UYGULAMALAR IŞIĞINDA TÜRKİYE DE KENT MÜZECİLİĞİ KAVRAMININ DEĞERLENDİRİLMESİ

GİRİŞ Müzeler, bildiğimiz kadarıyla, 15.yy sonunda ortaya çıkmış ve 18.yy ortalarından başlayarak da önemli artışlar göstererek Avrupa da yayılmıştır. Müzelerin diğer kıtalara yayılması ise yüzyıl sonra gerçekleşmiştir. Bu süreçten sonra da müzeler, her açıdan değişikliklere uğrayarak çeşitlenmişlerdir. 1 Son yıllarda dünyada yeni yeni bir çok kent müzesi kuruluyor, ya da 19. yüzyıl sonları ile 20. yüzyıl başları arasındaki dönemde ortaya çıkan ilk kuşak kent müzeleri büyük yatırımlarla kendilerini içerik olarak yeniliyorlar ve geçmiştekinden çok daha geniş mekanlara taşınıyorlar. Örneğin, Venedik te, Sao Paolo da, Volos ta, Cardiff te, Essen de, Cape Town da, Toronto da, Pekin de yeni kent müzeleri kuruluyor, bunun yanı sıra Moskova da, New York ta, Liverpool da, Bristol de, Roma da, Singapur da, Boston da, Chicago da daha önce var olan kent müzeleri, Yeni Müzecilik akımının getirdiği heyecanla yeniden yapılanıyor. Bu değişimi son on yılda yaşayan Londra, Seul, Bogota, Montreal, Osaka, Sydney, Kopenhag gibi örnekler de listeye eklendiğinde, kent müzeciliği alanında, zaten hızlı bir dönüşüm içinde olan müzecilik sektörünün genel ortalamasını da aşan hızla bir gelişme tablosu göze çarpıyor. Uluslararası Müzeler Konseyi (ICOM), 2004 de Seul de yapılan genel kurulunda, dünyada kent müzelerine yönelik ilginin artışını dikkate alarak, Kent Müzeleri Koleksiyonları ve Etkinlikleri Uluslararası Komitesi nin (CAMOC) kurulmasına karar verdi. Nisan 2005 te Moskova da toplanan 13 ülkeden müzeciler, bu komitenin kuruluş konferansını gerçekleştirdiler. 2 1 Ferruh Gerçek, Türk Müzeciliği, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1999, s.5 2 Orhan Silier, Kent Müzeleri ve Türkiye de Kent Müzelerine Duyulan İhtiyaç, İstanbul: Tarih Vakfı 2007, s.1

Kent Müzelerinin kuruluşu çalışmaları Kültür ve Turizm Bakanlığı nın Özel Müzeler ve Denetimleri Hakkında Yönetmelik hükümleri doğrultusunda yapılmaktadır. (EK-1) Ayrıca konuyla ilgili olarak, Kent Müzelerinin ve Arşivlerinin Kuruluşlarına ve İşleyişlerine İlişkin Yönerge, Tarihi Kentler Birliği nin 14 Eylül 2002 tarihinde Edirne de gerçekleştirdiği toplantıda, TKB Meclisi tarafından kabul edilmiştir.(ek-2) Bu tez çalışmasının amacı, Türkiye deki Kent Müzeciliğinin uygulamalar doğrultusunda değerlendirilmesi ve dünyadaki kent müzelerinden seçilen örneklerle karşılaştırmalar yapılmak suretiyle kent müzelerinin sahip olduğu veya olacağı koleksiyonların analizi, ne tür kamusal görevler üstleneceği, yapılması gereken etkinliklerin ana çizgileriyle belirlenerek ortaya çıkarılması ve uygulamalara yön verecek kuramsal çerçevelerin oluşturulmasıdır. Modern anlamda kent müzelerinin, sadece kentin önde gelen ailelerinin geçmişlerinin anlatıldığı ya da depolarda kitli duran ve halka ulaşmayan koleksiyonlardan ibaret mekanlar olmadığı bugün bilinmesi gereken bir gerçektir. Kent Müzeleri, iletişim ve eğitim işlevini ön planda tutarak koleksiyonlarını sergilerken teknolojinin de imkanlarından yararlanan ve tüm verileri görsel anlatılarla destekleyen, geçici sergi ve etkinliklere öncelik veren dinamik birer kültür merkezleri olduğu gerçeğinin ortaya çıkarılması bu tezin başlıca amacıdır. Tez çalışması kapsamında, Kent Müzeciliğinin Türkiye deki uygulamaları örnekleriyle anlatılacaktır. Karşılaştırma yapmak amacıyla dünyanın bazı önemli ve önde gelen Kent Müzeleri de değerlendirme kapsamına alınacaktır. Bunların ardından önceki bölümlerde geçen mevcut durum, projeler ve devam eden kent müze çalışmalarıyla ilgili değerlendirmeler, öneriler ve sonuçlar ile tez sonlandırılacaktır. 2

T.C KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ UYGULAMALAR IŞIĞINDA TÜRKİYE DE KENT MÜZECİLİĞİ KAVRAMININ DEĞERLENDİRİLMESİ UZMANLIK TEZİ Ersoy KÖSE MART - 2010 ANKARA

T.C KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ UYGULAMALAR IŞIĞINDA TÜRKİYE DE KENT MÜZECİLİĞİ KAVRAMININ DEĞERLENDİRİLMESİ UZMANLIK TEZİ Ersoy KÖSE Tez Danışmanı Sanat Tarihçisi Dr Selda KALFAZADE MART-2010 ANKARA

Ersoy KÖSE tarafından hazırlanan UYGULAMALAR IġIĞINDA TÜRKĠYE DE KENT MÜZECĠLĠĞĠ KAVRAMININ DEĞERLENDĠRĠLMESĠ adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Dr. Selda KALFAZADE (DanıĢman) Bu çalıģma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiģtir. Adı ve Soyadı Ġmzası BaĢkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.

KÜLTÜR VE TURĠZM UZMANLIK TEZĠNĠN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI ĠÇĠN ĠZĠN BELGESĠ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı : Ersoy KÖSE Tez Konusu : Uygulamalar IĢığında Türkiye de Kent Müzeciliği Kavramının Değerlendirilmesi Tez DanıĢmanı : Dr. Selda KALFAZADE Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalıģmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve Ġhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arģivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum. 15/03/2010

SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranıģ ilkelerine uygun olarak toplanıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalıģmada bana ait olmayan tüm veri, düģünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim. 15/03/2010 Ersoy KÖSE Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

ÖNSÖZ Bu tez çalışmasında son yıllarda önemleri ve sayıları gittikçe artan kent müzelerinin dünyada ve Türkiye deki örnekleri değerlendirilmeye alınacaktır. Uluslararası Müzeler Konseyi (ICOM), 2004 yılında Seul de yapılan genel kurulunda, dünyada kent müzelerine yönelik ilginin artışını dikkate alarak, Kent Müzeleri Koleksiyonları ve Etkinlikleri Uluslar Arası Komitesi nin (CAMOC) kurulmasına karar verdi. Nisan 2005 te Moskova da toplanan 13 ülkeden müzeciler, bu komitenin kuruluş konferansını gerçekleştirdiler. Kent Müzelerine ilişkin böyle büyük bir organizasyonun kurulması ve bu amaçla çalışmalara başlanılması, dünyada kent müzeciliği kavramının ne kadar önemli boyutlara ulaştığını gösterir niteliktedir. Uygulamalar Işığında Türkiye de Kent Müzeciliği Kavramının Değerlendirilmesi konulu tezimin tamamlanması sürecinde bana çalışma kolaylığını sağlayan ve desteklerini esirgemeyen, Karabük Valisi Sayın Nurullah ÇAKIR a, ÇEKÜL VAKFI başkanı Sayın Prof.Dr. Metin SÖZEN e, Antalya Kent Müzesi Küratörü Sayın Orhan SİLİER e, tez danışmanım Dr.Selda KALFAZADE ye, Beypazarı Belediye Başkanı Sayın Cengiz ÖZALP e, İnegöl Kent Müzesi nden Serdar RUBACI ya, Çanakkale Kent Müzesi den Dr. Veysel TOLUN a, Gaziantep Müze Müdürü Ahmet BEYAZLAR a, Kastamonu Kent Tarihi Müzesi nden Fahri ÖZBEK e, Yıldız Teknik Üniversitesi den Nevra ERTÜRK e, Gazi Üniversitesi Arkeoloji Bölümü nden Yalçın KAMIŞ a ve bugünlere gelmeme vesile olan aileme, sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. Ersoy KÖSE Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı i

ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ.... i ĠÇĠNDEKĠLER ii SĠMGELER VE KISALTMALAR DĠZĠNĠ iv TABLOLAR, FOTOĞRAFLAR ve ġekġller DĠZĠNĠ.... v GĠRĠġ.. 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM MÜZELER VE TOPLUM ĠLĠġKĠSĠ 1. MÜZELER VE KENTLER.... 3 1.1. Kentler, Müzeler ve Toplum 3 1.2. Kent Müzeleri ve Sivil Toplum... 5 ĠKĠNCĠ BÖLÜM KENT MÜZELERĠ, ĠġLEV, AMAÇ VE ĠLKELER 2. MÜZELER VE KENT MÜZELERĠ. 8 2.1. Müze Nedir? Kent Müzesi Nedir?... 8 2.2. Kent Müzelerinin İşlevleri 10 2.3. Kent Müzelerinin İçeriği... 14 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DÜNYADA KENT MÜZELERĠ 3. KENT MÜZELERĠNĠN DÜNYADAKĠ UYGULAMALARI.. 17 3.1. Almanya ve Avusturya Kent Müzeleri.... 20 3.2. Londra Kent Müzesi. 21 3.2.1 Müzenin Amacı.. 23 ii

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRKĠYE DE KENT MÜZELERĠ 4. TÜRKĠYE DE KENT MÜZELERĠ UYGULAMALARI.. 23 4.1. İstanbul Şehir Müzesi.... 24 4.2. Beypazarı Kent Tarihi Müzesi... 27 4.2.1 Müzenin Bölümleri... 28 4.3. Bursa Kent Müzesi..... 31 4.4. Çanakkale Kent Müzesi..... 34 4.4.1. Müzenin Amaçları... 36 4.5. İnegöl Kent Müzesi.. 38 4.6 Gaziantep Kent Müzesi..... 40 4.7. İzmir Kent Müzesi..... 41 4.8. Kastamonu Kent Müzesi... 46 4.8.1 Müzenin İşlevi.. 50 4.9. Safranbolu Kent Müzesi.... 52 4.10. Kayseri Kent Müzesi... 53 4.11. Konya İzzet Koyunoğlu Kent Müzesi.. 55 4.11.1 Anadolu Medeniyetleri Bölümü..... 56 4.11.2 Etnografya Bölümü..... 57 4.11.3 Sikke Bölümü...... 57 4.11.4 Hat Bölümü......... 58 4.11.5 Kütüphane ve Arşiv Bölümü. 58 DEĞERLENDĠRME VE SONUÇ 59 KAYNAKÇA.. 63 EKLER 66 ÖZET 77 ABSTRACT. 80 ÖZGEÇMĠġ 82 iii

KISALTMALAR DĠZĠNĠ Agm. APĠKAM Bkz. CAMOC Çev. ÇEKÜL Der. Ed. ICOM KVMGM TKB UNESCO yy. Yay. YTÜ Adı geçen makale Ahmet Priştina Kent Arşivi ve Müzesi Bakınız. Kent Müzeleri Koleksiyonları ve Etkinlikleri Uluslar arası Komitesi Çeviren Çevre ve Kültür Değerlerini Koruma ve Tanıtma Vakfı Derleyen Editör Uluslar Arası Müzeler Konseyi Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Tarihi Kentler Birliği Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu yüzyıl. Yayınları Yıldız Teknik Üniversitesi iv

FOTOĞRAFLAR DĠZĠNĠ Dördüncü bölümün fotoğrafları Fotoğraf 4.1. İstanbul Şehir Müzesi 25 Fotoğraf 4.2. Tespih yapımında kullanılan torna ve tespih örnekleri. 26 Fotoğraf 4.3. Beypazarı Kent Tarihi Müzesi.. 28 Fotoğraf 4.4. Cumhuriyet ve Beypazarı konulu sergi. 30 Fotoğraf 4.5. Osmanlı Padişahları sergisi... 32 Fotoğraf 4.6. Fotoblok canlandırmanın yer aldığı panolar..... 33 Fotoğraf 4.7. Eski mesleklerin canlandırıldığı oda..... 39 Fotoğraf 4.8. Bosna dan İnegöl e göçü anlatan serginin afişi. 40 Fotoğraf 4.9. Kentin Panoramik olarak gösterilmesi.. 41 Fotoğraf 4.10. Gaziantep Kent Müzesi. 41 Fotoğraf 4.11. İzmir Kent Müzesi Genel Görünüş.. 42 Fotoğraf 4.12. Müzenin teşhir salonundan görünüş. 44 Fotoğraf 4.13. Kastamonu Kent Tarihi Müzesi 48 Fotoğraf 4.14. 1907 yılında Kastamonu da dokunmuş olan 40 m² lik tek parça halı 49 Fotoğraf 4.15. Teşhir Salonundan Genel Görünüş... 50 Fotoğraf 4.16. Safranbolu Kent Tarihi Müzesi. 52 Fotoğraf 4.17. Bir kundura ustasının müzede canlandırılışı. 53 Fotoğraf 4.18. Kadir Has Kent Tarihi Müzesi.. 54 Fotoğraf 4.19. Müzedeki dokunmatik ekranlar. 55 Fotoğraf 4.20. Frig Dönemine ait yonca ağızlı kap... 56 Fotoğraf 4.21. Tunçtan yapılmış bir kap... 57 Fotoğraf 4.22. Çerçeve içinde bir hat örneği 58 v

BİRİNCİ BÖLÜM MÜZELER VE TOPLUM İLİŞKİSİ 1. MÜZELER VE KENTLER Müzeler; her zaman kentle ve kentliyle iç içe olmuştur, zaten müzeler doğal olarak kente ve kentliye ait olan herşeyi yansıtır. Bu bölümde müzelerin kentte yaşayanların geçmişleri irdelenerek, onların geçmişlerini gelecekle nasıl bir bağ ile birbirlerine bağladıkları, müzelerin bu görevi nasıl ve ne şekilde yaptıkları anlatılacaktır. 1.1. Kentler, Müzeler ve Toplum Müzeler ve kent tarihleri yakın zamana kadar yeterince birlikte düşünülmemiştir. Müzelerin toplumsal yaşam anlamında atladıkları pek çok konu vardır. Bununla beraber kent toplumlarına ilişkin bilgi ve eğitim verme düzeyleri, her tür toplumsal konudan daha zayıf kalmıştır. Bu kentli toplumlara ilişkin incelemeler, küratörlerin kent yapılarının antik çağlardaki belirsizliğinden umutsuzluğa kapılmaları, ya da sanayileşme ya da sanayileşme sonrası dönemlerde kentlerin ve kasabaların olağandışı büyümelerinin getirdiği yükün altından kalkamamaları nedeniyle yüzeysel yorumların ötesine geçememiştir. 1 Genel kabul gören müzelerin daha çok nesnelere bağlı, maddi kültüre olan yönelimleri, insan kaynaklı tarihsel temaları dar bir kapsamda ele almalarına neden olmuştur. Genellikle müzelerde toplumsal tarih, orta sınıf ön yargılarını vurgular bir şekilde sergilenmekten öteye geçememiştir. Ancak son zamanlarda toplumsal tarihe akademik bir ilgi gösterilmeye başlanmış ve bunun bazı müzelere etkisi olmuştur. İngiltere'deki Oxford Müzesi, Londra Müzesi, Edinburgh Halkın Öyküsü Müzesi, Kingston'daki Sokak Yaşamı Müzesi, New Castle'daki Büyük Kent Müzesi, 1 David Fleming, Kentler, Müzeler ve Toplum, Kent, Toplum, Müze Deneyimler-Katkılar, Ed. Burçak Madran, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları 2001, s.25.

Liverpool Hayatı Müzesi gibi müzeler buna örnek gösterilebilir. Bunlar ve diğer kent müzeleri, kentlerin öykülerini ve deneyimlerini sürekli sergilerle, eğitim programlarıyla, araştırmalarla, yayınlarla, gösterimler ve diğer etkinlikler aracılığıyla çeşitli şekillerde aktarmaya çalışmaktadırlar. Müzeciler aslında en hayati öğeyi, kentsel çevrede geçmişe ve hatta bugüne ilişkin en kötü deneyimlerin bile önemli olduğu noktasını kaçırmaktadırlar. Çünkü insanlar kentlerde yüzyıllar boyunca yoksulluk, açlık ve hastalıkla yok olmuşlardır. Kentler yoksulların trajedisinin sahnesine dönüşmüş, insanlar yetersizlik içinde yaşamanın, sağlıksız çevrelerin ve kötü ekonomik koşulların kurbanı olmuşlardır. Kentler insanlık dışı şartların, mahrumiyetlerin, eşitsizliklerin bir gösteri alanı olmuştur. Modern kent müzeleri kendilerini sağlam bir konuma oturtmak istiyorlarsa, bütün bu konularla yüzleşmelidirler. Kent yaşamının sefaleti kent tarihi müzelerinin azlığını açıklıyor, diyorlar; çünkü geçmişe özlemle bakan kişilere bunu sunmanın hiçbir ekonomik getirişi yoktur. Gerçekçi kent müzelerinin azlığına gösterilebilecek birçok neden var belki, fakat bunların hiçbiri tatmin edici değil. Tehlikeli biçimde yüzeysel olmamız, herhangi bir şekilde elimizdeki malzemeyi arıtmamız ve süzgeçten geçirmemiz gerekmiyor; sergilenebilecek malzemenin azlığı da bizi engellememeli. Kent müzelerinin -bazı kişilerin, yapamazlar, dediği- yaşam kalitesini artırmada bir rolü olmalıdır. Bunu o yörede yaşayan her kesimden insana gerçekten değinerek, o insanları kendi içeriğine katarak sağlayabilir. Müze kent yaşamının önemli bir parçası olarak kabul gören bir yer olmalıdır. Müzelere gidenlerin zaten seçkin kesimler olduğu düşüncesini kırmak için, yeni kitleleri kazanmalıdır. Özellikle de toplumsal olarak ve eğitim açısından geri kalmış kesimleri -ki aslında müzelerin artık kente ilişkin yorumlarında yer vermeleri gereken bu kesimlerdirkendine çekmelidir. 4

1.2. Kent Müzeleri ve Sivil Toplum Kent müzeleri nasıl bir ihtiyacı karşılarlar? Akademik ve siyasal arka planları olan arkeoloji, sanat, spor, tarih, etnografya müzeleri gibi bir kapsama sahip olmadıklarına göre, kenti hangi açıdan temsil ederler? Bu soruya cevap bulmak her zaman zorluklar taşır. Kent müzeleri kendi alanlarını inşa etmeye, tarihi, sosyal konuları kapsamaya, kentlerle küresel ilişkilerini anlamlandırmaya çalışırken kentin kendisinin temsil edilmesini sağlarlar. 2 Bugün müzeler kamu fikrini yeniden inşa etmeye çalışan kurumlar olarak hala gündemdedirler. Üstelik bu yeni rolleri ile, dışlayıcı kültür aparatının tersine çalışmasını sağlayan, çoğulcu bir kamu fikri etrafında, sivil toplumun enerjisini ortaya çıkarmaya çalışan öncü kurumlar haline geldiler. Ayrıca 19. yüzyılın üzerine kurulan o eski hammaddeyi yeniden dönüştürerek; onu reddetmeden, çöpe atmadan bu işi yapmak gibi de geri kazandırıcı bir misyona sahip oldular. Bu nedenle, bugünün müzelerinden çok şey bekleniyor. Yenilikler müze adı verilen öncü noktalardan, transformatörlerden geçerek kentlere, toplumlara dönmeye başladı. Kültürün bir endüstriyel ürün olmasına karşı küçümseyici bir tavırla ortaya çıkmış olan 'kültür sermayesi' kavramı bile bugün tersine bir anlam kazanıyor. Müzeler eski anlamıyla halkı eğlendirmeye ve yönlendirmeye değil, halkın kendi geleceği üzerinde söz sahibi olmasını sağlayan yaratıcılık alanı olarak tanımlanmaya başlıyor. 1980 li yıllardan 1990'lı yıllara doğru kentlerdeki değişimlere baktığımızda kamuya ait alanlarla ilgili işlev değişiklikleri gündeme geldiğinde, kentlerin bunlara ilişkin bir programları yoktu. Yani kentler uluslararası enerji şebekesine bağlanırken, kentin içindeki enerji üretim tesislerinin nasıl dönüşeceğine dair bir fikir yoktu. Kim değiştirecekti bunları? Belediyelerin ilgili birimi mi? Ya da merkezi otoritenin ilgili birimleri mi? Kentin amaçlarını kim belirleyecekti? Bu sorulara cevap verilmesi, artık kesinlikler, eski kamu fikri içinde temsil edilen gerçekliklerle çok zordur. 2 Korhan Gümüş, Sivil Toplum ve Kent Müzeleri, Kent, Toplum, Müze Deneyimler-Katkılar, Ed. Burçak Madran, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları 2001, s.110. 5

Kültürün de turizm, ekonomi gibi bir işlev olarak ayrıştırıldığı bir modelde, öznesi olmayan ihtiyaçlarla kamusal haksızlıkları halkın lehine çözen, geleceğin sivil toplumun iradesini geçmesini sağlayan yeni bir enerji yaratacaklar. Merkezi otoriteye bağlı kamu müzelerinin de artık bir sahibi yok. İşte bu noktada kent müzeciliği fikri, bütün bu kamu kurumlarına, mekânlarına miras kalan siyasal boşluğu dolduracak önemli bir kurum olarak karşımızda duruyor. Ya belediyelerin kent siyasetini merkezi siyasete tercüme eden kurumları olarak ideolojik, karşı entelektüel bir işlev görecekler, ya da kentlerdeki çatışmaları, haksızlıkları halkın lehine çözen, geleceğin sivil toplumun iradesini geçmesini sağlayan yeni bir enerji yaratacaktır. 6

İKİNCİ BÖLÜM KENT MÜZELERİ 2. MÜZELER VE KENT MÜZELERİ Bu bölümde müzelerin ve kent müzelerinin genel tanımlamaları yapılarak, birbirleriyle olan farklı yönleri vurgulanarak, kent müzelerinin detaylı bir biçimde, değişik yönleri, işlev, içerik, amaç vb. anlatılmaya çalışılmıştır. 2.1. Müze Nedir? Kent Müzesi Nedir? Müze: 11.12.1970 tarih ve 13691 tarihli Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Milletlerarası Müzeler Konseyi (ICOM) Milli Komitesi Yönetmeliği nin dördüncü maddesinde, Kültür eserlerini koruyan ve bu eserleri etüt, eğitim ve bedii zevki yükseltme amacıyla toplu halde teşhir eden kamu yararına çalışan, sanata, ilme, sağlığa, teknolojiye ait koleksiyonları bulunan müesseseler olarak tarif edilmektedir. 1 Müzeler, Bakanlık Makamının 30.04.1990 tarih ve 1578 sayılı onayıyla yürürlüğe giren Müzeler İç Hizmetler Yönetmeliği nin 4. Maddesinde şu şekilde tanımlanmıştır: Kültür varlıklarını tespit eden, ilmi metotlarla açığa çıkaran, inceleyen, değerlendiren, koruyan, tanıtan, sürekli ve geçici olarak sergileyen, halkın kültür ve tabiat varlıkları konusundaki eğitimini, bedii zevkini yükselten, dünya görüşünü geliştirmede tesirli olan daimi kuruluştur. 2 1 Milletlerarası Müzeler Konseyi (ICOM) Milli Komitesi Yönetmeliği, T.C. Resmi Gazete, Sayı: 13691, 11/12/1970, Madde 4. 2 Kültür ve Turizm Bakanlığı, Müzeler İç Hizmetler Yönetmeliği. 30/04/1990, Madde 4.

Yine bir başka tanımda da; Müze toplumun bilimsel ve kültürel geçmişini yansıtan ve geleceğini biçimleyecek öğeleri araştıran, toplayan, koruyan, sergileyen, belgeleyen, yaşatan ve yönlendiren yaygın bir eğitim kurumudur. 3 Tüm bilgiler ışığında ülkemizdeki örnekleri de göz önünde bulundurarak kent müzeleri için genel bir tanımlama yapmak gerekirse; Bir kent müzesi; içinde kurulduğu kentin geçmişini, içinde yaşayan topluluğun tarihini, kentin kurulumundan itibaren geçirdiği değişiklikleri, coğrafî yapısını, ekonomik ve teknolojik gelişimini, içinde bulunduğu ülkenin sınırları içinde sahip olduğu önemi içeren işlevlere sahip olabileceği gibi sadece isminin kullanımıyla da kent müzesi olarak algılanabilir. Ancak kentin adını herhangi bir müzeye veriyor olması kent müzesini oluşturan tüm elemanların bir araya gelmesini gerektirmez. Dünyadaki örneklere baktığımızda kent müzeleri, ismini taşıdığı kentin tarihini, toplumsal, sosyolojik, kültürel, coğrafi, ekonomik, siyasi, etnik, dini, yerel vb. mirasını ve özelliklerini konu alan ve bu anlayışa yönelik bir koleksiyonu barındıran, toplumsal ve sosyal tarih üzerine oluşturulmuş bir arşiv yada belgeliği barındırmak gibi belirli bir işlevle yola çıkılarak kurulmuş yada gelişen müzecilik anlayışıyla hedefini bu yönde belirleyerek bir misyon, vizyon ve strateji oluşturmuş kurumlardır. Kent Müzeleri, kent kimliğini ve kentlilik bilincini geliştiren, kentte yaşayan değişik etnik, dinsel, kültürel, toplumsal grupların arasında karşılıklı anlayış, karşılıklı saygı ve ortak yaşam kültürünü güçlendiren, ayrıca bir sivil platform oluşturarak kentlilerin kentteki tarihi mirasının korunmasında aktif rol oynayan, kentin sorunlarına çözüm bulmayı kolaylaştıran ve sorunların demokratik bir biçimde tartışılmasına katkı sağlayan, kentin bir bütün olarak tanıtımına yardımcı olan kültür merkezleridir. 3 Tomur Atagök, Yeniden Müzeciliği Düşünmek, İstanbul: YTÜ, 1999, s.14. 9

Dünyada, büyük kentlerin karmaşıklığı ve ölçüleri göz önüne alındığında, Kent Müzesi kavramı, kültürel ve etnik farklılıklara saygıyı, kültürel miras ve doğal çevreye ilişkin değerleri geliştirecek güçlü bir araç olarak kabul edilmiştir. 4 Kent müzesi kavramı çeşitli tanımlara yer verilerek ifade edilmeye çalışılmıştır. Son olarak, kent müzesi, içinde bulunduğu ve hizmet ettiği yerleşim alınının imarı, siyasal düzenleri, sosyal yapılanması ve ekonomik etkinlikleriyle doğrudan ilgilidir. Kentle ilişki kuran her türlü alan müzenin içeriğini tanımlar. Temel noktalar olarak insan ve mekan sayılabilir. Bir kent müzesinin başlıca ilgi odağı insan toplulukları ve yaşadıkları ortak mekandır. 5 Toplumsal tarih de kent müzesinin konuları içinde yer alır, ancak kent müzesinin temel konusu kentin kendisidir. Kent tarihi içinde yaşayan toplumun tarihinden ayrı düşünülemez. Kenti oluşturan bireylerin kenti, kentin de bireyleri şekillendirdiği kabulünden hareketle kent müzesinin konuları içerisinde toplumsal tarihin de yer aldığı söylenmelidir. Ancak bakış açısı olarak benimsenmesi öngörülen bütünü, kentin kendisi oluşturmalıdır. 2.2. Kent Müzelerinin İşlevleri Kent müzelerinin bir bölümü, yerel yönetimlerle işbirliği yaparak, kentin gelecekteki gelişme perspektiflerinin, karşı karşıya bulunduğu önemli sorunların tartışıldığı platformlar olarak da işlev görmektedirler. Bir kent müzesinin amaçları Burçak Madran tarafından; Bir kenti oluşturan kimliklerin, kentin bileşenlerini oluşturan farklı dokuların (mimari, kültürel, etnik vb.), kentin tarihsel süreçlerinin, kentin konumunun ve çevresel ilişkilerinin, kentin 4 M. Hebditch, Londra Kent Müzesi, Kent, Toplum, Müze Deneyimler-Katkılar, Ed. Burçak Madran, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları 2001, s.39-43. 5 E.Danacıoğlu, Geçmişin İzleri: Yanıbaşımızdaki Tarih İçin Bir Kılavuz, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 2001. 10

yaşam biçiminin ve düzenli değişim ve gelişimlerinin araştırılması, belgelenmesi, toplanması, korunması, değerlendirilmesi ve gerek kentliler gerekse kent dışı kişilerle paylaşılması olarak tanımlanmıştır. 6 Bu amaçlar doğrultusunda, kent müzeleri bir takım belli başlı işlevleri yerine getirmek için oluşturulmuş kurumlardır. Kentin tarihini ve tarihine dair maddi kültür varlıklarını araştırmak, belgelemek ve korumak, kentlerin gelişiminde rol oynayan coğrafi, ekonomik, siyasi, toplumsal değerleri ve gelişimleri ortaya koymak, sosyal tarihe dair veriler toplamak, kenti oluşturan mahallelerin ve yaşayanlarının iletişimini sağlamak, kent ve birey kimliği uyum/uyumsuzluklarını ortaya koyarak giderilmesine çalışmak, kentin gelişim süreçlerinde yaşanan sorunları araştırmak, göçlerin neden olduğu sorunları saptamak, kentlilik bilincini vurgulayarak tarihi ve doğal çevre koruma bilinci yaratmak, kent kültürünü kentlilere ve turizm potansiyelini kullanarak yabancılara aktarmak, kentte yasanların sosyal ve kültürel alan ihtiyacına cevap vermek, toplumsal eğitim misyonuyla kamu hizmeti sağlamak hedeflenen işlevleri arasındadır. Bir kent müzesi ayrıca, insanları, mekanları ve bunlara ek olarak toplumun ve kent kültürünün maddi-manevi kanıtlarını ele almak durumundadır. Dolayısıyla kenti sadece coğrafi olarak değil, toplumsal, politik ve ekonomik bir bütün olarak tanımlar. Kentsel yaşam kalitesini yükseltmede olumlu rol oynamak adına, toplumsal ve eğitimsel olarak dezavantajlı kitleleri kazanma hedefiyle yola çıkmalıdır. Bu kazanımı yerel halk için geçerliliği olan konuların üzerinde durarak, sosyal, dinsel, ırksal ve etnik kesimlerin ortak özlemlerine cevap vererek sağlayabilir. Hem bireysel, hem de toplumsal kimlik krizi, bir kent müzesinin yönelmek zorunda olduğu en önemli sorunlardan biridir. 6 B.Madran, Müzecilikte Yeni Yaklaşımlar: Küreselleşme ve Yerelleşme, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 2001. 11

Kent müzesinin, kapsamı gereği "tespit edici" olmasının yanında, "eğitici" olması da beklenir. Bilimsel ve tarafsız bir yaklaşımla kurumun devamlılığını sağlayabilmek de temel hedef olmalıdır. Bunun somut bir anlamı da kentin sürekliliği olan yerel idare mekanizmalarından ve/veya baskı gruplarından (etnik, siyasi, dinsel...) bağımsız karakterde gelişebilmesidir. Hedef kent ve kentlilere kesintisiz hizmettir. Sosyal bağlamda güncel yaşama dair üstlenmesi gereken görevler, geçmişin yansıtılması ile olan bağını koparmayacaktır. Aksine, geçmişin verilerini geleceğin şekillendirilmesi için tasarlamak gibi oldukça soyut gelebilecek, ama son derece gerekli ve etkin bir işlevi de üstlenmesi gerekir. 7 Bir kent müzesinin hizmet ettiği topluma karşı görevlerini şu şekilde ifade edebiliriz; Kentte yaşam kalitesinin yükseltilmesi konusunda bilgiye erişimi azami noktada tutarak halkı bilinçlendirmek; Örneklemeler, karşılaştırmalar, değerlendirmeler yoluyla kentsel iyileştirme konusunda talep yaratacak bir ortam oluşturmak; Çalışmaların tüm etaplarında bilimsel verilere dayanmak ve tamamen tarafsız olmak; Kentle ilişkili sorunların çözümünde bilimsel ve teknik destek sağlayacak donanımı yaratmak; Kentin farklı politikaları (ekonomik, sosyal, eğitim, yerleşim vb.) ve standartlarını belirlemekte önerici ve proje geliştirici olmak; Kentsel yapılanmanın tüm bileşenlerini göz önünde bulundurarak, işbirliği ve katılımı sağlamak suretiyle çözüm üretici bir tavır benimsemek olarak sayılabilir. Kent yaşamı toplumsal, kültürel, ekonomik, siyasal, doğal, çevresel tüm etkenlerin belirleyicilerini ve bunların diğer kent ve çevrelerle etkileşimini kapsar. Bir kentin müzesi de bir bütün oluşturan belirleyicilerin hiçbirini yadsımamalıdır." 7 Esra Danacıoğlu, Geçmişin İzleri: Yanıbaşımızdaki Tarih İçin Bir Kılavuz, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 2001, s.9 12

Bu görüşler doğrultusunda, kent müzesinin, kentin ve kentlilerin tarihini tüm verileriyle yansıtarak tüm müze kullanıcıları için anlaşılır hale getirmek olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla bir kent müzesi; Kentin anlaşılabilirliğini sağlamak amacıyla geçmişini aydınlatmalı, Toplumun tüm bireylerini hedef kitle kapsamında değerlendirerek, ihtiyaçlarını ve sorunlarını belirlemeli, Müze hizmetlerinden yararlanmak konusunda toplumu yüreklendirmeli, Kentteki kültürel ve tarihi çeşitlilikleri ve her birinin bugünkü kentin oluşumunda değerli bir parça olduğunu kabul etmeli, Çeşitli proje, sergi ve etkinliklerle öğrenme, eğlenme ve düşünme olanaklarını arttırmalı, Kent tarihi ile ilgili çalışmalar için diğer kuruluşları teşvik etmeli ve onlarla birlikte çalışmalı, Kentlileri müzenin bir parçası yapabilmek için, düzenlenen etkinliklerde halktan insanları da ekibe dahil etmeli, Kenti diğer kentlerle ilişkilendirerek bütünün bir parçası olduğunu vurgulamalı, Toplumsal iletişim ve kültür ihtiyacına cevap verecek bir merkez haline gelerek ortak özellikleri vurgulamah ve birleştirici rol oynamalı, Kent ve kentlilik sorunları üzerine farkındalık yaratmalıdır. Bu amaçlar doğrultusunda özerk bir politika belirleyerek kendine has bir yönetim biçimi oluşturmalı, ortaya koyduğu verileri bilimsel temellere dayandırmak adına diğer kurumlarla birlikte çalışmalı, her anlamda ulaşılabilir olmak için tüm iletişim yöntemlerini kullanmalıdır. Folklor ve etnografya gibi uzmanlık alanları ya da yerel kavramı içinde yer alan gelenekler, görenekler ve adetler ilgi alanları içinde yer alsa da müzenin ana konusu kent tir. Kuruluş amacı kenti tüm bileşenleriyle değerlendirmek ve tespit etmek olan kent müzesinin işlevi de doğru ve eksiksiz verilerle herkese kenti ve kentliyi anlatmak, eğitim yoluyla farkındalık sağlamaktır. 13

2.3. Kent Müzelerinin İçeriği Kentle ilişki kuran her türlü alan kent müzelerinin içeriğini tanımlamakla birlikte, anahtar kavramlar insan ve mekandır. Mekanı kent, insanı da kentliler oluşturur. Dolayısıyla kentin tarihi, kente dair tüm veriler ve sosyal tarih üzerinde durulan konulardır. Kent müzelerinin temel rolleri arasında, kentlilik bilinci yaratmak amacıyla bellek tamamlamak, birey ve kent kimliği uyumunu sağlamak, kente aidiyet kavramını yerleştirmek, sosyal ve kültürel alan ihtiyacına bir eğitim ve kamu kurumu olarak cevap vermek sayılabilir. Dünyadaki örneklere bakıldığında kent müzeleri, ismini taşıdığı kentin tarihini, toplumsal, sosyolojik, kültürel, coğrafî, ekonomik, siyasi, etnik, dini, yerel vb... mirasını ve özelliklerini konu alan ve bu anlayışa yönelik bir koleksiyonu barındıran, toplumsal ve sosyal tarih üzerine oluşturulmuş bir arşiv yada belgeliği barındırmak gibi belirli bir işlevle yola çıkılarak kurulmuş yada gelişen müzecilik anlayışıyla hedefini bu yönde belirleyerek bir misyon, vizyon ve strateji oluşturmuş kurumlardır. Kent müzesi kavramı, içinde bulunduğu ve hizmet ettiği yerleşim alanının imarı, siyasal düzenleri, sosyal yapılanması ve ekonomik etkinlikleriyle doğrudan ilgilidir. Dolayısıyla siyasi, ekonomik, coğrafi, toplumsal; geçmişe, bugüne ve geleceğe dair konuları kapsamalıdır. Bu alanlardaki iyi ve kötü deneyimleri, toplumun her kesimini (çocuğu, yaşlıyı, kadını, fakiri) dikkate alarak tarafsız bir biçimde değerlendirmeli, bilimsel dayanaklarla ortaya koymalı ve sorunlarla yüzleşmelidir. Yoksulluk, yetersiz ve sağlıksız yaşam koşulları, ekonomik bunalımlar gibi faktörlerin de işlenmesi ve yokmuş gibi davranmak yerine müzenin kentlerdeki bu gerçeklerle de yüzleşmesi gerekmektedir. Eğer halk tarafından benimsenmek ve kabul görmek temel amaçlar arasında yer alıyorsa ya da halkla eşit şart ve koşullarda bir bakış açısına sahip olmak halkla iletişim kurmanın tek geçerli yolu ise halkın sorunlarını ortaya koyan bir müzenin benimsenmesi ve kullanılması çok daha kolay olabilir. 14

Bir kent müzesinin konuları arasında; Kent tarihi, sosyal tarih, kentlilik bilinci ve kent bağlantılı kimlik sorunları, kente aidiyet kavramı ve bellek, tarihi ve doğal çevre koruma kavramı, kenti oluşturan mahalleler, kentsel gelişim, değişim, dönüşüm süreçlerinde yaşanan sorunlar, göçler/farklı kültürlerin uyum sorunları, kente dair coğrafi, ekonomik, siyasi, toplumsal dinamikler, yer almalıdır. Bir kent müzesi sosyal ve kültürel alan ihtiyacına yönelik bir merkez olarak potansiyel ortaklarıyla ekip halinde çalışmalı, toplumsal eğitim misyonu üstlenmeli, bir kentin ihtiyaçları kapsamında değerlendirilen kamusal bir alan olmalıdır. Böyle bir içeriğin oluşturulmasında hedeflenen amaç, kimlik ve bellek kavramlarını kullanarak kentlilerin ortak özellikleri ortaya çıkarmak dolayısıyla kente aidiyet sağlamak; sosyal, ekonomik, coğrafi ve toplumsal veriler yollayarak kent tarihini kent gelişim sürecinde yaşanan sorunlarla paralel anlatmak ve kentlilik bilincini metropol ve semt ölçeğinde oluşturmak, tüm topluma hitap eden bir kültür, eğitim ve tarafsız bir iletişim merkezi olmaktır. Yukarıda sayılan konulara ek olarak toplumsal tarih de kent müzesinin konuları içinde yer alır. Ancak bir kent müzesinin temeli kentin kendisidir. Dolayısıyla müzenin toplumsal tarihe kent bağlamında yaklaşması gerekir. Kent müzesinin temel görevi kenti anlamak, değerlendirmek, tespit etmek ve doğru verilerle anlatmaktır. Bu verileri toplamak için de farklı bakış açılarına ihtiyaç duyar. Çünkü kentin oluşumu, değişimi, gelişimi daha önce de bahsedilen birçok etkene bağlı meydana gelen bir süreçtir. Bu etkenler içinde kentliler bağlamında toplum faktörü de yer aldığından toplumsal tarih de kent müzesi konuları içinde yer alır. Ancak bir toplumsal tarih müzesinin temel amacı, öncelikle toplumu değerlendirmektir. Dolayısıyla mekandan çok insan bağlamında bir söylemi benimser. Bu nedenle kent müzeleri, tanımlı bir coğrafi alan içinde kurulduğu bölge itibariyle "yerel müze, bir kentin sosyal ve kültürel, özelliklerine 15

dair veriler yolladığı için "toplum müzeleri" ve kente dair tarihi geçmişi aktardıkları için de "tarihi müzeler" kapsamında değerlendirilebilirler. Günümüz müzeciliğinde hemen her müzenin konulan insan ihtiyaçları doğrultusunda genişlediğine göre kent müzelerinin kapsam ve tanımları da her geçen gün değişmekte ve gelişmektedir. Bu bağlamda kent müzelerinin kapsamında yer verilen konuların dinamik bir yapıda genişlediği ve yukarıda saydığımız konularla sınırlı kalamayacağı ifade edilebilir. 16

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DÜNYADA KENT MÜZELERİ 3. KENT MÜZELERİNİN DÜNYADAKİ UYGULAMALARI Tez çalışmasının bu bölümünde dünyadaki kent müzeleri içinde başarılı uygulama olarak kabul edilen Londra Müzesi örnek olarak anlatılcak, ayrıca Avusturya ve Almanya daki kent müzelerinden de değişik sergiler örnek verilerek kent müzelerinin temel amaç, hedef ve kapsamlarına dair bir fikir oluşturulması sağlanacaktır. Son yıllarda dünyanın birçok köşesinde yeni yeni kent müzeleri kuruluyor, ya da 19. yüzyıl sonları ile 20. yüzyıl başları arasındaki dönemde ortaya çıkan ilk kuşak kent müzeleri büyük yatırımlarla kendilerini içerik olarak yeniliyorlar ve geçmiştekinden çok daha geniş mekanlara taşınıyorlar. Örneğin, şu sıralarda Venedik te, Sao Paolo da, Volos ta, Cardiff te, Essen de, Cape Town da, Toronto da, Pekin de yeni müzeler kuruluyor, Moskova da, New York te, Liverpool da, Bristol de, Roma da, Singapur da, Boston da, Chicago da, Essen de daha önce var olan kent müzeleri, Yeni Müzecilik akımının getirdiği büyük rüzgarla farklı ihtiyaçları dikkate alarak, yeniden yapılanma içerisinde çalışmalarını sürdürmektedirler. Bu değişimi son on yılda yaşayan Londra, Seul, Bogota, Montreal, Osaka, Sydney, Kopenhag gibi örnekler de listeye eklendiğinde, kent müzeciliği alanında, zaten hızlı bir dönüşüm içinde olan müzecilik sektörünün genel ortalamasını da aşan hızla bir gelişme tablosu göze çarpıyor. Kent içinde birlikte yaşayan toplulukların birbirleriyle iletişim kurmalarını, birbirlerinin kültüründen haberdar olmalarını sağlamanın yanı sıra bu toplulukların kent içine nasıl yerleştiklerini, kültür kökenlerini, birlikte geçirdikleri aşamaları, kentin gelişimindeki ve değişimindeki rollerini anlatan bir kuruma duyulan ihtiyaç

dünyada kent müzesi kavramının doğuşunu sağlamıştır. Kentler kuruluşlarından itibaren değişen, gelişen ve içlerinde yaşayanlarca kimliklendirilen alanlar olarak kabul edilirler. Önce kimlikler kentleri ilerleyen süreçte ise kentler kimlikleri oluşturmaya başlamıştır. Dünyada, hem turizmdeki gelişmelere, hem de ekonomik değişimlere bağlı olarak kentlerde sanayiinin çökmesiyle beraber yeni bir kimlik arayışı başlamış ve kentlere yeni kimlikler yaratmak amacıyla müzeler kurulmuştur. Son otuz yıldır toplumların kendi tarihini yansıtan müzelerin sayısı artmakla birlikte bu müzeler daha çok tanımlı bir coğrafi alanın tarihini anlatan kurumlar olarak öne çıkmaktadırlar. Dolayısıyla yerellik üzerine yoğunlaşmış ve toplumsal tarihi yansıtan müzeler olarak tanımlanmaktadırlar. Bir kent müzesi hem içinde bulunduğu kenti tanımlaması nedeniyle yerel, hem de o kentte yaşayan ve yaşananların tarihini anlattığı için toplumsal tarih müzesi olarak algılanabilmektedir. Buna rağmen kent müzesi tüm bu kavramları kapsıyor olsa da merkeze yerleştirdiği temel kavram kenttir. Kent müzeleri öncelikle içinde bulundukları kente hizmet ederler. Nesneleri değil, halkı ve insanları merkeze yerleştiren bir bakış açısıyla oluşturulan yeni kent müzeleri, halkın ilgisine göre hazırlanan bir sergileme yaklaşımı benimseyerek bir çeşit sosyal hizmet merkezi gibi çalışmaktadır. Bu amaçlarının yanı sıra turizmi teşvik etmek ve yeni iş ortamları yaratmak gibi yan amaçları da vardır. Kent müzesi kavramı günümüzde de gelişmekte ve hizmet alanı ve kapsamı her geçen gün büyümektedir. Bu bağlamda, bir müzenin en önemli misyonlarından biri kamu yararına bir kurum olmasıdır. Müzenin kent hayatı içindeki rolünün ne olacağının tespit edilmesi ve böyle bir müze kurmanın toplumsal faydalarının belirlenmesi önemlidir. Günümüzde müze geçmişte yerleştirildiği yukarıdan bakan kurum kimliğinden sıyrılarak halkla iletişim kurmanın yollarını arayan bir kurum olarak yeniden yapılanmaktadır. Bu bakış açısından hareketle, halklar ve toplumsal sınıflar 18

için anlam taşıyan ortak nesneler bulmak ve çekici fikirler üretmek üzerine kurulu bir sergileme anlayışını benimsemektedir. Müzeler daha demokratik bir yaklaşımla kente gelenlerin kent kültürüne uyum sağlamasını beklemek ve sağlamak yerine, farklı kültürlerin kente nasıl katkıda bulunduğunu göstermeye, kent tarihinin oluşumundaki rollerini ortaya koymaya yönelik tarafsız bir alan olarak görülmeyi tercih etmektedirler. Kentte yaşayan müze kullanıcılarının ortak yanlarını öne çıkarmayı amaçlayan bu yaklaşım kente sadece ziyaret amacıyla gelen izleyicilere de kentte yaşayanları tanıtmayı mümkün kılmaktadır. Kentler, zaman içinde değişen profilleriyle bir takım özelliklerini yitirdiklerinde ve bu durumun doğal sonucu olarak yeni bir takım özellikler kazandıklarında ekonomisi, nüfusu, kurumları değişir. Dünyada tüm müzeler gibi kent müzelerinin de kendilerine biçtikleri rol her geçen gün değişmekte ve gelişmektedir. Kentlerin ve kentlilerin değişen yaşam koşullarına uyumunun sağlanmasında üstlenecekleri rolü belirlemek adına kent müzeleri yeni sorular, bu sorulara bağlı projeler ve eğitim programları üretmektedirler. Amaç her zaman kullanılan, toplumun her kesiminden izleyiciye hitap eden, değişim ve gelişimlere ayak uydurarak varlığını her koşulda sürdürmeyi başaran kurumlar olmayı başarmaktır. 19

3.1. ALMANYA VE AVUSTURYA KENT MÜZELERİ Dünyada sayıları her geçen gün artan kent müzeleriyle ilgili olarak, çeşitli sergilerle Avusturya ve Almanya daki örnekleri de anlatmak faydalı olacaktır. Birinci örnek: Modernliğin tarihine doğru Rüsselsheim Kent Müzesi 19. ve 20. yüzyıl sergileri: Eski bir kaleye yerleşmiş bu müze, 1978'de ilk defa şehrin, sanayinin, işçi sınıfı hareketinin, teknolojilerin toplumsal ve siyasal tarihini sergilemekte olup, bütün bunlar, otomobil sanayii işçilerinin toplandığı bir kentsel merkezin aynasında gösterilmektedir. 1 İkinci örnek: 1980 yıllarında Doğu Berlin'deki Popüler Kültür Müzesi nde düzenlenen sergidir, "Kentsel Proletarya, Bir Toplumsal Sınıfın Hayat Biçimleri" adlı serginin amacı modern sanayi toplumu koşullarında işçi sınıfının kültürel başarılarını ortaya koymaktı. Anlatılmak istenen, sınıfın kendi tarzı içinde onurlu, ailesi ve çocuklarıyla, asgari düzeyde de olsa sosyal güvenlik içeren işçilerin yaşam tarzını geliştirmesiydi. Tam da bu hedef sergiyi, işçilerin varoluşunun masalımsı bir anlatanıma götürmüştü. Avusturya'nın Steyr şehrinde Sanayi Emeği Müzesi'ndeki iş, insan ve makine birlikteliğini konu alan müze, enerji kaynağı su olan eski bir sanayi binasına yerleştirilmiştir. Burada bilgisayarların da yardımıyla eski ve modern teknolojiler gerçekçi bir biçimde yansıtılmaya çalışılmıştır. Hatta arka plandan makinelerin gürültüsü gelir, ama yine de hayatın yeni den canlandırılması başarılamamış, var olan olanaklar harcanmıştır. Bir zamanlar makinelere bol enerji sağlayan nehir hâlâ eski atölyenin ve müze salonunun ortasından akmaktadır, ama bu suyun gücü gösterilmemiştir, sadece oyuncak gibi tahta bir su çarkını döndürmektedir. 1 Dieter Kramer, Alman Müzelerinde Modern Toplumsal Tarih, Kent, Toplum, Müze Deneyimler- Katkılar, Ed. Burçak Madran, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları 2001, s.34 20

Uzun zamandan bu yana büyüklü, küçüklü birçok müze tarih sunumuna toplumsal tarih öğelerini önemli bir yer tutacak şekilde katıyor. Örnek olarak Mannheim'deki Emek ve Teknoloji Müzesi gösterilebilir. Ayrıca 1980 li yıllar boyunca Almanya ve Avusturya'da, işçi sınıfı mücadelesinin tarihini -ya kahramanlık ya da yatıştırma yönlerini vurgulayarak- anlatan birçok müze bölümünden ve sergiden söz edilebilir. Örneğin; "Alev ve Ateş" adıyla Oberhausen'in gazhanesinde böyle bir sergileme yapılmıştır. Daha önceki bir diğer örnek de, "Modernite Geleneği İçinde" başlığıyla, metal işçilerinin sendikalaşmalarının 100. yılı konulu sergidir. Bir diğer örnek de, kapatılmış bir imalat atölyesinin müze olarak kullanılmasıdır. 1983'te Berlin'de bir çelik levha atölyesinin sahibi ölünce, sınırlı bir süre boyunca atölye ziyarete açılmış, ziyaretçiler genç öğrencilerin rehberliğinde orijinal toz ve pislikleri içindeki makineleri, araç-gereçleri ve dinlenme odalarını küçük sanayii temsil eden bir örnek olarak gezmişlerdir. 3.2. LONDRA KENT MÜZESİ Londra Kent Müzesi 1975 yılında mevcut iki müzenin ve koleksiyonlarının birleştirilmesi ile oluşturulmuştur. Bu iki müze, Londra Kent Birliği'nin müzesi olan 1826 yılında kurulan Guidhall Müzesi ve devlete bağlı olan, 1911 yılında kurulan Londra Müzesi'dir. Guidhall Müzesi koleksiyonları daha çok arkeoloji ağırlıklıydı. Londra Müzesi ise bütün metropolü yansıtıyordu ve sadece arkeolojik koleksiyonları yoktu; aynı zamanda resim, dekoratif sanatlar, giyim ve dokumalar, ticaret, sanayi ile toplum ve ev hayatına ilişkin koleksiyonları da içeriyordu. Müze, devletin ve Londra Kent Birliği'nin ortak yardımları ile finanse edilmektedir. Buna, alım-satımlar, giriş ücretleri ve diğer katkılardan elde edilen gelir eklenmektedir. Müzenin koleksiyonları, yönetimi ve servisleri, katkıda bulunan yetkililer tarafından atanmış on sekiz idareciden oluşan bir kurula 21

verilmiştir. Müze işlerinin yürütülmesinde büyük ölçüde özerklik vardır. Kurul, müzeden yıllık plan vermesini ister, müzenin bütçe ve harcamalarını denetler. Tüm parasal kaynaklar buna göre kullanılır. Londra Müzesi'nin de, diğer müzeler gibi, koleksiyonunu koruması ve artırması, bunları sergiler veya başka yollarla halka açması yasa tarafından istenmektedir. Müzenin diğerlerinden farklı özelliği, ona yüklenen önemli sorumluluktadır. Tarihi ve bugünkü Londra'nın, onun kültürünün anlaşılmasını ve bundan zevk alınmasını teşvik etmek için toplumsal tarihi aydınlatacak kültürel malzemelerin kullanılarak günümüz Londra'sının nasıl daha iyi anlaşılabileceğini göstermek müzenin en önemli sorumluluklarının başında gelmektedir. Zamanımızın anlaşılmasında kentin ve özellikle metropolün önemi iyice artmıştır. Londra Müzesi'nde yakın tarihte yapılan uluslararası bir konferansta, müzelerin, hem kentlere ilişkin araştırma ve incelemelere yardım edecek malzemenin korunması, hem de bu araştırmalar sonucu ortaya çıkan fikir ve kavramların mümkün olan en geniş izleyici kitlesine ulaştırılması ile olan ilgisi araştırılmıştır. Bu konferans, büyük kentlerin karmaşıklığı ve ölçüleri göz önünde tutularak "Kent Müzesi" kavramını, kültürel ve etnik farklılıklara saygıyı, kültürel miras ve doğal çevreye ilişkin değerleri geliştirecek güçlü bir araç olarak kabul etmiştir. Londra Müzesi bu görüşleri paylaşmakta ve hem bugünkü, hem de gelecekteki bir dizi izleyiciye hizmet etmek için yola çıkmaktadır. Müze, halka yönelik eğitim çalışmalarında, koleksiyonları kullanarak, halkı aşağıdaki sorulara cevap aramaya davet etme eğilimindedir: * Londralılar kimlerdir? * Onların hayatlarını etkilemiş sosyal, ekonomik ve politik temel güçler nelerdir? * Bu onların giyimlerinde, evlerinde, işyerlerinde, ulaşımlarında, araziyi kullanmalarında, inançlarında nasıl yansır? * Londralıların davranışları ve fikirleri diğerlerini nasıl etkilemiştir? Londra diğer kentlerden ne açılardan farklıdır? 22

Cevapların bulunabilmesi bir dizi akademik disiplinden verinin toplanması gerekmektedir; coğrafya, arkeoloji, sosyoloji, toplumsal ve ekonomik tarih, sanayi tarihi, sanat tarihi, tarih, sözlü gelenekler, maddi kültür vb. Dolayısıyla müze yetkilileri için temel rol, maddi kültür konuları için özel uzmanları barındırmanın yanı sıra, bütün bu disiplinleri müzenin hizmetine sunmaktır. Londra Müzesi'nde, sadece çok küçük bir bölümü sergilenen yaklaşık bir milyon eser bulunmaktadır. Ayrıca müzede Londra'daki kazılardan elde edilen arkeolojik malzeme ve bilgiler de depolanmaktadır. Bu koleksiyonların bakımı ve kullanılması geçmişi anlamamızda çok önemlidir. Bunların sadece akademisyenler tarafından değil, amatör araştırmacılar tarafından da kullanımı desteklenmekte, bu amaçla yeni ve ayrı mekânlar geliştirilmektedir. Müze, koleksiyonlarının başka türlü sergilenemeyecek bölümlerinin gösterimi için kamu ve özel sektörden ortaklar aramaktadır. 3.2.1 Müzenin Amacı: Londra Kent Müzesi'nin amacı Londra kentinin ve halkının tarihini bütün çeşitliliği içinde herkes için anlaşılır hale getirmektir. Müzenin hedefleri, ziyaretçiden araştırmacıya kadar müzeyi kullanan herkesin daha iyi anlayabilmesini sağlamak için geçmişi aydınlatmak, mümkün olduğu kadar çok ve çeşitli kişiyi, ihtiyaçlarına cevap vermek suretiyle hizmetlerimizden yararlanmak konusunda yüreklendirmek, kültürel çeşitlilik gösteren bir kentte, her biri bugünkü Londra'nın kimliğinde değerli bir parça teşkil eden birçok tarih olduğunu kabul etmek, öğrenme, eğlenme ve düşünme olanaklarını artırmak, Londra tarihi ile ilgili çalışmalar için diğer kuruluşları cesaretlendirmek ve onlarla işbirliği yapmak, Londra'yı dünyanın diğer önemli kentleri ile ilişkilendirmektir. 23

Müzenin, diğer bütün faaliyetlerin dayandırıldığı temel bir görevi daha vardır: Belirli bir temaya ilişkin malzeme ve uygun bilgilerin bir koleksiyonunu meydana getirmek ve onu devam ettirmek. Müzedeki koleksiyonlar, gerekli sorular yöneltilerek sürekli bir eleştirel değerlendirmeye tabi tutulmaktadır: Bu malzeme ve bilginin müzeyi kullananların zihninde Londra nın bugününü ve geçmişini canlandırma kapasitesi nedir? Bu nesnenin veya bilginin kendisi Londra veya halkı hakkında neler söylemektedir? Bu malzemeler ve bilgi, tek başlarına veya birçoğu birarada, orijinal veya müzede yaratılmış bir bağlam içinde, müzeyi kullananlara sunuldukları zaman, onların Londra'yı daha iyi anlamalarına olanak verirler mi? Dolayısıyla müzenin kaynakları, çalışma ve araştırma için sunulan hizmetlere ulaşım sağlanması suretiyle yararlanılır hale getirilmelidir. Sergiler, eğitim programları ve yayınlar da gerekli sorular yöneltilerek devamlı eleştirel değerlendirmeye tabi tutulmalıdır. 24

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRKĠYE DE KENT MÜZELERĠ Tez çalıģmamın bu bölümünde, Türkiye de kent müzeciliğnin ilk uygulamalarının ne zaman ve ne Ģekildeki uygulamalarla baģladığına değinilerek günümüze kadar gelen sürecin kısa bir özeti yapılacaktır. 4. TÜRKĠYE DE KENT MÜZELERĠ UYGULAMALARI Türkiye de Kent Müzelerinin kurulması ilk olarak 1990 lı yıllarda Ġstanbul BüyükĢehir Belediyesi ne bağlı olarak bugün Yıldız Sarayı bahçesinde yer alan ġehir Müzesi nin açılmasıyla gerçekleģmiģtir. Bu noktada, 1930 larda Halkevleri ile baģlayan etnografya çalıģmalarının kent müzeleri ile ne kadar iliģkili olduğu sorulabilir. Bu sorunun cevabı, bir bütün olarak kentin geliģimini değil, bazı ailelerin yaģam, gelenek ve göreneklerini sergilemeyi amaçlayan sergilerin, birçok arkeoloji müzesindeki özel bölümlerin ve az sayıdaki etnografya müzesinin kent müzelerine komģu, ancak bütünüyle ayrı bir müze kategorisi olduğudur. Ülkemizde kavramın çağdaģ anlamında kent müzesi tartıģmaları çok yeni olmakla birlikte gerçek anlamda Tarih Vakfı nın Ġstanbul Müzesi nin kuruluģu için gerçekleģtirdiği çabalarla baģlamıģtır. Ġstanbul Müzesi nin kurulması kararlaģtırılan Darphane-i Amire de hazırlık ve deneme niteliğinde büyüklü küçüklü bir dizi sergiyi örgütlemiģ, yüzlerce paralel etkinlikle yeni türden bir kent müzesinin nasıl iģleyebileceğini denemiģtir. Bu arada 2000 yılından baģlayarak, çeģitli belediyeler, kavramın en geniģ anlamında, ilk kent müzelerini kurmaya giriģmiģlerdir. Ana amacı kent tarihine iliģkin bilgi vermek olan bu ilk müzelerin kuruluģu Konya, Kastamonu, Kayseri,

Bursa ve Ġzmir de gerçekleģmiģtir. ġu anda Antalya, Bartın, Edirne, Elazığ, ÖdemiĢ, Kütahya, Samsun, Tokat, Mardin, Kızılcahamam da bu doğrultuda kent müzesi kurma çalıģmaları da devam etmektedir. 4.1. ĠSTANBUL ġehġr MÜZESĠ Türkiye de en erken kurulan ve ilk olma özelliğini taģıyan kent müzesi, Ġstanbul BüyükĢehir Belediyesine bağlı kurulan ve Yıldız Sarayı içerisinde yer alan ġehir Müzesidir. GeçmiĢine özetle değinirsek, müzenin, ġehir ve Ġnkılap Vesikaları Müze ve Kütüphanesi olarak Bayezid Medresesi binasında 1939'daki ilk kuruluģ amacı, toplumun geçmiģ ile gelecek arasında karģılaģtırma yapabilmesinin sağlanması ve eserlerin yangından ve yurt dıģına kaçırılmaktan kurtarılması olarak belirlenmiģtir. Bu nedenle müzenin, o günlerde yeni müzecilik anlayıģıyla sergilemede tematik ya da kronolojik eksiğine yönelik eser toplamamıģ olduğu açıktır. Bir sonraki binası Gazanfer Ağa külliyesinin medrese binası olan müze, 1945 yılında ġehir Müzesi olarak açılmıģ ve Belediye Müzesi adıyla anılmıģtır. Bu kez Ġstanbul'un fethi ve yıllar içindeki değiģimini gelecek kuģaklara aktarmak gibi doğru bir hedefle yapılanmıģ, Ġstanbul'un çeģitli dönemlerini anlatan bölümler oluģturularak eserler sergilenmiģtir. 1 Yıldız Sarayı'na 1988 yılında taģınan müze günümüzde halen ziyarete açıktır. Koleksiyonu bakımından incelendiğinde eski Ġstanbul'un sanatına, kültürüne, yaģam biçimine ait, 18. yüzyıldan 20. yüzyıla değin tarihsel ve etnografik nitelikte eserlerin sergilendiği bir kurum olması amaçlandığı ifade edilmektedir. Ancak koleksiyon Ġstanbul kenti ile iliģkilendirilerek sunulmamıģ, inkılapları vurgulayacak özellikte eserlerin toplanmasıyla oluģturulmuģ olan koleksiyon, zamanla eklenen toplumsal ve endüstriyel özellikli eģyalarla temasından kopmuģ, baģlangıçta hedeflenen toplama amacını aktarmak bir yana izleyici için tarihsel ve etnografik 1 Füsun Kılıç ġehir Müzesi nin Koleksiyonu açısından KarĢılaĢtırılmalı Olarak Değerlendirilmesi Ġstanbul:Yıldız Teknik Üniversitesi Sanat Tasarım Bölümü, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, 1992. 26

eserlerden oluģmuģ karıģık temalı bir sergi haline gelmiģtir. Bu durumun nedenlerinden biri, müzenin sürekli sergisi ile kente dair bir algılama sağlayacak veri gönderememesi olarak yorumlanabilir. Kullanıcısı tarafından kentle doğrudan bağdaģtırılamayan bir müzenin o kentin müzesi olması mümkün değildir. Fotoğraf 4.1 Ġstanbul ġehir Müzesi. (Kaynak: Ersoy Köse, KiĢisel ArĢiv / 2009) Kurumun bir kent müzesi olarak tanımlanabilmesi için en azından kente dair belirli bir tarihsel süreci anlatması, sahip olduğu koleksiyon bağlamında ziyaretçi için belirli bir dönemin yaģam biçimini, meslek kollarını ya da çeģitli objelerin kullanım alanlarını anlatmak amacıyla koleksiyonunu günümüzle iliģkilendirmesi, kentin değiģim ve geliģimine dair veriler yollayarak eğitim iģlevini tamamlaması gerekir. Oysa müzede bu iģleve yönelik herhangi bir tanım, sergileme yönteminin oturtulduğu kronolojik yada tematik bir sistem, eğitim amaçlı broģür, rehber ve bunlar gibi bir yönlendirici bulunmamaktadır. Günümüz kent müzeciliği yaklaģımıyla bakıldığında, o yıllarda sağlanabilenin en iyisiyle ve doğru bir hedefle yola çıkan ġehir Müzesi bugün amacının dıģında bir sergilemeyle ve eksik yollanmıģ verilerle Ġstanbul kentini tanımlayan bir müze olmaktan uzaklaģmıģ olduğu ifade edilebilir. Ġstanbul kenti ise bu anlamda eksik kalmıģ, binlerce yıllık geçmiģini, kozmopolit yapısını, mekansal özelliklerini, Türkiye ve dünya için coğrafî, ekonomik ve politik önemini anlatacak 27