tmmob makina mühendisleri odası 21. YÜZYILA DOĞRU DENİZLİ SANAYİİ SEMPOZYUMU 17-18-19 EKİM 1997 BİLDİRİLER Bildiriler kitabında yer alan her türlü görüş, fikir, bilimsel sav ve alıntılar, tablo ve şekiller bildiri yazar / yasarlarına aittir. Bunlardan ötürü düzenleme kurulu sorumlu tutulamaz. Bu kitaptan yapılacak alıntılarda kaynak göstermek zorunludur. EDİTÖR Cemalettin Çağdaş Yılmaz Arslan YAPIM Deha Ajans Ltd. Şti. Tel: 263 14 84 BASKI Deha Mat Ltd. Şti. mmo yayın no: 199 ISBN 975-395-243-0
DÜZENLEME KURULU YÜRÜTME KURULU Ömer GÜLEKEN Remzi ERİŞLER Süleyman EVCİLMEN Tank DEMİRAY Cemal GENCER Uğurcan NAZLI T.HikmetKARAKOÇ Turhan ONGEN Hasan CEBİROĞLU DinçerMETE Metin ALBEYOĞLU Selahattin SAPMAZ Hakkı ÖZÜTOK Prof.Dr. Mehmet ATILGAN Faruk İNCEOGLU Fatih YAŞA Ö. Faruk YÜKSEL Servet TETİK Yaşar YIKICI Ahmet SİNKİL MMO Başkan Vekili MMO Bursa Şube Sekreteri MMO Antalya Şube Başkanı MMO Ankara Şube Sekreteri MMO Ankara Şube Y.K.Ü. MMO Adana Şube Y.K.Ü. MMO Eskişehir Şube Y.K.Ü. MMO İzmir Şube Y.K.Ü. MMO İstanbul Şube Bşk. Vekili MMO Edirne Şube Bşk. Vekili MMO Aydın İl Temsilcisi MMO Muğla İl Temsilcisi MMO Fethiye İlçe Temsilcisi MMO Denizli Şube Y.K.Ü. MMO Denizli iubey.k.u. MMO Denizli: îube Sekreteri MMO Denizli i iube Saymanı MMO Denizli I İubeY.K.Ü. MMO Denizli: iube Y.K.Ü. MMO Denizli!»ube Üyesi Ufuk AB ALIOĞLU M.Gülşen GÜNGÖR İsmail ÇELİK İnci İLGAZ MevlütÇELİKBİLEK Erdoğan KİRİŞ Ali DENİZ Mehmet SARICA Fatih DİLBAZ Ali Rıza YAZGAN İskender ERBİL SEMPOZYUM SEKRETERYASI Fatih YAŞA Erkin PALAMUTÇU SEMPOZYUM YERİ Çatalçeşme Oda Tiyatrosu Denizli Belediyesi Meclis Salonu DANIŞMANLAR KURULU ABALIOGLUAli AB ALIOĞLU İsmet ACAR Mehmet ADA H. Tekin AKŞAHİN Yalçın AKŞİTProf. Dr. M. Arif AKYÜREK Faruk ALTUNTAŞ Turgay ALYANAK Prof. Dr. İbrahim ASLANOĞLU Doç.Dr. Mehmet ATICI Sait ATMACA Mehmet AYDEMİR Mehmet AYDINLI Osman BAŞÇİFTÇİ Feyzullah BAYSAL Ali BEŞTAŞ Tanju CEYLAN Yrd.Doç.Dr. Tülay CONTAY Gürol ÇELİKOK Bülent ÇETİŞLİ Prof. Dr. Halil ÇİZMECİ Hasan ÇOPUR Süleyman DEĞİRMENCİ İsmail DEMİREREN İbrahim DEVELİ Hilmi DOĞUAltan DURMAZ Prof. Dr.Ali DUYSAL Ömer DÜLGEROĞLU Prof. Dr. Ercan ECE İsmail EDEM Ali EMİR Cahit ERDUYAN Tamer EREN Prof. Dr. Aslan ERGUN Yaşar Oğuz ERHAN Ramazan ERTÜRK Necati ESEN Hasan EVRAN Vedat GERELİOĞLU İ. Hakkı GÖKALP Prof. Dr. Hüsnü Yusuf GÖKSU Yusuf Ziya GÖKŞİN Ahmet GÜLSÖZ Doç. Dr. Alper GÜN Yücel GÜNALP Sezai GÜRGÜN Ertan GÜVEN AL Ali HAZER Şeref İLGERİ Süleyman KALEMCİ Nail KARABACAK Doç. Dr. Rasim KARAMANLI A. İhsan KASAPOĞLU Kemal KATRANCI Zafer KAYA Ramazan KAYNAK Mustafa KEÇECİ Müjdat KIVANÇ Behçet KOCABAĞ Durali KOCAMAZ Hasan KONYALIOĞLU Hilmi KÖSEOĞLU Cevdet KUTLU R. Erhan MARIMAli NİZAMOĞLU İsmail OKTİK Prof. Dr. Şener ÖNCEL Abdi ÖZDEMİR Mehmet ÖZEK Doç Dr. Ziya ÖZEKMEKÇİ Nejdet ÖZPINAR Doç. Dr. Yahya PANAYIR İlter RENDE Prof. Dr. Hikmet SALGAR Gültekin Okay SARAÇOĞLU Önder ŞENEL Yavuz SİVRİ Esat SÖZKESEN Nuri SÜZÜK Lerzan TAŞKIRAN Cihan TERZİBAŞOĞLUA1İ TOSUN İsmail TOKER Emin TÜRKÖZ Hüseyin ÜLKÜ Turhan ULUKAYA Halil URGANLIOĞLU Bekir USLU M. Abdulkadir YALÇIN Cengiz YAVUZ Mehmet YILDIRIM Veli YUSUMUT Şah İsmail YÜKSEL Prof. Dr. Mehmet ZEYTİNCİ Cüneyt İRTİBAT BÜROSU: TMMOB Makına Mühendisleri Maldık Bulvarı SSK İshanı Kat:2 DIİNİZLİ Tel & Fax: sı Denizli Şubesi
"DENİZLİ'NİN KENTSEL GELİŞİMİ" Mehmet ACAR TMMOB İMO Denizli Şubesi Başkanı M.Ö. 261-245 yılları arasında, Denizli kent merkezinin 6 km kuzeyinde, Bergama Kralı Antiochus, karısı Laodicea adına bir kent kurmuş. Yer kabuğunun Güney-Batı Anadolu kırık çizgisinde bulunan bu bölgede bütün antik kentler gibi Laodicea' da birçok depremi yaşadıktan sonra 1366 yılında yıkılmış. Kent halkı bugünkü "Kaleiçi" ne yerleşmiş. Türklerin 1070 yılında bu yöreye geldikleri, 1071 yılında tam hakim oldukları söyleniyor. 1429 yılına kadar iki kez el değiştiren ve adı "Ladik" olarak değişen kenti Türkler beş kez fethetmişler. Kaleiçi' ndeki yerleşim, 1702-1703 yıllarında 12.000 kişinin öldüğü depremde yıkılınca halk, bugünkü Musa Mahallesi' ne göçmüş. Bu tarihten sonra Tengizli-Donguzlu ve en son Denizli adını almış. Daha sonraki depremlerde buradan çevreye göçen küçük gruplar olmuş. Çal' a bağlı Denizler beldesi, Denizli' den giden insanlarca kurulduğu için Denizlililer Köyü dendiği söylencesi vardır. Denizli ve Yöresinde Yaşanan Depremler Tarihi: M.O. M.Ö. M.S. «" 65 60 1307 1344 1366 1703 1880 1963 1976 1984 Şiddeti: IX VII 4,6 3,4 1920 yılında sadece Buldan İlçesi düşman tarafından işgal edilmiş, 4 Eylül 1922' de kurtulmuş. Merkez ile birlikte 19 ilçesi var. Denizli' den 170m yükseklikte Sarayköy, 135Om yükseklikte Çameli ilçesi, 354m yükseklikte il merkezi bulunuyor. Bu farklılık, ekonomiye de yansımakta, refah düzeyi en iyi ilçe Sarayköy, en zayıf Çameli' dir. 11.868km2 yüzölçümü olan ilimiz, ülke alanının %1,5' nu, bölge alanının %18,5' nu kaplar. Büyük Menderes ve Çürüksu vadilerinde bulunan Denizli ve Sarayköy ovalarında pamuk yetişir. Diğer Hanbat (50.000 ha), Tavas (30.000 ha), Acıpayam (44.000 ha), Baklan (50.000 ha) alanlı yüksek ovalarda su kaynağı ve sulama şebekesi olmadığı için, kuru tarım yapılmaktadır. Sadece Çivril ovasında ( 40.000 ha) sulu tarıma geçilmiştir. 236
Arazi Kullanımı: Dağları: Honaz Akdağ Bozdağ Babadağ Karcı Eşeler Çökelez Beşbarmak Orman alanı Tarım alanı Mera Verimsiz toprak Denizden yüksekliği: 2571 m 2449 m 2421 m 2308 m 2308 m 2254 m 1840 m 1307 m : % 40 : %35 : %10 : %15 Denizli Ege ile İç Anadolu arasında geçiş iklimine sahip.en yüksek sıcaklık 400C, en düşük -100C dir. İl'in 80 günü yağışlı geçer. İl hudutlarında, 1939' da yapılan ve rusubatlar dolmuş Işıklı Barajı dışında, sulama artı enerji amaçlı Adıgüzel Barajı' nda yeterli su toplanamadığı için sürekli enerji üretimine geçilemedi. İhalesi yapılmış, yeterli para ayrılamadığı için, yapımı yavaş giden Gökpınar, Tavas Yenidere, Cindere Barajları ile Çardak Beylerli ve Tavas Göletleri programdadır. Projesi hazır ihale edilemeyen Akbaş Barajı bulunuyor. İşte Denizli İl merkezine dinamizm kazandıran ilin bu koşullarıdır. Yukarıda adı geçen yüksek ovalarda, bir dekar (1000 m2) arazinin iki yıllık kirası (1 yıl nadas ), 30 ile 50 kg buğdaydır. Yılda ortalama birmilyonu bulmuyor. Doğduğu yerde beslenemeyen insanlar, il merkezine göçmeye başladı. Ne zaman? 1955-1960 arası en büyük oranda. ( % 63.6 ) Nüfus Artış Tablosu Yıllar 1927 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 İl Merkezi 15 734 17 345 19 461 20 162 22 017 29 889 48 925 54 413 82 372 10 12 3.6 9.2 35.7 63.6 11 51 İl Toplam 243 000 285 000 285 000 315 000 340 000 368 000 425.000 463 000 511 160 17 0 10 8 8 15 9 10 Yıllar İl Merkezi İl Toplam 1975 1980 1985 1990 112 000 135 000 173 000. 203 000 36 20 28 17 560 910 603 338 667 478 750 882 9 7 11 12 237
1955 yılına kadar kent ve köy nüfusunun çoğunu kadınlar oluşturmuş. 1955 sayımından başlayarak, kent nüfusunda erkek sayısı kadınları aşmış. 1990 Sayımında Kentlerde E K %52 %48 Köylerde E K %49 1955 sayımında hane başına 5.82 kişi düşerken, 1990 sayımında hane başına 4.42 kişiye düşmüş. Okur Yazarlık Oranı 1935 ' de % 38 1950 ' de % 54 1975 ' de % 78 1990 ' da % 90 İktisadi Faaliyete Katılma Toplam: E K 1970 ' de ; 1990 ' da Çocuk Ölüm Hızı 229 000 367 000 135 433 93 691 224 000 143 000 Doğurganlık Hızı 1970' 1990' ; : de % 55 da % 12 1980 ' de % 2.95 1990 ' da % 2.32 Denizli İl nüfusunu oluşturan insanların doğumyerleri: ( bin sayısının üstünde olanlar alınmıştır.) arel kan çiğdem çiloğlu Toplam: 750 882 Denizli 653 377 Afyon 15 447 Burdur 8 459 Aydın 6 335 Erzurum 5 511 Uşak 4 221 Ağrı 3 649 Almanya 3 523 Muğla 2 942 Konya 2 446 İstanbul 2 340 Muş 2 307 Ankara 2 196 Manisa 1 850 Malatya 1 850 İsparta 1 786 Kars 1 539 Sivas 1 387 Van 1 367 Siirt 1028 İl merkezinde belediye 1876 yılında kurulmuş. 1883 ' de Aydın' a bağlı olan mutasarrıflık, 1910 ' da müstakil olmuş. 6 ilçesi ile nüfusu 250.000 imiş. Kendi halinde sakin yaşamını sürdüren Denizli ' de, 1955-1960 arasındaki kent merkezine göç sonucu, yöneticiler 80.000 kişi için ilk kez 1960 yılında 3-600 ha alanda bir nazım imar planı yaptırmışlar. O günlerde " Yeşil Denizli " tanımı bu kent için çok uygundu. Bu adla birde dergi yayınlanıyordu. Nazım planın 1/1000 uygulama planları 1967 ' de tamamlanmış. Merkezde nüfus yığılması, girişimciliği zorladı.çünkü insanlar geldiği yerde tutunabilmek için, yaratıcı yeteneğini sonuna kadar kullanmak zorundadır. Ne var ki Denizli, kendine koşan bu insanları barındırmaya hazır değildi. Apartman yöntemi bilinmiyor, herkes bahçelievlerde yaşamak istiyordu, feodal kökenin gereği Denizli' de yapılaşmayı imar planı değil, rantiyeciler ( arsa tüccarları ) yönlendirmeye başladı. Köyden kente göç olayı, kolayca kontrol edilebilecek, şırıl şırıl akan dereye değil, afet sonucu oluşan sele, feyezana benziyordu. Kent yöneticileri şok geçirmişti. 238
İstanbul' un % 70 'i, Ankara' nın % 60 'ı kaçak yapılardan oluşuyor, Denizli' de onlara yaklaştı. Eski Denizli' lilerin anlattığı her evin bahçesinden geçen içilebilir temizlikteki su arkları, pis su kanalına dönüştü. Bu önlenemeyen gelişme karşısında yöneticiler boş durmadı kuşkusuz. Ama hep geç kaldılar. 1960 yılynda hazırlanan imar planındaki 1.Sanayi Sitesi ihtiyacı karşılamadığı için, 1971 ' de 2.Sanayi Sitesi kurulmuş. İki sitede toplam 2.000 kadar işyeri de yetmeyince, Denizli' nin en verimli toprakları üstüne Sümerbank ve çevresindeki 3-Sanayi Sitesi' nin 220 ha alanlı planı yapıldı. Kamu oyunun karşı çıkması sonucu değiştirmedi. Bu arada haddehane, boyahane gibi tesislerde gelişigüzel yayılmış. Bazıları hakim rüzgar yönünde bulunduğundan, kirliliği önemli ölçüde etkilemektedir. 1985 yılında, Kocabaş yakınında Organize Sanayi Bölgesi faaliyete geçti. Arıtma tesisine alt yapı ile birlikte başlanmadığı için 12 yıldır, asitli sular Denizli ovasını kirletmektedir. 1997 yılında arıtma tesisi yapımına başlanması, gecikmiş bile olsa sevindiricidir. İnşasına başlanan Çardak Organize Sanayi Bölgesi, Çal-Denizler' de ve Acıpayam-Yumurtaş' ta organize sanayi bölgeleri için yapılan seçimler bizce doğrudur. Dileriz alt yapıları arıtma tesisi dahil, tamamlandıktan sonra faaliyete geçsin. Dokuzkavaklar, Deliktaş, Kirişhane, Sümer, Bakirli mahalleleri " insanı diksen bitecek " deyimine uygun arazilerdi. 1970' li yıllarda, daha buralar boş iken yerleşimin Göveçlik-Karcı yönüne götürülmesi konusundaki önerileri basında açıklayanlar arasında biz de varız. 1968 ' de ilave imar planı yapılarak gelişme yönlendirilebilseydi, Denizli daha güzel bir kent olurdu. Mülkiyet hakkı kutsal sayılır ama bu hak, toplumun zararına kullanılmamalı. Plansız kentleşme, sadece alt yapı, estetik eksikliği gibi fiziksel çarpıklığı getirmesi yanında, alt kültüründen kopmuş, bir üst kültüre geçememiş insanların depolandığı varoşlarda, sosyal sorunların doğmasına, sağlıksız bir toplum kesiminin oluşmasına neden olmaktadır. Denizli Kent Kimliği Taşıyor Mu? 1960 yılında 80.000 nüfus için hazırlanan 3.600 ha' lık plan, kısım kısım büyümüş ve 1994 yılında 1.000.000 nüfus için 43.000 ha alanda 1/25.000' lik çevre düzeni planı yapılmıştır. Kabına syğamayan Denizli, bu planı da zorlamaya başladı. Belediye' ce Yapılan İmar Planı Çalışmalarında Bir Karşılaştırma: Denizli Belediyesi; Mücavir Alanı Mevcut Planlı Alanı Mevcut Konut Alanı ( 1990 yılı ) 15.000 ha 7.000 ha 3.475 ha Öneri Konut Alanı ( 2020 yılı ) 7.049 ha Mevcut Ticaret Alanı ( 1990 yılı ) 216 ha Öneri Ticaret Alanı ( 2020 yılı ) 644 ha Mevcut Ağır Sanayi Alanı ( 1990 yılı ) 1.523 ha Öneri Ağır Sanayi Alanı ( 2020 yılı ) 1.613 ha Mevcut Küçük Sanayi Alanı ( 1990 yılı ) 137 ha Öneri Küçük Sanayi Alanı ( 2020 yılı ) 606 ha Mevcut Kamu Alanları ( 1990 yılı ) 1.840 ha Öneri kamu Alanları ( 2020 yılı ) 6.760 ha Mevcut Yeşil Alanlar ( 1990 yılı ) 24 ha Öneri Yeşil Alanlar ( 2020 yılı ) 3.469 ha 239
1/25.000 ölçekli plan şartlan gerçekleştiğinde kişi başına 1.18 m2 olan yeşil alan miktarı, kişi başına 43m2' ye çıkarılacaktır. İmar planına göre su şebekesinin kanalizasyonun yolun % 40 ' ı % 70 ' i % 70 ' i yapılmış görünüyor. Gayrimenkul yatırımının en karlı iş olmaktan çıkarılıp, insanları üretime yöneltmedikçe, çarpık gelişmenin önüne geçilmiyor. Rant' in önünde yasalar ve plan aciz kalıyor. Bir- iki milyon TL emlak ve çevre temizlik vergisi ödeyerek belediyeden hizmet beklemek haksızlık. Belediyeler yasası değişmelidir. Kentler, insanların toplu halde yaşadıkları ve ürettikleri, uygarlığın gelişmesine ortam oluşturan yerleşme birimleri olmalıdır. Çevremizde çok sayıdaki antik kentlerin hepsinde birden fazla tiyatro yapısı, kanalizasyonu ve halkın toplandığı alanları var. Kentler için "meydanınız yoksa, tarihiniz yoktur." diyorlar. Denizli' de ilk açıkhava tiyatrosu 1989 ' da, çağdaş anlamda bir oda tiyatrosu 1997' de açıldı. Yapanlara teşekkür ederiz. Ama Denizli' nin bir tören alanı yok, ulusal bayramlar, tek ana caddesi trafiğe kapatılarak kutlanıyor. Vilayet Konağı, Adalet Binası, Kültür Sitesi, müzesi yok. Yağmur suyu şebekesi olmadığı için, yağmur suları yollarda göl oluşturuyor. Kentlerin fiziksel planlaması her ne kadar kent plancıları-sosyologların konusu ise de kentler, içinde yaşayan insanların ürünüdür. Büyük şehir olmayı isteyen bizler, yukarıdaki konulara ihtiyaç duymuyorsak, otoparkları başka amaçla kullanıp, arabalarımız yolları, kaldırımları geçilmez hale getiriyorsa, çöpler akşam toplanıyor da biz sabah ıslak-kokmuş çöpleri yola bırakıyorsak, nişan-düğün, mevlüt, sünnet törenlerinde, hoperlörü bahçedeki davetlilere yönelik değil, mahallelere yönelik caddelere çevirip sonuna kadar açıyorsak, düğün alayı ve benzer araç konvoyları klakson sesi ile kenti inletiyorsa ve bütün bu manzaralara, rahatsız olmasına karşın kimse ses çıkarmıyorsa, biz kentli değiliz!.. Londra da tiyatroya gidenlerin sayısı, futbol karşılaşmasına gidenlerden fazla olduğu söyleniyor. Denizli' nin yerleşik tiyatrosu yok. Alman başbakanlarından ADENAUER "Alman ulusunun bu uygarlık düzeyine gelmesinde tiyatronun önemli rolü var" demiş. Denizli kentinde yılda bir kez tiyatroya gidenlerin orany ne ola ki? Japonya-Türkiye karşılaştırması yapan bir bilim adamı diyor ki : " Japonya da önce su, elektrik, yol, sosyal tesisler gibi alt yapı tamamlanır, sonra yerleşim olur. Türkiye de önce yerleşim olur, sonra su, yol, elektrik temin edilmeye çalışılır. " Plan disiplindir, herkesin uyması için yapılır. Bireyin yararı toplumun yararı içinde yer almalıdır. Türkiye ' de plan kararları uygulanamıyor. Kent bir kültür olayıdır. Onu da içinde yaşayanlar yaratır. 240