DEMOQRAFİK VƏZİYYƏT VƏ DAVAMLI İNKİŞAF: TÜRKİYƏ NÜMUNƏSİ

DEMOQRAFİK VƏZİYYƏT VƏ DAVAMLI İNKİŞAF: TÜRKİYƏ NÜMUNƏSİ Eyüp ZENGİN Türkiyə Cümhuriyyəti Başbakanlığı, Türk Əməkdaşlıq və İnkişaf İdarəsi Başqanlığı Fəlsəfə elmləri namizədi, ekspert Ankara / TÜRKİYƏ ezengin@yahoo.com XÜLASƏ Əhalinin sürətli artımı ümumilikdə ətraf mühit problemləri, xüsusilə də ətraf mühitin çirklənməsinin artmasına şərait yaradan təməl ünsürlərdən biridir. Əhalinin artımının ətraf mühitin çirklənməsi və rezervlərin tükənməsi kimi ətraf mühit problemlərinin əsas səbəblərindən biri olması bütün mütəxəssislər tərəfindən qəbul olunur. Bir tərəfdən əhalinin sayınının sürətli artması, digər tərəfdən var olan demoqrafik struktur və bu strukturun daima dəyişən, dinamik xüsusiyyəti, davamlı olmayan istehlak vərdişləri ilə birlikdə ətraf mühit və ölkənin təbii sərvətləri üzərində əhəmiyyətli təsir və təzyiqlərin ortaya çıxmasına səbəb olur. Türkiyədə ətraf mühit və təbii sərvətlər üzərində təzyiq sadəcə əhalinin çoxluğu və əhalinin sürətli artımı ilə yaranmır, bu işdə demoqrafik strukturun dəyişkənlərinin də əhəmiyyətli dərəcədə rolu vardır. Açar sözlər: ətraf mühit problemləri, əhalinin artımı, demoqrafik struktur MUTUAL INTERACTION BETWEEN THE POPULATION AND THE ENVIRONMENT IN TURKEY ABSTRACT Rapid increase in population is one of the major causes of environmental problems in general sense and of environmental pollution in particular. There is a consensus among experts about the fact that the rapid increase in population is one of the major causes of environmental problems such as pollution and depletion of resources. On the one hand the increasing amount of population, on the other hand the existing demographic structure of the continuously changing dynamic quality with unsustainable patterns of consumption, have been giving rise to major influences on the natural resources of the environment and of the country as well as to emergences of pressures. The interaction between environmental and natural resources and the pressures on them does not only come into existence due to the growth and upsurge in population, but also the dynamics of the demographic structure play a leading role. Key words: environmental problems, increase in population, demographic structure Ətraf mühit və demoqrafik vəziyyət Dünya əhalisinin sayı XVIII əsrdən etibarən böyük sürətlə artmağa başlamışdır. İqtisadiyyatın yüksəlişi ilə müşahidə olunan sənaye inqilabı və kənd təsərrüfatı sahəsindəki irəliləyişlər əhali sayının artmasına təsir göstərmişdir. 1950 ci illərdən sonra inkişaf etmiş ölkələrdə əhalinin artım sürəti qismən dayanmış, az inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə bu proses daha da sürətlənmişdir. İnkişaf etmiş ölkələr içərisində əhalinin Şimali Amerikadakı artımı sarıdan istisna təşkil edir. Bu qitədə də 2025 ci ilə qədər əhali sayının artacağı təxmin olunur. Number 20, 2007 179

Eyüp Zengin Dünya əhalisi sürətlə artmaqdadır. Lakin həmin artımla müqayisədə təbii ehtiyatlardan istifadə imkanları məhdudlaşmaqla qalmır, bu ehtiyatlar həm də azalmaqdadır. Bəzi yeni ehtiyatların üzə çıxarılmasını sadəcə informasiya və texnologiyadakı irəliləyişlər təmin edə bilir. Lakin bu da əhalinin sürətli artımının göstərdiyi təzyiqlər qarşısında aciz qalır. Və problemləri nəinki aradan qaldırmaq, hətta azaltmaq iqtidarında da deyildir. 1 Miladi tarixin başlandığı dövrdə təxmini hesablamalara görə, 100 150 milyon olduğu göstərilən dünya əhalisinin sayı artıq 1550 ci ildə 500 600 milyona, 1900 cü illərdə 1,7 milyarda çıxmışdır. 1985 ci ildə 4,8 milyarda çatan bu rəqəmin 2025 ci ildə təqribən 8 milyard təşkil edəcəkdir. Güman edilir ki, 2110 cu illərdə dünyada yaşayan insan sayı 12,5 milyarda çıxacaqdır. Burada diqqəti çəkən bir məqam ondan ibarətdir ki, 2055 ci ilə qədər bütün dünya əhalisinin üçdə ikisinin doğulmuş olacağı və həmin artımın 95 faizinin inkişaf etməkdə olan ölkələrin payına düşməyidir. 2 Əhali artımı özünü xüsusilə az inkişaf etmiş regionlarda göstərdiyi üçün bu artım tempi ilə qaynaqlar arasındakı uçurum da dərinləşməkdədir. Çünki bütün dünya üzrə əhali artımının 90 faizi məhz inkişaf eləməkdə olan ölkələrin payına düşür. 3 Bəzi tədqiqatlarda əhali artımının 1 Kemal Görmez, Çevre Sorunları ve Türkiye, Gazi Kitabevi Yayınları, Genişletilmiş 2. Baskı, Ankara 1997, s.14. 2 Zeynep Arat, Türkiye de Çevre Sorunları, Türkiye Sorunlarına Çözüm Konferansı, 24 27 Aralık 1997, Ankara, s.272 3 Kemal Görmez, Çevre Sorunları ve Türkiye, Gazi Kitabevi Yayınları, Genişletilmiş 2. Baskı, Ankara 1997, s.14. yoxsulluğa mənfi təsir göstərəcəyinə dair fikirlərə dəstək verilir, bunun üçün isə xüsusilə də şəhərlərdəki çətin və ağır yaşayış şəraiti, təbiətə vurulan ziyan, təbii mühitin zərərə uğradılması, ekoloji tarazlığın pozulması başlıca səbəb olaraq qeyd edilir. Əhalinin artım dinamikasının yüksək olmasının başlıca olaraq istifadəyə yararlı torpaqlar olmaqla, təbii ehtiyatlardan optimal istifadəni çətinləşdirdiyi, ərzağa olan tələbatı artıraraq yoxsulluğa gətirib çıxardığı və bunun da bir elə yüksək olmayan texnologiyalı və çox az kapital ehtiyatına sahib olan kənd təsərrüfatı strukturlarında artan ehtiyacları təmin edə bilmək üçün bərpa olunan və olunmayan təbii ehtiyatlardan istifadə zərurətinə və ümumi istifadə sahələrinin sıradan çıxmasına yol açdığı şəklində mülahizələr irəli sürülür. 4 Dünya əhalisinin sayının belə artımının xüsusiyyətlərindən biri də sürətli urbanizasiyanı meydana çıxarmasıdır. 1990 cı ilin rəqəmlərinə əsasən, dünya əhalisinin 43,6 faizi artıq şəhərlərdə yaşayırdı. Bu nisbət inkişaf etmiş regionlarda 74,2 faizə çatırdısa, az inkişaf etmiş bölgələrdə 34,4 faiz olaraq gerçəkləşmişdi. Lakin əhali sayının belə sürətli artımına paralel olaraq az inkişaf etmiş ölkələrin özündə də urbanizasiya prosesinin gedərək yüksək templə davam etdiyini müşahidə etmək mümkündür. Məsələn, 1990 95 ci illərdə urbanizasiya nisbəti dünya miqyasında ümumilikdə orta hesabla 0,98 faiz qeydə alındığı halda bu rəqəm az inkişaf etmiş ölkələrdə 1,62 faizə qədər yüksəlmişdir. Az inkişaf etmiş ölkələrdə üstəlik də urbanizasiyanın böyümə sürəti də olduqca 4 Fikret Şenses, Küreselleşmenin Öteki Yüzü, İletişim Yayınları, İstanbul 2001, s.155 156. 180 Journal of Qafqaz University

Demoqrafik Vəziyyət və Davamlı İnkişaf: Türkiyə Nümunəsi yüksəkdir. Sənayeləşmə yolu ilə inkişaf yolu tutan ölkələrdə əhali nisbətindəki belə yüksək rəqəmlər inkişaf cəhdlərinə təsir göstərməklə qalmır, təbii ehtiyatların çatışmamazlığından başqa ətraf mühitlə bağlı bir sıra problemlərin meydana çıxmasına da səbəb olur. Əhalinin xüsusən də böyük şəhərlərdə toplanması bu yerləri həlli mümkün olmayan problemlərlə qarşı qarşıya qoyur. 5 Dünya əhalisinin yüksək sürətlə artması üstəlik əkin üçün əlverişli sahələrin insanın təbiət üzərindəki basqısı nəticəsində çirkləndirilməsi, ekoloji tarazlığın pozulması, urbanizasiyanın sürətlənməsi, dünyanın bir sıra regionlarında siyasi, etnik, təcavüzkar xarakteli münaqişələr və başqa bu kimi səbəblərə zəmin yaradır və nəticə etibarilə dünya əhalisinin tələbatlara uyğun şəkildə ərzaqla lazımi təchizatında ortaya bir sıra problemlər çıxarır. 6 Əhalinin sürətli artımı ümumilikdə ətraf mühitin mühafizəsi problemlərinin, xüsusilə də ətraf aləmin tullantılarla çirkləndirilməsinin daha da artmasına şərait hazırlayan başlıca ünsürlərdən biridir. Əhali artımının ətraf mühitin çirkləndirilməsində və təbii ehtiyatların getdikcə azalıb tükənmək həddinə çatmasında başlıca səbəb olduğu məsələsinə dair ekologiya problemlərini öyrənənlər arasında hər hansı baxımdan bir fikir ayrılığı müşahidə olunmur. Yer üzü əhalisində müşahidə olunan artım sürəti inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr baxımından özünü müx 5 Kemal Görmez, Çevre Sorunları ve Türkiye, Gazi Kitabevi Yayınları, Genişletilmiş 2. Baskı, Ankara 1997, s.14 15. 6 Sakit Hüseynov, Məişət Ekologiyası, Bakı 1996, Sabah Nəşriyyatı, s.47. təlif şəkildə göstərir. İnkişaf etmiş ölkələr əhalinin artım sürəti baxımından 1960 cı illərin ortalarında artıq bir tənəzzül dövrünə qədəm qoyduqları halda aralarında Türkiyənin də olduğu inkişaf etməkdə olan ölkələrdə əhalinin sürətli artım tempi hələ yenə də davam etməkdədir. 7 Ətraf mühitdə baş verən dəyişikliklərin başlıca səbəbinin əhalinin sürətli artımı, tələbat və texnologiyanın olması fikri öz açıq əksini XXI əsrin Gündəliyi ndə tapmışdır. Artmaqda olan dünya əhalisi və genişlənməkdə olan istehsal sahəsi ənənəvi tələbat strukturları xüsusiyyətlərindən uzaqlaşaraq ekoloji sistem üzərindəki yükü daha da artırmaqdadır. Başlıca problem israfçı tələbatın azaldılmasından ibarətdir. 8 Yer kürəsi əhalisinin həddən artıq çoxalmasının bütün bəşəriyyəti təbii ehtiyatların yox olması şəklində ekoloji təhlükə yaradaraq, böhran qorxusu ilə rastlaşdıracağı məsələsi iki yüz ilə yaxın bir zamandır ki, iqtisadçıları düşündürən ən mühüm problemlərdəndir. Texnologiyanın inkişaf səviyyəsi sabit qaldığı halda belə, yer üzü əhalisinin aqressivliklə müşayiət olunan çoxalması təbii ehtiyatların tükənməsinə, ətraf mühitin dağılmasına və iqtisadi inkişafın bundan sonra artıq tənəzzülə doğru gedəcəyinə dair fikirlər mövcuddur. Demoqrafik siyasətlər milli məqsədləri əsas götürərək və digər ictimai iqtisadi cəhətləri də nəzərdə tutaraq həyata keçirilməlidir. 9 7 Hasan Ertürk, Çevre Bilimlerine Giriş, VİPAŞ A.Ş. Yayın Sıra No: 3, 3. Baskı, Bursa 1998, s.88. 8 Nizami Məmmədov, Sevda Məmmədəliyeva, Ekologiya və Texnika, Bakı 1999, s.7. 9 DPT, Nüfus, Demografi ve Göç, Sekizinci Beş Number 20, 2007 181

Eyüp Zengin 1. Sosial və mədəni amillər: Çoxuşaqlılığa təsir göstərən digər ünsürlərin əvvəlində gəlir. Bu amillər içərisində ən mühümü qadınların ailə içərisində, iqtisadiyyatda və ümumiyyətlə cəmiyyətdə oynadığı roldan ibarətdir. a Qadınların ev və əkin əkinəcək xaricində başqa sahələrdə də əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmaq imkanları artdıqca, b Təhsil almaq imkanları çoxaldıqca, c Evlilik yaş səviyyəsi yüksəldikcə çox uşaq dünyaya gətirmək istəyi və imkanı da azalmaqdadır. Əhalinin sayındakı bu artım və tələbat strukturunun dəyişilməsi sadəcə məhdudlaşan təbii resursların ifrat dərəcədə istehlakı və istifadəsinə gətirib çıxarmaqla yanaşı, ticarət məqsədləri güdən bütün bu istismarlar eyni zamanda ətraf mühitə zərər verən kimyəvi və texnoloji tullantıların çoxalmasına, ətraf mühitin hədsiz dərəcədə çirkləndirilməsinə də yol açır. Texnologiyanın inkişafı və tələbat səviyyəsi nə dərəcədə olursa olsun, əhali sayının artması ilə onun ətraf aləm, təbii məskən üzərində mənfi təsirləri də artacaqdır. Məsələn, Türkiyədə hər adam sayına görə tələbatın təbii mühit üzərindəki təsirini 5 faiz azalda biləcəyimizi və texnologiyanı da 5 faiz yaxşılaşdıra biləcəyimizi ehtimal etsək, ümumilikdə yaxşılaşmanın 10 faiz təşkil edəcəyini gözləmək olar. 10 Raporu, Ankara, Nisan 2000, s.10, 10 DPT, Nüfus, Demografi ve Göç, Sekizinci Beş Raporu, Ankara, Nisan 2000, s.16, Buradan belə nəticə çixarmaq olur ki, əhali sayının sürətli artımı təbii resurslardan səmərəli istifadəni çətinləşdirən, ətraf mühitin çirkləndirilməsini sürətləndirən və davamlı inkişaf yolunda maneə təşkil edən çox mühüm amillərdən biridir. Digər tərəfdən, yaşayışın ümumi səviyyəsi ilə də ətraf mühit arasında dərin bir bağlılıq vardır. İnsan övladının yaşayış səviyyəsi həyat sürdüyü, lakin özünün də qənim kəsilərək məhv olmağa doğru sürüklədiyi təbii məkanın şərtlərindən çox asılıdır. Nizamı pozulan və tarazlığı ciddi dağıntıya məruz qalan ekoloji sistem insanın sağlamlığına da ciddi zərər yetirərək səhiyyəyə qoyulan sərmayənin həcminin artırılmağını tələb edir ki, bununla müəyyən mənada dolayı yolla olsa belə, pozulmuş nizamının intiqamını almış olur. Yer kürəsi əhalisi probleminə əlavə olaraq insanların tələbatlarının minimum səviyyədə ödənə bilməsini təmin etmək zərurəti təmiz texnologiyalara daha çox bel bağlamağa sövq etməklə yanaşı dünyamızın insanların ehtiyacını nə həddə qədər ödəyə biləcəyi kimi bir anlayışla qarşıqarşıya qoyur. Bəlli bir ölkənin sərhədləri içərisində qalan təbii məkan burada yaşayan müəyyən həddə qədər insanın tələbatlarını ödəyəcək gücdə olduğundan burada əhali artımının da bəlli bir nisbətdə olmasını zəruri edir. Əhali sayının ətraf mühitə və ətraf mühitin də əhali sayına göstərdiyi təzyiqlər baxımından başlıca diqqət yetirilən fikir bundan ibarətdir ki, təbii mühit həm də bərpası qeyri mümkün ehtiyatlardan ibarətdir. Bu baxımdan sivilizasiya təbiətə hökm edərkən təbii ekosistemi dağıdıb məhv etmədən onunla daha səmərəli münasibət yaratmalı və yalnız bu yolla 182 Journal of Qafqaz University

Demoqrafik Vəziyyət və Davamlı İnkişaf: Türkiyə Nümunəsi davamlı, dinamik yaşayışı təmin etməlidir. Başqa sözlə deyilsə, inkişaf və sənayeləşmənin məqsəd və üsulları mahiyyətinə görə yer kürəsinin fiziki imkanları da nəzərə alınmaqla təbii resurslardan ifrat dərəcədə istifadənin qarşısını almağa yönəlməli, istər bugünkü dünyamızda bütün insanların bərabərcə bir yüksəliş yoluna qədəm qoymasını, istərsə də gələcək nəsillərin yaşayacağı dünyada inkişafa imkan verəcək qaynaqların mövcud ola bilməsini təminat altına alacaq bir davamlı inkişaf strategiyasının qəbul edilməsindən ibarət olmalıdır. 11 Türkiyədə demoqrafik vəziyyət Əhalinin sayı və sağlamlığa dair 1998 ci il məlumatlarına əsasən Türkiyədə şəhərdə yaşayan əhalinin 83 faizi içməli sudan istifadə imkanına malikdir, məişət tullantıları ümumi kanalizasiyaya vasitəsilə axıdılan evlərin sayı isə 89 faizə yaxındır. 12 Statistik hesablamalara görə Türkiyədə 1997 ci ildə əhalinin sayı 63,7 milyona çatmışdır. Lakin burada diqqəti çəkən cəhət bundan ibarətdir ki, əhalinin artım dinamikası aşağı düşən templə davam edir. Bu gün 2,7 yə enən həmin rəqəmin 2010 cu ildə 2,5 olacağı güman edilir ki, həmin nisbət də inkişaf etmiş və sənayeləşmiş hesab edilən ölkələrdə əhalinin artım sürətini bildirən rəqəmə olduqca yaxın bir rəqəmdir. Beləliklə, 1997 ci il əhalini siyahıyaalmanın nəticələrinə görə 1,6 faizə qədər düşən artım sürətinin sonrakı 5 ildə 1,5 faiz təşkil edəcəyi və daha sonrakı 11 DPT; Ulusal Çevre Eylem Planı: Nüfus ve Çevre, http://ekutup.dpt.gov.tr, s.39. 12 DPT, Nüfus, Demografi ve Göç, Sekizinci Beş Raporu, Ankara, Nisan 2000, s.17, illərdə də bu artım sürətinin yenə də azalmağa doğru gedəcəyi proqnozu verilirdi. Türkiyədə əhalinin artım sürəti, əhali sayının artırılmasını nəzərdə tutan siyasətlər yürüdülməsinə baxmayaraq, ikinci dünya müharibəsi sonuna qədər bu rəqəm olduqca aşağı səviyyələrdə idi. Bunun əksinə olaraq isə, müharibədən sonrakı dövrdə əhalinin artım sürətində güclü bir yüksəliş dövrü yaşanmışdır. Əhalinin artım sürəti 1945 1950 ci illər arasındakı dövrdə bundan əvvəlki beş illik dövrlə müqayisədə ikiqat yüksək olmuş, 1955 1960 cı illərdə isə ildə 2,85 faiz təşkil edərək özünün ən yüksək nöqtəsinə çatmışdır. 13 Artım sürəti 1965 ci ildən sonra il ərzində təxminən 2,5 faiz təşkil edərək sabitləşmiş, lakin 1990 1995 ci illəri əhatə edən dövrdə 2 faizdən də aşağı düşərək 1,85 faiz təşkil etmiş, 1997 ci ildə isə bir qədər də geriləyərək 1,6 faizə enmişdir. Digər tərəfdən də, son illərdə əhali sayının artım dinamikasında müəyyən bir azalma da özünü göstərməklə bərabər hər il əhali sayının bir milyondan da çox yüksəldiyinə işarə etməkdədir. Beləliklə, Türkiyə əhalisinin VIII Beşillik İnkişaf Planı dövründə 1,6 milyon nəfər artacağı və 2000 ci ildə ölkə əhalisinin 63,5 milyona çatacağı təxmin edilirdi. 14 Türkiyədə bundan sonrakı dövrlərdə təbii ehtiyatlardan, təbiətin imkanlarından həddən ziyadə istifadə olunması nəticəsində canlı mühitlə, ekoloji sistemlə əhali sayı arasındakı tarazlığın nisbətinin müəyyən qədər po 13 Cumhuriyyət dövründə əhalinin artım sürəti, demoqrafik struktur və əhali sayı ilə bağlı ətraflı məlumat üçün bax: Türkiyeʹde Anne ve Çocukların Durum Analizi, T.C. Hükümeti UNİCEF İşbirliği Programı yayını, Ankara, Temmuz, 1996, ss.17 24. 14 Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 2001 2005, DPT yayını, Ankara, 2000, ss.78. Number 20, 2007 183

Eyüp Zengin zulduğu və bu prosesin hələ də davam edəcəyini söyləmək olar. 15 Bir tərəfdən, əhalinin sayca çoxluğu və artım dinamikası, digər yandan mövcud demoqrafik struktur və bu strukturun davamlı olaraq dəyişən dinamik səciyyəsi, davamlı olmayan və dəyişə bilən tələbat strukturlarıyla birlikdə ətraf mühit və ölkənin təbii ehtiyatları üzərindəki ciddi təsir və təzyiqlərin ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. Türkiyədə ekoloji sərvətlər və təbii resurslarla birlikdə bütün bu ehtiyatlar üzərində təzyiq sadəcə əhalinin çoxluğu və onun artım sürətinin böyüklüyü ilə meydana çıxmır, həmçinin demoqrafik strukturun dinamikası da ona böyük ölçüdə öz təsirini göstərir. Əhalinin əyalətdə yaşayanlar şəhərdə yaşayanlar şəklində bölünməsi ilə yanaşı, şəhər əhalisinin şəhərin özündə yerləşmə şəkli, yaşayış tərzi, ictimai iqtisadi və sosial mədəni ünsürlərə görə müxtəlif nöqtələrdə daha sıx toplanması, belə bir strukturun ortaya çıxmasına səbəb olan dinamikliyin hələ də davam etməsi ən azı əhalinin sayca çoxluğu qədər ətraf mühit və təbii sərvətlər üzərində təzyiq gücünə malikdir. Sayının sürətli artımı ilə yanaşı, əhalinin ölkə miqyasında paylanması da insanın 15 Bəzi hesablamalarda, sayı yalnız 120 milyon nəfərə çatan zaman, başqa sözlə, bugünkündən təxminən iki dəfə olan vaxt Türkiyə əhalisinin artım sürətinin stabilləşəcəyi fikri irəlii sürülməkdədir. Ancaq son dövrlərdə müşahidə olunmağa başlayan artım faizi, yəni əslində əhalinin artım sürətinin yavaşıması bu cür ehtimalların və hesablamaların da yenidən gözdən keçirilməsi zərurətini ortaya çıxarır. Bax: World Development Report 1992, Dünya Bankası yayını, Oxford University Press, 1992, s. 268. ətraf mühitlə münasibətinə təsir göstərən ciddi sosial faktorlardandır. Böyük şəhərlərdə əhalinin sıxlığı artır. Ölkədə şəhərləşmə, urbanizasiya prosesi sürətlə gedir; əhalinin yarıdan çoxu artıq şəhərlərdə yaşamaqdadır. Belə sürətli şəhərləşmə ölkə daxilində cərəyan edən miqrasiya prosesi kimi yaşayış səviyyəsinə mənfi təsir göstərir, əhalinin köçməsi nəticəsində boş qalan yerlər işlənmədiyi, əkilibbecərilmədiyi üçün ekoloji dəyərini itirir, şəhərlərdə isə bunun nəticəsində içməli su problemə çevrilir, çirklənməyə şərait yaradılır və insan sağlamlığına ciddi ziyan vuran daha neçə neçə problem meydana çıxır. 16 Nəticə Əhali sayı və onun artımı ilə bağlı məsələlər Türkiyədə uzun illərdən bəri üzərində ən çox dayanılan və ən çox tədqiqat aparılan problemlərdəndir. Problemlə bağlı çox sayda siyasi istiqamətlər müəyyən edilmiş və tövsiyələr irəli sürülmüşdür. Son vaxtlarda isə artıq əhali problemi təbii olaraq ətraf mühitin mühafizəsi və ekologiya problemləri ilə birlikdə kompleks halında götürülməyə başlanmış, bu məsələ ilə əlaqədar ətraflı məruzələr hazırlanmışdır. 17 Əhali və inkişaf problemi ilə bağlı münasib bilinən tövsiyələrə aşağıda yer verilmişdir: 18 16 Can Hammacı, Yerleşim ve Çevre Sorunları, ürkiye Ekonomisi Sektörel Gelişmeler içinde, Türkiye Ekonomi Kurumu, Ankara, 1992, s.258. 17 DPT Ulusal Çevre Stratejisi ve Eylem Planı: Nüfus ve Çevre, Ankara, 1995. 18 DPT, Nüfus, Demografi ve Göç, Sekizinci Beş Raporu, Ankara, Nisan 2000, s.17, 184 Journal of Qafqaz University

Demoqrafik Vəziyyət və Davamlı İnkişaf: Türkiyə Nümunəsi 1 Demoqrafik siyasət və proqramlar sabit və davamlı inkişaf üçün bir vasitə olaraq düşünülməlidir. 2 Demoqrafik amillər ətraf mühit problemləri ilə inteqrasiya edilməlidir. 3 Əhalinin artım dinamikası, təbii sərvətlər, texnologiya və mədəni sahədə görülən işlər arasında ahəngdarlığın təmin olunması demoqrafik siyasət tədbirləri hazırlanarkən mütləq nəzərdə tutulmalıdır. Bu məsələdə mərkəzi idarəetmə orqanları ilə yanaşı yerli idarəetmə orqanları, ictimai quruluşlar və özəl sektor da öz üzərində məsuliyyət hiss etməlidir. 4 Əhali sayının gələcəkdə artması, sıxlaşması və məskunlaşmadakı dəyişikliklərin xüsusilə ekoloji baxımdan tarazlığın hələ pozulmadığı regionlarda və şəhərlərin sıxlaşdığı bölgələrdə yarada biləcəyi ekoloji təsirləri aradan qaldırmağa istiqamətlənmiş demoqrafik siyasət tədbirləri işlənib hazırlanmalıdır. Xüsusi mühafizə olunan ərazilərdə demoqrafik proseslər nəzarət altında tutulmalıdır. 5 Əhalinin xüsusilə tərk edib kimsəsiz buraxdığı sahələrdə miqrasiyanın səbəbləri araşdırılıb üzə çıxarılmalı və həmin səbəblərin aradan qaldırılması mexanizmləri işlənib hazırlanmalıdır. Buna paralel olaraq da orta masştablı ərazilərdə məskunlaşmaya dəstək verilməlidir. 6 Şəhərlərə axışıb gələnlərin şəhərə uyğunlaşma prosesində, şəhər mədəniyyətinin formalaşmasında və qorunub saxlanmasında ətraf mühitin mümkün qədər az zərərə uğramasını təmin edən tədbirlər görülməlidir. 7 Təbii sərvətlərdən davamlı şəkildə istifadə olunmasını təmin etmək məqsədilə əhali və ətraf mühit problemlərinin həlli işində xüsusilə də qadınların və gənclərin iştirakına şərait yaradılmalıdır. 8 Ailədə təbiətin mühafizəsinə istiqamətlənmiş vərdişlərin tərbiyəsində qadının əhəmiyyətli rolu olduğu nəzərə alınmalı və bu işdə ictimai birliklərin, könüllü yardım təşkilatlarının xidmətlərindən faydalanılmalıdır. 9 Təlim tədris prosesində təbiət insan problemlərinin qarşılıqlı təsiri məsələləri üzərində geniş dayanılmalı, proqramlarda lazımi dəyişikliklər aparılmalıdır. 10 Hər bir səviyyədə qərar verənlər əhalinin həddən artıq sürətlə artmasının ətraf mühitə mənfi təsir göstərəcəyi barəsində məlumatlandırılmalı, demoqrafik siyasət tədbirlərini müəyyən edənlər tərəfindən ictimaiyyətdə ekoloji mədəniyyət formalaşdırılmalıdır. Türkiyə Ailə Planlaşdırması Dərnəyinin Parlamentarlar layihəsi bu baxımdan əhəmiyyətli təşəbbüsdür və bu yolla davam etmək lazımdır. 11 Təbii sərvətlərdən tələbata uyğun və ağıllı bir şəkildə istifadə olunması fikrini geniş yaymağa çalışmaq, tullantıların iqtisadiyyatda yenidən istifadəsi məsələsində qadın və gənclik təşkilatlarının imkanlarından faydalanmaq lazımdır. 19 12 Ailə planlaşıdırılması xidmətlərində və birinci dərəcəli xidmət sahələrinin müəyyən olunmasında yaşayış yerləri və bölgə zəminində demoqrafik göstəricilər arasındakı fərqlər və əhalinin məskunluğu ilə bağlı başlıca meyllərə diqqət yetirilməlidir. 19 DPT, Nüfus, Demografi ve Göç, Sekizinci Beş Raporu, Ankara, Nisan 2000, s.17 18, Number 20, 2007 185

Eyüp Zengin 13 Reproduktiv sağlamlıq və ailə planlaşması xidmətləri yayılmalı, onun davamlılığı artırılmalı, cəmiyyət bu yöndə məlumatlandırılmalı, xidmətin səviyyəsi yüksəldilməli, haqqında bəhs olunan xidmət sahəsi ilə bağlı sektorlar və quruluşlar arasında əməkdaşlıq gücləndirilməli və bu sahədəki irəliləyişləri izləmək imkanı verə bilən, təsir gücünə malik qeydiyyat sistemi formalaşdırılmalıdır. 20 - Zeynep Arat, Türkiye de Çevre Sorunları, Türkiye Sorunlarına Çözüm Konferansı, 24 27 Aralık 1997, Ankara - Hasan Ertürk, Çevre Bilimlerine Giriş, VİPAŞ A.Ş. Yayın Sıra No: 3, 3. Baskı, Bursa 1998. ƏDƏBİYYAT - World Development Report 1992, Dünya Bankası yayını, Oxford University Press, 1992. - Can Hammacı, Yerleşim ve Çevre Sorunları, Türkiye Ekonomisi Sektörel Gelişmeler içinde, Türkiye Ekonomi Kurumu, Ankara, 1992. - Türkiyeʹde Anne ve Çocukların Durum Analizi, T.C. Hükümeti UNİCEF İşbirliği Programı yayını, Ankara, Temmuz, 1996. - DPT Ulusal Çevre Stratejisi ve Eylem Planı: Nüfus ve Çevre, Ankara, 1995. - DPT, Nüfus, Demografi ve Göç, Sekizinci Beş Raporu, Ankara, Nisan 2000, s.10, - DPT; Ulusal Çevre Eylem Planı: Nüfus ve Çevre, http://ekutup.dpt.gov.tr,. - DPT; VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı. - Fikret Şenses, Küreselleşmenin Öteki Yüzü, İletişim Yayınları, İstanbul 2001. - Hasan Ertürk, Çevre Bilimlerine Giriş, VİPAŞ A.Ş. Yayın Sıra No: 3, 3. Baskı, Bursa 1998. - Kemal Görmez, Çevre Sorunları ve Türkiye, Gazi Kitabevi Yayınları, Genişletilmiş 2. Baskı, Ankara 1997. - Nizami Məmmədov, Sevda Məmmədəliyeva, Ekologiya və Texnika, Bakı 1999. - Sakit Hüseynov, Məişət Ekologiyası, Bakı 1996, Sabah Nəşriyyatı. - Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 2001 2005, DPT yayını, Ankara, 2000. 20 DPT; VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı, s.79 80. 186 Journal of Qafqaz University