E Y Ü P S U L T A N S E M P.O Z Y U M U I X TARİHİ, KÜL TÜRÜ VE SANATIYLA EYUPSULTAN S,EMPOZYUMU IX TEBLiGLER EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜGÜ Tel: (0212) 563 16 65-616 00 98 Fax: (O 212) 616 00 78 http: www.eyup.bel.tr e-mail: kultur@eyup.bel.tr
T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T Y L A EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR YA YlNLARI 35 GENEL YÖNETİM AHMET MALA TY ALI YAYlN SORUMLUSU, İRFAN ÇALIŞAN GRAFiK TASARlM, Y AZIEVi İLETiŞiM HİZMETLERİ 0212 518 30 06 BASKL FSF PRİNTİNG HOUSE 0212 690 89 89 BASILDIGI YER İSTANBUL BASKI T ARİHL ARALIK 2005 ISBN 975-6087-02-1 Eyüpsultan Sempozyumu kitabında kullanılan, tebliğ sahiplerine ait olanlar dışındaki görsel malzemeler Eyüp Belediyesi, Kazım Zaim ve Yazıevi İletişim Hizmetleri arşivlerine aittir. Kitaptaki tüm yazıların ve görsel malzemelerin yayın hakkı Eyüp Belediyesi'ne aittir. Bir başka yerde izinsiz olarak yayınlanamaz ve kullanılamaz. l r
T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A CELî SÜLÜS B R HAT LEVHASININ HAZIRLANIfi SAFHALARI Z Dr. Süleyman BERK 1964 Bursa/ negöl do umlu. lk tahsilini Eyüp-Niflanca lkokulu nda, orta ve lise tahsilini Gaziosmanpafla mam-hatip Lisesi nde tamamlad. 1988 y l nda MÜ lâhiyat Fakültesi nden mezun oldu. 1994 y l na kadar Diyanet flleri Baflkanl nda lçe Müftüsü olarak görev yapt. 2000 y l na kadar Araflt rma görevlisi olarak çal flt. 2002 y l nda Rotterdam slâm Üniversitesi ö retim üyeli ine atand. Ortaokul s ralar nda ilgi duydu u hat sanat nda ilk dersleri hattat Yusuf Ergün (Erzincâni) (1956-1985) den ald. Fakülte y llar nda Prof. Muhittin Serin den rik a meflketti. 1999 y l nda Prof. Dr. Muhittin Serin den Hattat Mustafa Râk m da Celî Sülüs ve Tu ra Esteti i isimli doktora tezini tamamlad. Temmuz 2003 de Hattat Mustafa Râk m Efendi isimli kitab neflredildi. Çeflitli dergilerde hat sanat tarihi ile alâkal makâleleri yay mland. Eyüpsultan Sempozyumlar nda bildiri sundu. T.C. Kültür Bakanl 2001 y l Devlet Hüsn-i Hat ödülünü ald. Hâlen, stanbul Büyükflehir Belediyesi Sanat ve Meslek E itim Merkezi nde görev yap yor. Ayn zamanda, Kültür Bakanl Geleneksel Sanatlar Yar flmas Jüri Üyesidir. 422
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X Resim 1 Osman Özçay hatt ile sülüs Nasr Suresi Karfl s nda durup hayranl kla seyretti imiz sanat eserlerinin nas l bir emekle meydana getirildi ini ço u zaman akl m - za getirmeyiz! Bir eserin, sanatkâr n zihninde berraklaflmas ndan, meydana gelene kadar geçen süre içerisinde çekilen zahmet, verilen göz nuru asl nda esere verilen ruh kadar önemlidir. Sanatkâr n eserini evlâd gibi sahiplenmesi baflkalar na garip gelse de, bu al n teri ve çilenin bir neticesidir. Hemen bütün sanat dallar nda, bir eserin meydana gelifl safhalar birbirine benzemektedir. fiiirinde kullanaca uygun kelimeyi uzun müddet düflündükten sonra bulan Yahya Kemal Beyatl da ayn çileyi çekmifl, bir levhas na alt ayda vücûda getiren hattat Sâmi Efendi de ayn çileli yol- Resim 2 Osman Özçay hatt ile celi sülüs besmele 423
T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Resim 3 Osman Özçay a ait celi sülüs bir levha Yürüyen hedefine var r Resim 4 Osman Özçay hatt ile celî sülüs bir levha Kur an- Kerim A raf Suresi 26 Takva örtüsü ise bunlardan daha hay rl d r. Resim 5 Osman Özçay hatt ile celi sülüs bir levha Kur an- Kerim Mümin Suresi 60 Bana kulluk edin ki size karfl l n vereyim. 1 Yahya Sûfî: Edirnelidir. Abdullah Sayrafî yi taklit etmifltir. 882/1477 de vefat etmifltir. Fatih Camii flad rvanl avlusunda pencere üstü Fatiha sûresi kendisinindir. (bkz. Nefeszâde, 46; Suyolcuzâde, 43; Mustakimzâde, 583-584; Ekrem Hakk AYVERD, Fatih Devri Hattatlar, 49-50; Rado, 46.) 2 Ali b. Yahya Sûfî: Yahya Sûfî nin o ludur. Fatih devri hattatlar ndan olup özellikle celî sülüs ve müsennâ yaz da üstat idi. Celî sülüs te açt ç r Râk m a kadar devam etmifltir. Yaz lar nda harflerin tenâsübü, terkibin mükemmeliyeti ve harflerin sat ra diziliflteki baflar s, hemen fark edilir. (bkz. Nefeszâde, 47; Suyolcuzâde, 83; Mustakimzâde, 333; Ayverdi, a. g. e., 16-21; Rado, 46.) 3 Mustafa Râk m Efendi : 1171 / 1758 tarihinde Ordu / Ünye de do du. Küçük yaflta stanbul a gelerek lmî tahsili yan nda a abeyi smaîl Zühdî ( ö. 1221 / 1806 ) den sülüs-nesih meflk ederek, 1183 / 1769 tarihinde icazetini ald. cazet ald nda kendisine Râk m mahlas verildi. III. Dervifl Ali den de yaz meflk etti. Mustafa Râk m bütün zorlu- una ra men, celî sülüs ve tu rada mektep oluflturarak, kendinden 424 dan geçerek eser vermifltir. Hattat Mustafa Râk m n,hattat Yesâri nin, Ressam Osman Hamdi nin de ayn çileli yollardan geçerek eser verdiklerine flüphe yoktur. slâm yaz sanat tarihinde, harflerin yap s n n güzelleflmesi ve ölçünün yakalanmas, istifin yoluna girmesi uzun tecrübelerden sonra olmufltur. Özellikle konumuz olan celî sülüs yaz n n geliflimi bafllang - c ndan itibaren çok a r bir seyir takip etmifltir. Celî yaz da kalemin sevk ve idaresinden kaynaklanan zorluk, harflerin ölçü ve istifine tesir etmifltir. Bu sebeple, celî yaz -
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X Resim 6 Osman Özçay a ait muhakkak bir besmele Resim 7 Osman Özçay hatt ile celi sülüs sm-i Nebi Resim 8 Osman Özçay hatt ile celi sülüs bir levha Sevgi de erli insanlar n fliar d r. n n geliflimi uzun bir tecrübeden sonra olmufltur. Selçuklu ve Beylikler dönemi mimari eserlerindeki celî yaz lar incelendi- inde, önceki dönemlere göre harf yap lar nda ve istifte yeni nisbet aray fllar na girildi i görülür. Yaz tarihinde önemli yeri olan Osmanl döneminde, Fatih devrinde yeni bir celî sülüs üslûbunun örnekleri görülür. Hattat Yahya Sûfi 1 ve Ali b. Yahya Sûfi 2 ile celî sülüste bir baflar yakalanm fl, fakat yakalanan bu baflar, kendilerinden sonra 425 sonraki sanatkârlara derinden tesir edecek de iflimi gerçeklefltirmifltir. Fatih, Nakfl dil Türbesi celî kuflak ve yaz lar ile, Eyüp te, Çelebî Mustafa Reflîd Efendi mezartafl kitabesi en önemli eserlerindendir. 1241/1826 tarihinde vefat eden Râk m Efendi, Fatih, Karagümrük te Atikalipafla Camii karfl s ndaki türbesinde medfundur. (Hayat ile ilgili bkz. fianizade Mehmed Ataullah, fianizade Tarihi (I) Ceride-i Havâdis Matbaas, 1873, s.213 214; Ahmed Lütfî, Tarih-i Lütfî (I) stanbul, Matbaa-i Amire, 1292, s. 189 190; Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmanî (II), stanbul, 1308, s. 365; Ahmed Cevdet, Tarih-i Cevdet (XII), stanbul, 1309, s. 141; A. Süheyl ÜNVER, Hattat Mustafa Râk m Efendi, Tarih Dünyas, sy. 7 (Temmuz 1950), s. 271 275; a. mlf., Hattat Mustafa Râk m Efendi, stanbul, 50 San at Sever Serisi-3, 1953, 2 s.; Halûk Y. fiehsuvaro LU, Hattat Mustafa Rak m, Cumhuriyet Gazetesi, 12.09.1955 ve Sebilürreflad, c. IX, sy. 204 (1955), s. 58 59; bnülemin Mahmud Kemal NAL, Son Hattatlar, stanbul, Milli E itim Bakanl, 1970, s. 273 289; M. U ur Derman. slâm Kültür Mirâs nda Hat San at. stanbul, slâm Tarih, San at ve Kültür Araflt rma Merkezi, 1992, s. 204; Ali Alparslan, Osmanl Hat Sanat Tarihi, stanbul, Yap Kredi Yay nlar, 1999, s. 79, 117 121; Muhittin Serin, Hat Sanat ve Meflhur Hat-
T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Resim 9 Bildiri konusu olan levhan n bitmifl hali Resim 10 Osman Özçay n Hattat Mustafa Râk m dan ilham alarak yapt de iflik bir istif Güç kuvvet ancak Allah nd r tatlar, stanbul, Kubbealt Yay nlar, 1999, s. 133 138; Süleyman Berk, Hattat Mustafa Râk m Efendi. stanbul, Kaynak Yay nlar, 2003, 182 s. 4 Tirfil: Celî sülüs istiflerinde süs unsuru olarak kullan lan ( ) fleklindeki iflaret. 5 Mimli Tirfi: Celî sülüs istiflerinde süs unsuru olarak kullan lan, tirfilin alt na mim tak lm fl ( ) fleklindeki iflaret. 6 T rnak: Celî sülüs istiflerinde süs unsuru olarak kullan lan ( ) fleklindeki iflaret. 7 Hurûf- mühmele: Elifbâda noktas z harfler. 8 Meali: Allah içinizden inanm fl olanlar n ve kendilerine ilim verilenlerin derecelerini yükseltir. 9 Bu konu ile ilgili Mahmud Bedreddin Yaz r n Kalem Güzeli (Kalem Güzeli, I, 151) isimli eserde anlatt olay çok önemlidir: Nitekim, hocam Ömer Vasfî Efendi ye bir gün yaz göstermeye gitmifltim. Odas na girdi imde, siyah ka d üzerine Sülüs Celîsiyle kad eflaha.. sûresini yazarken meflgul buldum. Gel birâder gel! diye yan - na ça rd. Bir (dal) harfini baflka bir siyah ka d üzerine defalarcahat r mda kald na göre yirmi kadar- yazm flt ve nihayet Hah oldu! diye birisini be endi ve onu i neleyip as l yazd yere silkdi, sonra üzerinden itina ile tekrar kalemle yazd, sebebini ö renmek için Niye böyle yapt n z? diye sordum, flu cevab verdi: Elimiz öteki flekillere al flm fl, buraya uygun olan bir türlü ç karamad m, yaza yaza k vam n bulduruncaya ka- 426 devam ettirilememifltir. Hattat Ali b. Yahya Sûfi ye ait Topkap Saray Bâb- Hümâyun üzerindeki celî yaz lar Râk m a kadar, celî sülüsün ideal örnekleri olarak kabul edilir. Osmanl hat sanat nda, harf yap s ve istif, celî sülüs yaz çeflidinde uzun süre Selçuklu tesiri alt nda kalm flt r. Sülüs ve nesih yaz da II. Bâyezid devrinde hattat fieyh Hamdullah eliyle bir üslûp oluflmas - na ra men, celî sülüste üslûp oluflmas, - Fatih devrindeki önemli bir örne e ra men- ancak XVIII. yüzy l sonu ile XIX. yüzy l bafl nda mümkün olabilmifltir. Harfler yap olarak, XV. yüzy lda Selçuklu tesirinden yavafl yavafl ayr lsa da, XIX. Yüzy la kadar istenen olgunlu a eriflememifltir. XIX. yüzy l celî hattatlar ndan Mustafa Râk m Efendi 3, celî yaz da büyük bir at - l m yapm fl, kendisinden sonra gelen hattatlar da bu yolun takipçisi olmufllard r. Râk mla celî sülüs yaz n n harf yap s nda büyük bir geliflme olmufl, istif düzene girmifltir. Râk m bütün zorlu una ra men celî sülüs ve tu rada mektep oluflturarak, kendinden sonraki hat sanatkârlar na da derinden tesir eden de iflimi gerçeklefltirmifltir. Bugün, burada konu edindi imiz, celî sülüs bir hat levhan n meydana getirilifl safhalar ndan önce, bu konuda nelerin göz önünde bulunduruldu u hususlar na göz atmam zda fayda bulunmaktad r. Bir hat eseri, elifbâ harfleri, kam fl kalem ve mürekkep kullan lmak suretiyle meydana getirilmektedir. Yaz lacak bir metinde, harflerin yan nda okutma iflaretleri olan harekeler bulunmaktad r. Yine normal metin yaz m nda olmamakla birlikte, özellikle celî sülüs, celî dîvâni gibi yaz larda, harf ve harekenin yan nda bir tak m süsleme iflaretleri de kullan lmaktad r. Yerine ve lüzûmuna göre tirfil 4, mimli tirfil 5, t rnak 6 ve hurûf- mühmele 7 denilen flekiller, celî sülüs levha yaz m nda istifin doldurulmas nda önemli rol oynamaktad r. Harflerin yan nda, ha-
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X reke ve tezyinî iflâretlerin gayet düzenli, intizaml, yerinde ve dengeli kullan lmas, istif sahas na düzenli bir flekilde yay lmas önem arz etmektedir. Burada sanatkâr s - n rlayan husus, harflerin ve harekelerin, teflrifata uygun, yani yerli yerinde kullan lmas ; metnin mânâs n bozacak uygunsuz yere konulmamas d r. Yaz da harflerin veya istifi meydana getiren di er unsurlar n, istif sahas na uyumlu bir flekilde ve ayn nisbette yay lmas, yani istif örgüsünün her taraf n n ayn yo- unlukta olmas, istifte organik bütünlü- ün temini, çizgiler aras nda uyum, denge, ritm ve ahengin bulunmas güzel bir istifin temel unsurlar d r. Harflerdeki tenâsüp ve ölçü yan nda, gerek sat r, gerekse katmerli istiflerde, harflerin birbirleri ile kaynaflm fl bir halde bulunmas önemlidir. Konumuz olan celî sülüs levhada, Kur ân - Kerim den Mücâdele suresi 58/11. âyetin bir k sm seçilmifltir. 8 Genel olarak, yaz lacak metin seçilirken mânâya dikkat edildi i gibi, seçilen metnin istife uygun olup olmayaca da göz önünde bulundurulmaktad r. Yaln z, bir ibârenin, istife uygun düflüp düflmeyece ini önceden kestirmek zordur. stif üzerinde çal flma, çeflitli zuhuratlara sebep olabilir. Baz metinlerin istifi kolayl kla ç kabildi i gibi baz metinlerin istifleri günler, hatta aylar sonra ortaya ç kabilmektedir. stifin oturmas, bazen zaman istemektedir. Yaz lacak metnin istifi olufluncaya kadar, hattat n zihnini devaml meflgul eder. Bu arada, zaman içerisinde gelifltirilen istifler de yeri gelince kullan lmak üzere muhafaza edilir veya daha iyisi bulunana kadar istif üzerinde çal fl l r. Baz hattatlar n dosyas nda daha sonra gelifltirilmek üzere bir çok istif çal flmas bulunabilmektedir. Bazen tamamlanm fl istifler, çok sonralar levha hâline getirilmektedir. stifin oluflma safhas nda, meslektafllar aras ndaki istiflârenin de önemi çok büyüktür. Burada nazarlar n za sunulan levhada 427 metin, evvela kurflun kalemle çal fl lm fl, yaz labilece ine kanaat getirilen istifin tasla ç kar lm flt r. Bu ifl için hattat m z iki ayr çal flma denemesi yapm flt r. lk denemede çok fazla olan karalamalar, ikinci çal flmada daha net bir hâle gelmifltir. kinci ve önemli safha, kurflun kalemle yap lan tasla n, sülüs yaz ve kam fl kalemle s n rlar tespit edilmifl alana yaz lmas d r. Bu safhaya geçmeden evvel, metinde bulunan bütün harfler tek tek çal fl lmaktad r. 9 Bu çal flma esnas nda be enilen harf, metinde kullan lmak üzere saklanmaktad r. E er metinde ayn harften iki adet varsa, di eri için de, daha önce çal - 1 2 dar u raflmaya zaruret has l oldu. flte, çok yazman n bir manas da budur. Bu flekli bir daha yapabilece ime güvenim olmad mdan, i neleyip silkmek ve üzerinden yazmak kolayl n tercih ettim. Gördün ya, hocamdan icazet alal, yani bana hattat denileli flöyle böyle yirmi seneyi geçti i ve flu harfi binlerce defa yazd m halde, istiften do ma icaplara uygun olacak suretde ve belki de buraya mahsus olmak üzere, harfi kürsüsüne oturtmak noktas nda bir talebe kadar ter döktüm. Fakat, muvaffak oluflum, yorgunlu umu giderdi. 10 Sâmi Efendi: 16 Zilhicce
T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A 1253/18 Mart 1838 de stanbul da do du. Boflnak Osman Efendi den sülüs ve nesih, Recâî Efendi den celî sülüs, K br szâde smail Hakk Efendi den ta lik, Ali Haydar Bey den de celî ta lik meflk etti. San at kudretini daha ziyade celîde ortaya koymufltur. Celî ve tu ra da Râk m, celî ta lik te Yesarizâde yolunu benimsemifltir. Celî ve tu ra da Râk m n tamamlay - c s olarak kabul edilir. Nazif Bey, Kâmil Akdik, smail Hakk Altunbezer, Hulûsi Efendi, Necmeddin Okyay önemli talebelerindendir. 1 Temmuz 1912 tarihinde vefat etti. Kabri Fatih Camii haziresindedir. Mezartafl kitâbesini talebesinden Kâmil Akdik yazm flt r. (bkz. bnülemin, 355-365; Derman, Hayat Tarih Mecmuas, sy. 5, s. 4-10; a. mlf., Hat Sanat n n fiâheserleri, 36; a. mlf., KMHS, 217; a. mlf., Sabanc Koleksiyonu, 140-147. 11 Mehmed Nazif Bey: 1846 y l nda bugün Bulgaristan da kalan Ruscuk ta do du. Aslen K - r m l d r. stanbul a hicretten sonra Enderun a intisap etti. fiefik Bey den sülüs ve nesih meflketti. Daha sonra Sâmi Efendi den celî sülüs, celî ta lik, divanî ve tu ra meflketti. Erkân- Harbiye Dairesi hattatl yapan Nazif Bey, ayn yerde mümeyyiz oldu. Celî sülüs te smâil Zühdî ve Râk m yolunu takip eden Nazif Bey in celîleri tokça görünümlüdür. Bunun sebebi, yaz lar n yazd ktan sonra pertevsuzla (mercek) tashih etmesiydi. 1913 y l nda vefat eden Nazif Bey, Yahya Efendi Kabristan na defnedildi. (bkz. bnülemin, 232-235; M. U ur Derman, Hattat Nazif Bey, 50 San at Sever Serisi, stanbul, 1965, 3 s.; Rado, 242-244). 12 Neyzen Emin YAZICI: 1883 y l nda stanbul da dünyaya geldi. lk yaz derslerini Rüfldiye Mektebi nde iken ald. A abeyi Ömer Vasfi, Sâmi Efen- fl lm fl harf kullan lmaktad r. Celî sülüs harfler çal fl l rken hattat Sâmi Efendi, 10 Nazif Bey, 11 Neyzen Emin Efendi 12, Halim Özyaz c 13 gibi Sâmi Efendi ekolüne mensup hattatlar n harfleri örnek al nmaktad r. Celî sülüs yaz için flu tespiti yapmak mümkündür; celî sülüs harfleri, ölçü ve estetik olarak hattat Sâmi Efendi eliyle mükemmel hâle getirilmifltir; ayn fleyi istif bak m ndan söylemek mümkün de ildir. Celî sülüsün istifinde Mustafa Râk m la birlikte, özellikle Sâmi Efendi ile çok mesâfe al nm flt r ama, yap lmas gereken daha çok fley oldu u muhakkakt r. Yap lanlar hâlâ çok azd r. kinci safhada metin, tespit edilen s n rlara yaz lm flt r. Daha sonra, ayn ka t üzerinde, flekil ve estetik olarak be enilmeyen harflere müdâhalede bulunulmufltur. Baflta ve sonda bulunan r harflerine müdâhale edilerek ilk r râ-i mudgame, ikincisi ile mürsel hâle getirilmifltir. stifin ortalar nda bulunan vav harfinin yeri be- enilmeyerek hafif afla çekilmifltir. ki vav aras ndaki bitiflik ye ve nun harfleri de hafif yana ve afla al nm flt r. Burada flu husus ak ldan ç kar lmamal d r; istifte harflerin ölçüsü, meflkte ö renildi i gibi de ildir. stif icâb harflerin ölçüsünde belli bir noktaya kadar de ifliklik mümkündür. Meselâ celî sülüste, nun harfinin 428 çanak tabir edilen k sm normalde befl nokta ölçüsündedir. stif icab bu çanak dört buçuk nokta ölçüsünde olabilece i gibi, befl buçuk nokta ölçüsünde de olabilmektedir. Konumuz olan levhada, bu safhada harekeler ve tezyinî iflaretler de konulmufltur. stif haz rlan rken hareke ve tezyinî iflâretler birlikte düflünülür ve çal - fl l r. Üçüncü safhada, harflerin yap s üzerinde duruldu u ve harf yap lar n n tekrar gözden geçirildi ini görmekteyiz. Fe ve küplü ayn bafl n n, Lafzatullah n, üst üste bulunan iki mim bafl n n ve ba lant lar n n gözden geçirildi i görülmektedir. stifte, ortalarda bulunan iki müstakil vav harfi yeniden haz rlanm flt r. stifin son k sm, küplü ayn harfinden itibaren gözden geçirilerek yeniden yaz lm flt r. Levhan n en solunda bulunan cim harfi hafif içeri al narak istifin daha dolgun görünmesi sa lanm flt r. Dördüncü safhada, hareke ve tezyinî iflâretler üzerinde durulmufltur. stifin ortas ndaki mim harfi üzerinde bulunan vav harfinin, yeniden yaz lmak üzere afla k sma, daha düzgün bir ç kartmas 14 yap lm flt r. kinci safhada gördü ümüz harekeleme bu safhada büyük ölçüde de ifltirilmifltir. stif ortas ndaki mim harfi alt nda bulunan iki noktan n vav harfi içine ve 3 4
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X 429 elif harfinin soluna yuvarlak flekilde konulmufltur. Böylece istifin alt k sm nda hattat imzas için yer ayr lm flt r. Burada bir hususa dikkat gerekmektedir; istif düflünülürken, istifin sadece harflerle oluflturulmas na dikkat edilmesi gerekmektedir. Yoksa oluflacak boflluklar n hareke ve tezyinî iflaretlerle doldurulmas cihetine gidilmemelidir. Baflar l bir istif, hareke ve tezyinî iflaretler kapat ld ktan sonra, harflerinin dengeli da l m gösterdi i istiftir. Beflinci safhada, istif ortas nda bulunan üst üste iki mim bafl ve ba lant lar gözden geçirilmifl, altta bulunan nun çana da yeniden yaz lm flt r. stifin sol üst k sm nda bulunan hareke yanl fll da düzeltilmifltir. Alt nc safhada, yaz fotokopi usulü ile yaz lacak büyüklü e getirilerek, harekelerin de son kontrolleri yap lm flt r. Levha art k, aherli ka da yaz lacak hâle gelmifltir. 15 Yedinci safhada art k yaz, aharl ka t üzerine yaz lm fl, ince tashihi yap lm flt r. Asl nda bir levhan n en önemli safhalar ndan biri de bu k s md r. Levhan n kal ptan aherli ka da aktar lmas uzun sürmese de, tashihi özellikle ince tashihi epeyce zaman alabilmektedir. Toplu i ne ucu kadar demir uçlu yahut Cava kalemi ile yap lan ince tashih dikkat ve ihtimam istemektedir. 16 Levhan n yaz m ve tashihi bittikten sonra fotokopi usulü ile küçültülerek c l z kalan yerler tashih edilmek üzere tespit edilmifltir. Bu ifl için özellikle beyaz ka t tercih edilmektedir, çünkü beyaz ka t, hatalar daha bâriz bir flekilde göstermektedir.tekrar yap lan bu tashihte ayr ca, harflerin kalem hakk nda bir bozulma meydana gelmiflse bu da giderilir. Çünkü tashihte kalemin tabii cereyan hakk n n bozulmamas çok önemlidir. Hattat Nazif Bey (v. 1913) in yaz lar n n tashihini bitirdikten sonra foto rafla küçültüp harflerin c l z kalan yerlerini tashih etti i kaynaklarda belirtilmifltir. Bu tashihler yap ld ktan sonra imza ve tarih konulmufl, levham z tezhibe haz r hâle gelmifltir. Levhada imza ve tarih en son düflünülen hususlard r. Burada s ralanan safhalar, peflpefle icra edilebildi i gibi, uzun zaman aral klar ile de icra edilebilmektedir. Tashih k sm n n fazlaca zaman ald bilinmelidir. Titiz bir san atkâr n yaz n n her safhas nda hiçbir ayr nt y ihmal etmedi i, güzellik ve mü- 5 6 di ye derse gittikçe onu da götürdü. A abeyi gibi düzenli ders almad. A abeyinin yaz lar n tashih ederek celîde maharetini artt rd. Dinî ve lâdinî musikîde de behre sahibi idi. 3 fiubat 1945 tarihinde vefat ederek a abeyinin yan na defnedildi (bkz. bnülemin, 80-84; Derman, ki Kardefl Hattat m z, 9 s.; Rado, 255-256; Derman, KMHS, 226-227). 13 Mustafa Halim ÖZ- YAZICI: Babas K r ml, anas Sudanl olan Halim Efendi 14 Ocak 1898 tarihinde stanbul da dünyaya geldi Orta tahsili s ras nda hattat Hâmid Bey den Rik a meflketti. Daha sonra Medresetü l-hattâtîn de devrin önemli hat üstatlar, Hasan R za, Kâmil Efendi, Hulûsi Efendi ve Tu rakefl smail Hak Bey den yaz meflketti. Her yaz cinsini büyük bir kudretle yazd. 1963 y l nda emeklili ine kadar Güzel Sanatlar Akademisi nde yaz dersi verdi. 30 Eylül 1964 tarihinde vefat etti (bkz. bnülemin, 104-106; Derman, Hattat Mustafa Halim Özyaz c (1898-1964), 50 San at Sever Serisi, stanbul, 1965, 3 s.; Rado, 260-261; Derman, KMHS, 227; Süleyman BERK, Hattat Halim Efendi nin Bilinen Tek Hilyesi, Tarih ve Düflünce, sy. 2002/7(Temmuz 2002), s.56-64). 14 Burada kullan lan ç kartma kelimesi, bir harfin daha düzgün benzerinin, ayn ka da yahut baflka yere yaz lmas anlam nda kullan lm flt r. Hat st lah nda, ç kartma kelimesi bu anlamda kullan lmaktad r. Meselâ, bir hoca, talebinin gösterdi i meflk alt na da, be enmedi i harfin do rusunu, ç kartma yaparak yazar, gösterir. 15 Önceleri, fotokopi imkân n n olmad zamanlar, yaz kal b, flablonu haz rlamak için siyah ka t kullan l rd. Siyah ka da sar z rn k boya ile yaz
T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A yaz l r, be enilmeyen k s m siyaha boyanmak sureti ile istenen k s m ayn yere, sar z rn k ile tekrar yaz l rd. Ayr ca yaz kal b n n levhan n yaz laca büyüklükte yaz lmas gerekmekte idi. Ayn yaz n n ayr ölçüsü gerekti inde tekrar ayn usullerle kal p haz rlanmas zorunluydu. Günümüzde fotokopi usûlü, yaz kal b haz rlama iflini epeyce kolaylaflt rm flt r. Bir gün, hattat Mehmet Özçay n E er Sâmi Efendi zaman nda fotokopi olayd, kim bilir ne yaz lar yazard! dedi ini çok iyi hat rl yorum. 16 Yaz n n tashihi yaz dan da önemli bir husustur. Tashih için yaz sanat na çok iyi vâk f olunmas gerekmektedir. Sâmi Efendi nin ifadesi ile yaz n n neresinden al n p, neresine verilece inin iyi bilinmesi gerekmektedir. Yaz as l güzelli ini tashihten sonra almaktad r. Tashihte dikkat edilecek hususlar flunlard r: 1- Kalemin hakk n vermek, 2- Kalemin nefes gibi ak fl n muhafaza etmek, 3- Harfin tenâsüp ve tenâzurunu muhafaza etmek, 4- Bu kay t ve flartlar alt nda noksanlar görüp tamamlamak, 5- Fazlal klar giderip yaz y flekil ve durum bak m ndan lây k oldu u kürsüsüne oturtmak (Yaz r, Kalem Güzeli, III, 297) Yaz tashihi için ayr ca bkz: Savafl Çevik, Hat San at nda Tashih, M. U ur Derman 65. Yafl Arma an. stanbul, Sabanc Üniversitesi Yay n, 2000, s. 209-219. 17 Bkz. Özçay lar Hat ve Tezhib Sergisi (Broflür). 31 May s (May)-21 Haziran 1996; Hurûf (Sergi Katalo u). Dubai, Abdurrahman b. Uveys Vakf Yay n, 2003, s. 44-49; Özçay (Sergi Katalo u). Dubai, Abdurrahman b. Uveys Vakf Yay n, 2004, s. 31-60; The International Exhibition of The Arabic Calligraphy. 2005, Goverment of kemmelli in ayr nt larda gizli oldu unu ak ldan ç karmad muhakkakt r. Bütün bunlardan sonra bu güzel hat levhas n n sanatkâr n sizlere tan tmak istiyorum: 430 HATTAT OSMAN ÖZÇAY 1963 y l nda Trabzon-Çaykara da dünyaya geldi. Bir yafl nda iken ailesi ile birlikte Bolu/Gerede ye göç etti. lkokuldan sonra liseyi Gerede mam-hatip Lisesi nde tamamlad. 1980 y l nda Erzurum Yüksek slâm Enstitüsü ne kaydoldu. 1983 y l nda enstitüler fakülteye dönüflünce, Marmara Üniversitesi lâhiyat Fakültesi ne geçifl yapt ; 1986 y l nda buradan mezun oldu. Hat sanat na karfl önceleri husûsi bir ilgisi bulunmazken, a abeyi Mehmed Özçay n hattat Fuad Baflar a ilk gidiflinde yan nda bulundu ve o anda duydu u bir arzu ile beraberce sülüs yaz meflkine bafllad - lar. stanbul a gelince U ur Derman dan istifade etti. U ur Bey in kendisine verdi i hattat Sâmi Efendi nin Yeni Cami Sebili kitabe kal plar n n suretinden çok istifade etti. Bu kal plar kendisinin yegâne rehberi oldu. slâm Konferans Teflkilât, slâm Tarih, San at ve Kültür Araflt rma Merkezi (IRCI- CA) nin üç y lda bir düzenledi i uluslararas hat yar flmalar nda, 1986 ve 1989 y llar nda toplam befl dalda ikincilik ve üçüncülük ald. 1997 y l nda Kuveyt fiehit Bürosu nca düzenlenen uluslararas fiehit Kültür Yar flmas nda birincilik ald. 7 8
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X Hattat Osman Özçay bir yaz y tashih ederken Çok say da karma sergiye kat ld ; 1996 y l nda Y ld z Saray Çit Kasr nda a abeyi hattat Mehmed Özçay, kardefli müzehhibe Fatma Özçay ile birlikte açt sergi büyük ilgi gördü. 1998 de Abudabi de, 1999 da fiarja da, 2003 de Dubai de özel sergiler açt. Türk Petrol Vakf Müzesi ile yurtiçi ve yurtd fl birçok özel koleksiyonda eserleri bulunmaktad r. Özel koleksiyonlarda yer alan eserlerini klasik anlay fla göre sülüs, celî sülüs, nesih ve muhakkak hatt ile yazmaktad r. 17 431 B BL YOGRAFYA ALPARSLAN, Ali. Osmanl Hat Sanat Tarihi, stanbul, Yap Kredi Yay nlar, 1999, 215 s. AYVERD, Ekrem Hakk. Fatih Devri Hattatlar ve Hat Sanat. stanbul, stanbul Fetih Cemiyeti, 1953, 56 s. BERK, Nurullah. slâm Yaz s nda Plastik ve fâde AÜ FD. sy. I-II, 1995, s. 49-57. BERK, Süleyman. Hattat Mustafa Râk m Efendi. stanbul, Kaynak Yay nlar, 182 s. BOYDAfi, Nihat. Ta lik Yaz ya Plastik De er Aç s ndan Bir Yaklafl m. stanbul, MEB, 1994, 159 s. ÇEV K, Savafl. Hat San at nda Tashih, M. U ur Derman 65. Yafl Arma an. stanbul, Sabanc Üniversitesi Yay n, 2000, s. 209-219. DERMAN, M. U ur. Celî Yaz lar, lgi, Y l 14, sy.29 (May s 1980), 30-35. - Yeni Câmi Sebili nin Kitabesi, Lâle, sy. 4 (Aral k 1996), s. 14-17. YAZIR, Mahmud Bedreddin. Yaz da Âhenk, TA/I. No: 35, 30 May s 1942, s. 2-3. -Medeniyet Âleminde Yaz ve slâm Medeniyetinde Kalem Güzeli. Ankara, D B, (I- III), I/1972, II/1974, III/1989. BALTACIO LU,. Hakk. Türklerde Yaz Sanat. Mersin, Kültür Bakanl, 1993, 143 s. BNÜLEM N (Mahmud Kemal NAL). Son Hattatlar. stanbul, 1955, 837 s. RADO, fievket. Türk Hattatlar. stanbul, Yay n Matbaac l k, ts. (1984), 303 s. SER N, Muhittin. Hat San at ve Meflhur Hattatlar. stanbul, Kubbealt Akademisi Kültür ve San at Vakf, 1999, 327 s. fiehsuvaro LU, Halûk Y. Hattat Mustafa Râk m, Cumhuriyet Gazetesi. 12.9.1955, (Ayn makale: Sebilürreflad. c. IX, sy. 204, 1955.) Türkiye Diyanet Vakf slâm Ansiklopedisi (D A). (I- ), stanbul, (1988- ) ÜNVER, A. Süheyl. Hattat Mustafa Râk m Efendi, 50 San at Sever Serisi 3. stanbul, 1953, 2 s. Hattat Mustafa Râk m, Sebîlürreflâd, c. IX, sy. 203, 1955, s. 47-48. Dubai-Department of Tourism and Commerce Marketing-Researc Centre for Islamic History, Art and Culture. S. 26-27.