-to 2 ),-co s ) ( ) (o b =Min(Min(co ı,co 2 ), co s ) ( ) 3. Konum Bölgesi, 0 < y<180 için; (12) (13) (14) ( ) (15) (0,,= Min (Max (w,, co 2 ), co s ) ( ) (16) 4. Konum Bölgesi, y=±180 için; co d = Max {-co oı - co s ) ( ) (17) cûb = Min (co 0, co s ) ( ) (18) Eleman İçin Gölge Uzunluğu Hesabı Denklem (10, 11,13, 14, 15, 16,17,18)'den yararlanarak, güneşin eleman üzerinde doğuş ve batış açıları bulunduktan sonra, elemana ait, güneşin doğuşundan batışına kadar olan gölge uzunlukları hesabı için, saat açılarının güneş zamanına dönüştürülmesi gerekmektedir. Denklem (19) kullanılarak güneş zamanına dönüştürülen saat açıları, yerel Standard zamana ise Denklem (20) kullanılarak dönüştürülür w. Güneş yükseklik açısı, h, (Denklem (23,24)) ve güneş azimut açısı, y s (Denklem (27)) bulunduktan sonra, (2,3) Denklem (26) ile güneşin eleman üzerinde oluşturduğu gölgenin uzunhğu (I), GU ve X-Y düzlemindeki koordinatları (Denklem (26,28,29)) bulunabilir. Güneş Zamanı, GZ = co/15 +12 (Güneş Saati) (19) 18 Mühendis ve Makina Cilt: 33 Sayı: 389 Haziran 1992
Yerel Standard Zaman, = GZ±4(U-L loc )-E (Saat) (20) Greenwich Meridyeninin batışı için (-), doğrusu için (+) alınır. E = 9.87 sin (28) - 7.5 cos (B) - 1.5 sin (B) (21) B = (360/364)(n-18) (22) cos6 z = sin<t>. sin 8 + cos*. cos5. cosco (23) h = 90-6 Z ( ) (24) H = L. sin p (m) (25) GU = H/tgh (m) (26) cosy s = (-cos<t>. sin8 + sin<i>.cos8. cosw)/sin0 z (27) X = GU. sin?, (m) (28) Y = GU. cosy s (m) (29) Kosinüs Düzeltmesi Eleman için, saat açısı, co ve güneş azimut açısı y s 'in negatif olduğu durum öğleden önceyi, co'nin ve Ys'in sıfır olduğu durum öğleyi (güneş öğlesini) ve w ile %'in pozitif olduğu durum öğleden sonrayı gösterir. Yani, M ve y,'in işaretleri, kabuller gereği her zaman aynı olmalıdır. Fakat, cosinüs fonksiyonunun çift fonksiyon olmasından dolayı, bu durum her zaman sağlanamamakta, bir kosinüs düzeltmesine gerek duyulmaktadır. Denklem (27)'den bulunan Y s 'in, Denklem (28)'den bulunan X'in ve Denklem (29)'dan bulunan Y'nin mutlak değerleri alınıp, kosinüs düzeltilmesi aşağıdaki şekilde yapılır. co<0 için Y s = (-1).y s ' w<0 için X= (-1).X, 180 > y s >90 ve -90> y s >-180 için Y = (-1).Y alınır. Elemanın uç noktasının yerden yüksekliği (H), çubuk kabul edilerek (elemanın eni dikkate alınmayarak), herhangi bir saat açısında oluşan gölge uzunluğu, GU'nun X eksenindeki izdüşümü Denklem (28) ile, Y eksenindeki izdüşümü Denklem (29) ile ve gölge uzunluklarına ait şematik gösterim ise, Şekil-1 ile verilmiştir. Sonuç olarak, yukarıdaki eşitlikleri kullanarak herhangi bir yerde, herhangi bir gün ve herhangi bir eleman için güneşin o eleman üzerinde doğuşunu ve batışını bu matematiksel modelleme ile bulup, güneşin eleman üzerinde oluşturduğu uzunluğunu ve X-Y düzlemindeki koordinatlarını bulabiliriz. İZMİR'DE ARKA ARKAYA DİZİLİ GÜNEŞ KOLLEKTÖRLERİ ARASI UZAKLIK OPTİMİZASYONU İÇİN ALTERNATİF ÖNERİLER 2. bölümde yapılan matematiksel modellemeden yararlanarak İzmir (<D = 38.46 ) için, ayların ortalama günleri ve 22/12 ve 22/06 dönenceleri dikkate alınarak Şekil-2, Şekil-3 ve Şek:!-4 ile verilen "Gölge Konturları" oluşturulmuştur. Şekil-1'den de görüleceği üzere, optimizasyona etki eden gölge uzunlukları, Denklem (29)'dan bulunan Y Ordinatına ait gölge uzunluklarıdır. Şekil-2 ve Şekil-3'te, aylara göre değişen, Y Ordinatına ait gölge uzunlukları, güneş zamanları üzerine taşınmıştır. Şekii-4'te ise, güneş öğlesine ait (GZ = 12.00), Y ordinatı gölge uzunlukları, aylar üzerine taşınmıştır. Herhangi bir eleman için yükseklik, H, Denklem (25)'ten bulunup, Şekil-2, Şekil-3 veya Şekil-4'den alınan değerlerle çarpıldığında, gerçek gölge uzunluğu değerine o Gün/Ay için ulaşılır. Şekil-2, Şekil-3 ve Şekil-4 incelendiğinde, en uzun gölge konturunun 22/12 dönencesinde, en kısa gölge konturunun ise, 22/06 dönencesinde meydana geldiği, yılın diğer aylarında oluşan gölge konturlarının ise, bu iki kontur arasında kaldığı görülür. Arka arkaya dizili kollektörler arası uzaklık için Denklem (29) kullanılmalıdır. Türk Standartlarında 5>, Denklem (26)'ye benzer Denklem (30) ile aşağıda belirtilen eşitlik verilmiştir. b, = L. (sinp/tgh) + L. cosp (m) (30) b 2 =Y + L cosp (m) (31) Denklem (30), kollektörler arası uzaklık seçiminde, sadece güneş öğlesinde geçerli bir eşitliktir. Genel geçerli bir eşitlik olabilmesi için Denklem (29)'da olduğu gibi cosy, ile çarpılması gerekmektedir (Denklem (31)). Denklem (29), kollektörün üst uç noktasının yatay düzleme olan izdüşüm noktasından sonra oluşan gölge uzunluğunu vermekte, Denklem (30,31) ise, kollektörün alt uç noktasından gölge uzunluğunun son noktasına kadar olan uzunluğu vermektedir. Türk Standartlarında h'nın bulunması ile ilgili bir eşitlik verilmemiş, fakat "Kollardaki Gölgelenme Kayıplarının Grafik Hesabı" adı altında grafiksel hesaplamalar verilmiştir, (Şekil-5), <5). İzmir'de, <& = 38.46, p = 38.46, L = 2 m, H = 1.24m için, kollektörler arası optimum uzaklık seçiminde alternatif kararların verilebileceği Tablo- 2 aşağıdaki gibidir. Sonuç olarak, b : = 8.19 m olan durum "Sıfır" kayıplı en iyi çözümdür. Fakat, optimum alternatif ve Mühendis ve Makina Cilt: 33 Sayı : 389 Haziran 1992 19